Банктік қызмет: экономикалық және азаматтық – құқықтық нормалары

Банктік қызметтің және банк жүйесінің айтарлықтай ерекшеленуі  және жанаша дамуы, ұлттық қаржы рыногының  оның ішінде ақша, алтын және валюта рыноктарының халықаралық стандарттарға  сай құрылуы, коммерциялық банктердің операциялық қызметтері ауқымының  ұлғаюы, қоғамдық банктік қатынастардағы мемлекет пен жеке меншік-корпоративтік  ал субъектілері мүдделерін қамтамасыз ету мәселелері сондай-ақ т.б. экономикалық-басқарушы  мән-жайлар банктік құқықтың дербес құқық саласы ретінде жаңадан  қалыптасуын негіздеді.

Демек банктік құқықтың дербес құқық саласы ретінде жаңадан  құрылуы банк жүйесінің ел экономикасындағы рөлі мен маңызына, қоғам мен мемлекеттің  экономикалық-қаржылық мүдделеріне, мемлекеттің  қаржы, ақша-кредит (оның ішінде валюталық) саясаты ұстанымдарына, нақтылы  айқындалған құқықтық реттеу пәніне, айрықша құқықтық реттеу әдісіне, тиісті заңнамалық актілерде бекітілген ереже-принциптеріне, арнайы заңнамалық және заңға тәуелді  нормативтік банктік құқықтық актілерден тұратын қайнар көздеріне байланысты ұтымды көрініс тауып отыр.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   

Банктік құқық мемлекеттің  экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге ат салысады және рыноктық үлгідегі банк жүйесінің құқықтық негізін  қалыптастырады.

Банктік құқык экономиканың банктік секторындағы банктік іс пен банктік қызметті және олардың  барысында туындайтын қоғамдық банктік  қатынастарды реттейді.

Банктік-құкықтық реттеу ауқымындағы  банктік қызмет барынша пайда  табуға бағытталған, тиісті заннамалық акті немесе лицензия негізінде, жүйелі сипатта банктер жүзеге асыратын операциялар мен мәмілелер болып  табылады.  

Банк жүйесінде, банктік  қызмет (операциялар) барысында туындайтын қоғамдық банктік қатынастар банктік, қаржылық, әкімшілік, азаматтық, валюталық, кедендік және т.б. қатынастар сипатында көрініс табады. Осы орайда банктік құқық императивтік және диспозитивтік құқықтық реттеу әдістерін, сондай-ақ осындай әдістерді тиісінше ұштастыру арқылы кешенді құқықтық реттеу әдісін пайдаланады.

Банктік құқықтың кешенді  құқықтық реттеу әдісі банк жүйесінің  жұмыс істеуі және банктік операциялардың жүзеге асырылуы барысында туындайтын аралас қоғамдық банктік (қаржылық, әкімшілік, азаматтық, валюталық және т.б.) қатынастарды реттейді.

Кешенді құқық саласы банктік  құқық заңи біртұтас құқықтық құрылым  болып табылады.

Демек, банктік құқық Қазақстан  Республикасы экономикасының банктік  секторындағы Қазақстан Ұлттық Банкі, Қазақстанның Даму Банкі және коммерциялық банктер тарапынан қоғам мен  мемлекеттің жеке меншік-корпоративтік  шаруашылық субъектілерінің кредиттік, ақшалай, инвестициялық-қаржылық мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында, экономикалық жанама және әкімшілік - тікелей мемлекеттік  басқару (реттеу) ауқымында ұйымдастырушы-нәтижелеуші  сипатта тоқтаусыз ұдайы әрі  үзбей жүзеге асырылатын банктік  операциялар (мен өзге де банктік  іс-әрекеттер) барысында туындайтын қоғамдық банктік қатынастарды халықаралық  банктік құқық принциптері мен  ережелерін есепке ала отырып реттейтін  кешенді құқықтың құралым болып  табылады.                      

2.2 Банктік заннама: мәні-маңызы және банктік қызметті ұйымдастыру және реттеу: қазіргі заманғы үрдістері,тәсілдері, құқықтық негіздері

Банктік заңнама мемлекеттік  банктік менеджмент және банктердің банктік қызметі аясында туындайтын қоғамдық банктік қатынастарды реттейтін  заңнамалық актілердің (зандардың) жиынтығы болып табылады.

