Банктік қызмет: экономикалық және азаматтық – құқықтық нормалары

Қазақстан Республикасының  банк жүйесіндегі банктердің операциялық  қызметін тікелей және жанама ұйымдастырушы-реттеуші Қазақстан Ұлттық Банкінің Қаржы  рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі Қазақстан  Республикасы Агенттігінің қызметтері екінші деңгейдегі банктердің жұмыс  істеуі ұшін жалпы жағдайлар жасауды; акша-кредит және қаржы жүйесінің  тұрақтылығына қол жеткізуді; банктердің банк кредиторларынын, банк салымшыларының және өзге клиенттерінің мүдделерін қорғауды; ұлттық валюталық жүйені дамытуды; тиісті заңнамалық актіде көзделген  жағдайда банктік қызметті, бағалы қағаздар рыногын мемлекеттік реттеуді; қаржылық ұйымдардың қаржы рыногындағы  адал бәсекелестікті қолдауға бағытталған  қызметі үшін тен құқылы жағдайлар  жасауды қамтамасыз етеді.

Мемлекеттік ұйымдастыру-реттеу банктердің операциялық қызметіне  байланысты құқықтық және экономикалык жағдайлар жасауға бағытталалы.

Сонымен уәкілетті мемлекеттік  органдар тарапынан банктерге және олардың қызметіне қатысты жүзеге асырылатын басқарушы-ұйымдастырушы  және реттеуші-қадағалаушы қызметтер  әкімшілік-құқықтық ұйымдастыру сипатында  көрініс табады.

Банктік қызмет саласындағы  мемлекеттік басқару банктерге  және олардың операциялық қызметіне  уәкілетті мемлекеттік органдар тигізетін экономикалық-әкімшілік  сипатты ықпалдың тиісті банктік  заңнамалық, сондай-ақ заңға тәуелді  нормативтік банктік құқықтық актіде айқындалған ереже — принциптерінің міндет-мақсаттарының, амал-тәсілдері  мен әдістері - жолдарының іске асырылуы нәтижесінде көрініс табатын  ұйымдастырушы және реттеуші мемлекеттік  қызмет болып табылады.

Банктік қызмет саласы тікелей (әкімшілік) және жанама (экономикалық) мемлекеттік басқаруға ат салысатын  Қазақстан Республикасының Үкіметі, Қазақстан Республикасының Қаржы  министрлігі, Қазақстан Республикасының  Экономика және бюджет жоспарлау  министрлігі, Қазақстан Ұлттык Банкі, Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды  реттеу және қадағалау жөніндегі  Қазақстан Республикасы Агенттігі  елдегі барлық банктердің қызметтері мен сыртқы экономикалық байланыс —  қатынастарын тиісінше дамыту, сондай-ақ банк жүйесінің нарықтық талаптарға, қоғамдық-мемлекеттік мүдделерге және халықаралық, банктік стандарт ережелеріне  сай жұмыс істеуін қамтамасыз ету мақсатында олардың кредиттік-қаржылық құзыреттерінің үйлестірілген экономикалық, құқықтық, саяси және ұйымдастыру  іс-шараларының бірыңғай жүйесіне бейімделуін  көздейді.

Уәкілетті мемлекеттік органдардың  басқарушы-реттеуші функциялары елдің  ақша-кредит жүйесінің тұрақтылығын және баға тұрақтылығын қамтамасыз етуге, қаржы жүйесінің тұрақтылығын қолдауға, банк кредиторларының, депозиторларының және өзге де клиенттерінің мүдделерін қорғауға, банктік қызметтің адал бәсекелестік арнасында жүзеге асырылуына жағдай жасауға бағытталады, сондай-ақ осындай мемлекеттік басқару  ықпалдары банктердің ағымдағы операциялық  қызметіне кедергі келтірмейді.

Бұл ретте айта кететін  бір жайт, мемлекеттік басқару  органдарына атқарушы билік органдарының жүйесіне кіретін уәкілетті мемлекеттік  органдар жатады, сондай-ақ осы баскару органдарының қызметі атқарушы билік тармағына негізделеді.

Ал банк жүйесіне, банктерге, сондай-ақ олардың қызметіне, іс-әрекеттеріне, мәмілелеріне тікелей экономикалық-әкімшілік  ықпал етуші Қазақстан Ұлттық Банкі мен Қаржы рыногы мен  қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау  жөніндегі Қазақстан Республикасының  Агенттігі Қазақстан Республикасы Үкіметінің құрамына кірмейді, яғни мемлекеттік  басқару органдары болып табылмайды.

Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау  жөніндегі Қазақстан Республикасы Агенттігі банктік қызмет аясындағы  банк клиенттері үшін аса тиімді адал бәсекелестікті қолдайды, сондай-ақ оны  қалыптастыруға ат салысады.