Банктік заңнама тиісті банктердің, банк жүйесінің және банктік құқық  институттарының нормативтік құқықтық базасын құрайтын, банктік қызметті және оның аясындағы қоғамдық банктік  қатынастарды регламенттейтін, мемлекеттің  қаржы, ақша-кредит, валюталық, сыртқы экономикалық саясаты ұстанымдарын іске асыру мақсатында жүргізілетін мемлекеттің монетарлық билігінің  және мемлекеттің банктік менеджментінің нормативтік құқықтық негізін қалыптастыратын  банктік заңнамалық актілер —  арнайы және жалпы сипатты заңдардың  жиынтығынан тұрады.

Осындай арнайы банктік заңдар қатарына: «Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкі туралы», «Қазақстан Республикасындағы  банктер және банк қызметі туралы», «Қазақстан Даму Банкі туралы», «Қазақстан Республикасының тұрғын үй құрылысы жинақ банкі туралы», «Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік  реттеу және қадағалау туралы», «Қазақстан Республикасындағы кредиттік бюролар  және кредиттік тарихты қалыптастыру туралы» Қазақстан Республикасының  заңнамалық актілері жатады.

Банктік заңнамалық актілер  өздеріне тән мынадай белгілерімен ерекшеленеді:

1) банктер, банктік қызмет, банк жүйесі, сондай-ақ оларды  мемлекеттік реттеу туралы заңдар  тек заң шығарушы билік органдары  тарапынан қабылданады;

2) олар әрдайым ерекше  іс жүргізу нормаларын сақтай  отырып қабылданды және жоғары  заңи күшке ие болады;

3)  олар тек мемлекеттің  монетарлық билігі мен банктік  құқығы ауқымындағы қоғамдық  банктік қатынастарды ғана реттейді;

4) олар заңғы тәуелді  нормативтік банктік құқықтық  актілерді қабылдауға қажетті  бастапқы сипаттағы нормалардан  тұрады.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                  

Банк жүйесі мен банктердің жұмыс істеу режиміне, қоғамдық банктік  қатынастардың жекелеген тұстарына  қатысы бари заңнамалық актілер ретінде: Қазақстан Республикасының Азаматтық  кодексі, Қазақстан Республикасының  Бюджет кодексі, «Ақша төлемі мен  аударымы туралы», «Лицензиялау туралы»,. «Валюталық реттеу және валюталық бақылау  туралы», «Бухгалтерлік есепке алу  және қаржылық есеп беру туралы» және т.б. Қазақстан Республикасының заңдары  көрініс табады.                                                                                                                                                                      

Демек Қазақстан Республикасының  банктік заңнамасы тікелей (арнаулы) банктік заңнамалық актілерден және құрамында тиісті банктік құқық  нормалары бар өзге де заңнамалық актілерден құралады.

Банктік заңнамалық актілер  мемлекеттің банктік менеджменті  және ел экономикасының банктік секторы (банк жүйесі) ауқымында жүзеге асырылатын банктік қызметтің құқықтық нысаны болып саналады.

Банк жүйесінің кредиттік-қаржылық орталық ретіндегі мәні мен маңызы, нағыз өркендеп даму шағы нарықтық экономика жағдайында айқын көрініс  табады.

Банк жүйесіндегі кредиттік-қаржылық процестерді мемлекеттік, корпоративтік  және т.б. тұрғыдан басқаратын Қазақстан  Республикасындағы банктер елдің  қаржы жүйесінін орталық буыны  болып табылады,сондай-ақ олар ақша-кредит жүйесінің, ұлттық валюталық жүйенің  тиімді жұмыс істеуін және тұрақтылығын қамтамасыз етеді.

Банк жүйесіндегі банктік  қызмет Қазақстан Ұлттык Банкі құзырынын  ауқымында және екінші деңгейдегі банктердін өкілеттіктері шегінде жүзеге асырылады. Өйткені банктік қызмет тиісті заңнамалық актіде белгіленген банктік операцияларды  жүзеге асыру және банктердің құқықтық мәртебесі мен функциялары ауқымымен  шектелген.

Банктік қызмет уәкілетті  орган берген лицензиялар-рұқсаттар  негізінде барлық банктік операцияларды  жүйелі түрде банк жүйесінде жүзеге асыруға бағытталған экономикалық іс-әрекеттер болып табылады.

Банктер жүзеге асыратын банктік  операциялардың тиісті заңнамалық актіде нақтылы әрі мұқият белгіленуі коммерциялық ұйымдарға уәкілетті мемлекеттік  органдар тигізетін басқарушы-реттеуші ықпалдын шегін айқындауға, банктік-құқықтық тәртіптің және заңдықтың қатаң  сақталуын бақылауға-қадағалауға  зор мүмкіндік береді.