Қазақстан Республикасының  банк жүйесінде банктік қызметін жүзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға - банктін ресми мәртебесі онын әділет органдарына банк ретінде  мемлекеттік тіркеуден өтуіне және тиісті банктік операцияларды жүргізуге  уәкілетті мемлекеттік органдар берген лицензиялардың болуына байланысты айқындалады.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                           

Заңды тұлға банк ашуға  рұқсат беру жөнінде Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі Қазақстан  Республикасы Агенттігіне өтініш жасайды. Аталған уәкілетті орган банк ашуға рұқсат беру жөніндегі өтініш қолына тиген (өзіне табыс етілген) күннен бастап оны үш ай ішінде, бірақ  өтініш қабылданған күннен бастап алты айдан кешіктірмей қарауға міндетті.

Банктің құрылтайшылары уәкілетті  органнан банк ашуға берген рұқсатты алған күннен бастап бір ай ішінде банкті мемлекеттік тіркеуден өткізу үшін әділет органына жолдайды. Банк әділет органында мемлекеттік тіркелгеннен кейін он төрт күнтізбелік күн  ішінде Қаржы рыногы мен қаржылык ұйымдарды реттеу және қадағалау  жөніндегі Қазакстан Республикасының  Агенттігіне тіркеуші әділет органының  белгісі, мөрі койылған кұрылтай шарты  мен жарғысының және банкті мемлекеттік  тірқеу туралы куәліктің нотариалдық  куәландырылған көшірмелерін тапсыруға  міндетті.

Банк ашуға берілген рұқсат осы банкке банктік операциялар  жүргізу үшін лицензиялар берілу туралы уәкілетті органның шешімі қабылданғанға  дейін заңдық күшінде болады. Банкке банктік операциялар жүргізуге  лицензия берілген жағдайда ол банк ашуға  берілген рұқсатты уәкілетті органға  қайтаруға тиіс.

Банктік және өзге де операцияларды  жүргізуге арналған тиісті лицензияларды  Қазақстан Ұлттық Банкі белгілеген тәртіппен және оның қорытындысы  негізінде Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау  жөніндегі Қазақстан Республикасы Агенттігі немесе Қазақстан Ұлттық Банкі береді.

Банктерге берілетін лицензиялар  банктік қызмет (операциялар) көлемдеріне  қарай:

1) бірынғай банктік технологиялық  кешенге енетін банктік қызметтің  бірнеше түрімен айналысуға мерзіміне  шек қойылмайтын бас лицензия  берілелі;

2) капитал қозғалысына  байланысты, сондай-ақ рұқсат етілген  көлемдегі, салмақтағы не мөлшердегі  тауарлар (жұмыстар, қызметтер көрсету)  үшін төлемді 180 күннен артық  мерзімге кейінге қалдыруды не  аванстық төлемді көздейтін экспорттық - импорттық мәмілелер бойынша банктік операциялар жүргізуге мерзімі шектелген бір жолғы лицензия беріледі;

3)  «Қазақстан Республикасындағы  банктер және банк қызметі  туралы» Қазақстан Республикасы  заңының 30-бабында көзделген белгілі  бір банктік операциялар жүргізуге,  сондай-ақ Қазақстан Республикасының  валюталық заңнамасында белгіленген  валюталық құндылықтарды пайдалануға  байланысты банктік валюталық  операцияларды жүргізуге операциялық  лицензия беріледі.

Валюталық құндылықтарды  пайдалануға байланысты операцияларды  жүргізуге арналған лицензиялар  нысанын Қазақстан Ұлттық Банкі  белгілейді.

Банктік операцияларды, клирингік  және есеп айырысу ұйымдарының қызметтерін, банктік қызметке жүргізілетін аудитін, бағалы қағаздар рыногындағы кәсіби қызметті және т.б. қызметті жүзеге асыруға  арналған лицензиялардың нысандарын Қаржы  рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі Қазақстан  Республикасының Агенттігі немесе Қазақстан Ұлттық Банкі белгілейді.

Лицензиялар беру лицензияланатын  банктік және өзге де операцияларды  жүргізуге қойылатын талаптарға сай келетін барлық тұлғалар үшін бірдей негіздерге және тең шарттылықтарға сәйкес жүзеге асырылады. Лицензиялау  банктік қызмет еркіндігін шектемейді. Лицензия банктік қызметтің нақтылы  түрлерін, басқа да банктік іс-әрекеттерді  ғана жүзеге асыруға, сондай-ақ банк жүйесінде  лицензиялық тәртіп орнатуға мүмкіндік  береді.