Банктердің банктік кызметінің экономмкалық-құқықтық маңызы мен мән-жайлары  оның аясында туындайтын қаржылық-экономикалық және банктік құқықтық қатынастардын  мәні арқылы нақты айқындалады.

Банк жүйесін және банктік  кызметті ұйымдастырушы-реттеуші уәкілетті  мемлекеттік органдар аткаратын  негізгі рөл мемлекеттің экономикалық-қаржылық міндеттері мен функцияларын жүзеге асыру барысында айқын көрініс  табады. Банктік қызметті жүзеге асырушы  субъектілердің іс-қимылдарына, банк жүйесіне тікелей мемлекеттік ыкпал ететін Қазақстан Ұлттық Банкі мен Қаржы  рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау женіндегі Қазақстан Республикасының Агенттігі Қазақстан Республикасы Үкіметінің құрамына кірмейді, яғни мемлекеттік басқару (атқарушы билік) органдарының қатарына жатпайды.

Алайда Қазақстан Ұлттық Банкі атқарушы билік органы болып  табылмағанымен, өзінің айрықша уәкілеттілігі  мен құзыреті шеңберінде мемлекет атынан, мемлекеттің тапсыруымен және мемлекет мүддесін көздей отырып өз атынан екінші деңгейдегі коммерциялық банктерге  қатысты ұйымдастыру — экономикалық ықпалын тигізетін (мемлекеттік  экономикалық басқаруды жүзеге асыратын), орталық кредиттік-қаржылық әрі  мемлекеттік монетарлық билік органына жатады.

Қазақстан Ұлттык Банкі мемлекеттік  орган ретінде ел экономикасының елеулі саласы банк секторын экономикалық басқаруды жүзеге асырады және осы  орайда өздері жүргізетін банктік операцияларына қатысты барлық банктердің міндетті түрде орындауына жататын заңға  тәуелді нормативтік құқықтық актілер  шығарады.

Қазақстан Республикасының  банк жүйесі мен банктік қызмет аясы ақшаның көмегімен басқарылады, яғни оларға қатысты арнайы мемлекеттік  экономикалық (ақшалай) басқару жүзеге асырылады.

Ақша-кредит саясатын жүргізуші  мемлекеттік монетарлық билік органы Қазақстан Ұлттық Банкі экономикалық басқару барысында коммерциялық банктер мен олардың көптеген клиенттерінің әсіресе сан мындаған шаруашылық субъектілерінің экономикалық-қаржылық мүдделері мен еріктерін міндетті түрде есепке алады.

Қазақстан Ұлттық Банкі жүргізетін мемлекеттік банктік менеджмент аясындағы әр түрлі меншік нысанына негізделген барлық банктердің қызметі  объективті және субъективті факторларды  ескере отырып жүзеге асырылатын мақсатты бағдарланған тәртіптеуші ықпалмен қамтылады.

Коммерциялық банктер  жүргізстін операцияларға қойылатын  жалпы талаптар қоғам мүддесіне  сәйкес мемлекеттік ұйымдастырушы  ықпалдың бір көрінісі болып табылады. Себебі банктер өз банктік операциялык  қызметін осындай операцияларды  жүргізудің жалпы шарттылықтарын белгілейтін  ережелер мен ішкі ережелер болған жағдайда ғана жүзеге асыра алады.

Банктік операцияларды жүргізудің жалпы шарттылықтары туралы ережелерде: қабылданатын депозиттердің және берілетін  несиелердің шекті сомасы мен  мерзімі; депозиттер мен кредиттер  бойынша сыйақы ставкасының шектік мөлшері; депозиттер мен кредиттер  бойынша сыйақы төлеу шарттылықтары; банктік операцияларды жүргізу  ставкалары және тарифтері; банктердің, олардың клиенттерінің құқықтары  мен міндеттері және жауапкершілігі; банктер қабылдайтын талаптар; банктік  операцияларды жүргізу шарттылықтарына  енгізуге қажетті талаптар мен шектеулер  көрініс табуға тиіс.

Банктік қызметті жүзеге асырудың ішкі ережелерінде банк бөлімшелерінің құрылымы, міндеттері, қызметі және өкілеттігі; банктің атынан және оның есебінен мәміле жасайтын адамдар мен  банк қызметкерлерінің өкілеттігі; құрылымдық бөлімшелер басшыларының құқықтары  мен міндеттері; ішкі аудит қызметінің, кредиттік комитет пен басқа  да тұрақты жұмыс істейтін органдардын  құрылымы, міндеттері, қызметі және өкілеттігі белгіленеді.