Лицензия алу үшін қажетті  құжаттарға:

1)   белгіленген үлгідегі  өтініш;

2) қызметтің жекелеген  түрлерімен айналысу құқығы үшін  алынатын лицензиялық алымнын  тиісті жергілікті бюджетке төленгенін  растайтын құжат;

3) заңды тұлғаның мемлекеттік  тіркелгені туралы куәліктін  нотариалдық куәландырылған көшірмесі  жатады.

Банктік операцияларды жүргізуге  лицензия алу үшін өтініш беруші тұлға  мемлекеттік тіркелген күннен бастап бір жыл ішінде:

- барлық ұйымдастыру-техникалық  шараларын орындауға (банктік  қызмет жүргізуге жарамды үй-жай  мен ғимаратты және жабықтарды  әзірлеуге, тиісті кәсіби біліктілігі  бар қызметкерлер жалдауға);

—  жарғылық капиталға  төлем жасауға тиіс.

Жұмыс істеп тұрған банк қосымша банктік операцияларды  жүргізуге лицензия алу мақсатында:

—  банктік операцияларды  жүргізуге лицензия алуға өтініш берген айдын алдындағы үш айдың  ішінде пруденциалдық нормативтердің және сақтауға міндетті басқа да нормалар мен лимиттердің;

- банктік тәуекелдер және  ішкі бақылау жуйелері белігінде  уәкілетті орган белгілеген талаптардын  орындалуын қамтамасыз етуге  міндетті.

Банктік операцияларды жургізуге  лицензия беру туралы өтініш Қазақстан  Республикасы Агенттігі немесе Қазақстан  Ұлттық Банкі тарапынан қабылданған  күннен бастап бір ай ішінде қаралады.

Ұлттық және шетелдік валютамен  жүргізілетін банктік операцияларға  арналған лицензиялар Қазақстан  Ұлттық Банкі тарапынан шектеусіз  мерзімге беріледі.

Банктік операциялардың барлық түрлерін жүзеге асыру құқығы берілген лицензияда тікелей керсетілген  жағдайда ғана іске асырылады.[2]

Қазақстан Ұлттық Банкі лицензиялайтын банктік операцияларға (банктік  операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар жүргізетін операцияларға):

1) төлемдерді жинау, салыстырып  тексеру, сұрыптау және растау, олардың өзара есебін жүргізу,  сондай-ак клиринг қатысушылары  банктердің және банктік операциялардың  жекелеген түрлерін жүзеге асыратын  ұйымдардың таза позицияларын  айқындау женіндегі банктік клиринг;

2) сейфтік жәшіктерді, шкафтарды  және үй-жайларды жалға беруді  коса алғанда клиенттердің құжаттамалық  нысанда шығарылған бағалы қағаздарын, құжаттары мен қазыналарын сақтау  жөніндегі сейфтік операциялар;

3)  төлемдік карточкаларды  шығару;

4) банкноттарды, монеталар  мен қазыналарды инкассациялау;

5) шетел валютасымен жүргізілетін  айырбастау операцияларын ұйымдастыру;

6)  валюталық құндылықтарды  пайдалануға байланысты операциялар;

7)  капитал қозғалысының  операциялары;

8)   резидент жеке  тұлгалардын шетелдік банктерде  шоттар ашуы;

9)    резидент заңды  тұлғалардын шетелдік банктерде  шоттар ашуы жатады.

Қаржы нарығы мен қаржы  ұйымдарын мемлекеттiк реттеу, бақылау  және қадағалау туралы

2003 жылғы 4 шілдедегі №  474-ІІ Қазақстан Республикасының  Заңы (2013.21.06. берілген өзгерістер  мен толықтырулармен). Осы Заң қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын мемлекеттiк реттеуді, бақылауды және қадағалауды жүзеге асыруға байланысты қоғамдық қатынастарды реттейдi және Қазақстан Республикасы қаржы жүйесiнiң тұрақтылығын арттыруға және қаржылық қызметтерді тұтынушылардың құқықтары мен заңды мүдделерiнiң бұзылуына жол бермеуге жағдайлар жасауға бағытталған.

  Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын мемлекеттiк реттеу, бақылау және қадағалау туралы заңы мыныдай тараулардан тұрады:

1-тарау. Жалпы ережелер  

2-тарау. Уәкілетті органның  мәртебесі,

міндеттері, функциялары  және

өкілеттіктері

3-тарау. Қорытынды ережелер

Осы Заңда мынадай негiзгi ұғымдар пайдаланылады:

1) қаржылық қызмет көрсетудi тұтынушы - қаржылық ұйымның қызмет көрсетуiн пайдаланушы, сондай-ақ өз қаражаттарын қаржы құралдарына инвестициялайтын жеке немесе заңды тұлға;

2) қаржы рыногындағы кәсiби қызмет - қаржылық қызмет көрсету жөнiндегi кәсiпкерлiк қызмет;