Ақша несие саясаты

Ұлттық банк орташа айлық қалдыққа байланысты пайызды  банктің корреспонденттік шоты бойынша  төлейді. Резервтер бойынша пайызды  төлеу резервтік талаптардың  депозиттері бойынша банктердің пайыздық мөлшерлемесі арасындағы айырманы азайту қажеттілігінен туындайды.

2005 жылдың  басында жалпы банктер арасында  баламалы резервтерден құрылған  банктердің үлес салмағы 32,6%-ын, құрады, ал жыл аяғында -48,4%

2005 жылы банктердің 13,5%-ы      резервтік талаптардың  орындалуын бұзды. Мұндай банктерге  айып-пұл санкциялары қолданылды.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей міндетті резервтер деңгейінің тым жоғары болуы қаржы делдал түріндегі банкі жүйесінің тиімділігін  әлсіретеді, өйткені резрвтердің  банкі жүйесінің тиімділігін  әлсіретеді, өйткені резервтердің минималды  нормасының үлкеюі несие ресурстарының  экономикаға құйылуына кедергі  жасайды. Бұдан жоғары міндетті резервтер  нормасы АҚШ-та және Германияда қолданылады. АҚШ-та міндетті резервтер нормасы  АҚШ-та және Германияда қолданылады.

АҚШ-та міндетті резервтер сомасы банктің категориясына, депозиттің мөлшеріне, түріне байланысты. Ол федералды резервтік банктердің пайызсыз депозиттік шоттарында сақталынады, артық резервтер федералды резервтік  банктердің негізгі көзін, яғни АҚШ-тың  ақша нарығында ең негізгі процесстерінің бірі болып табылатын операциялар  көзін құрайды. АҚШ –тағы банк жүйесіндегі резервтерінің басты  ролі коммерциялық банктердің несиелік операцияларын бақылау болып  табылады. Банктердің федералды банк жүйесінің  Басқарушылар кеңесі, заңмен бекітілген резервтер көмегімен, коммерциялық банктердің несиелеу қабілетіне әсер етеді. Оның мақсаты банк несиесінің артықшылығын немесе кемшілігін болдырмау. Бұл саясат коомерциялық банктердің несие көмегіне қаншалықты жағымды  әсер етсе, соншалықты басқарушылар кеңесінде  экономикада іскерлік белсенделегінің  ауытқуын болдырмауына мүмкіндік болады. Осыцндай жанама жолмен коммерциялық банктің несиесін бақылау құралы сияқты резервтер өтімділік көзі болмайды, бұлар тек салымшыларды қорғайды деп есептейді.

ФРЖ экономикалық дағдарыс кезеңінде міндетті резерв деңгейін жиі төмендетуге дейін  барды, сөйте отырып іскерлік белсенділіктің дамуын ынталандыруға тырысты. Керісінше 1973-1974 жылдары инфляциялық процестерді  тежеу мақсатында ФРЖ міндеті  резервтердің деңгейін уақытша көтеріп  отырды.

Ақша –несие  қатынастарын мұндай бақылау және реттеу механизмі ашық нарықтағы операцияларға  және есеп мөлшерлемелерінің өзгерісіне қарағанда сирек пйдаланылады.

Несие ореациялары  Ұлттық банкпен Қазақстан Республикасының  Министрлер Кабинеті арасындағы, 2004 жылы қаңтар айындағы меморандумына сәйкес Ұлттық банк несиені үш негізгі бағыт  бойынша береді. Директивті несиелерҮкімет белгілеген басымдықтар бойынша  мемлекеттік бюджеттің тапшылығын жабу үшін коммерциялық банктер арқылы және несиелік аукциондар арқылы банктерге  берілетін несиелер. 2004 жылы Министрлер Кабинетінің қарамағына Ұлттық банк ұсынған несиелердің 75 %  несиеге  берілген. Сонымен бірге бюджеттің  кірісіне бөлінбеген пайда және 16,5 млрд. тенге сомасындағы депозиттер үшін төлемге аударылған. Бұл таза төлемдер бюджет кірісінің 17 %  несиесін құрады.

Директивті  несиелердің айналысында қиын жағдай пайда болды. Сондықтан бұл несиелерді қайтару  бойынша жұмыстарын тоқтатты, олар несие Үкіметтің кепілдемесі  бойынша төленеді деп сенді, өйткені  несиелер Қаржы Министрлігі және Экономика Министрлігінің рұқсаты  арқылы, несиелік қабілетіне байланыссыз  барлық шаруашылық оргондарға берілді. Нәтижесінде 4,6 млрд. теңгеден (қайтарылуы міндетті сомадан) 2004 жылы 1,8 млрд. теңгесі  ғана қайтарылды.

Сөйтіп, банк жүйесі арқылы төлем қабілеті жоқ  кәсіпорындарға қысым көрсетілді, олар банк несиесі есебінен бюджет дотациясын жасады, өйткені несие қайтару  жүгі Қаржы министрлігіне ауысты.

Санациялау  мен банкроттық механизмін пайдаланусыз басымдылық салалардың кәсіпорындарының қаржы мәселесін шешудің  сәтсіз аяқталуы нәтижесінде 2005 жылдың ақпанан  бастап, директивті несиені беру тоқтатылды.

2004 жылғы  ақпан-көкек айларындағы, кәсіпорындардың  міндеттемелері мен өзара талаптарын  республика ішіндегі шаруашылықаралық  есепке алу арқылы төлемсіздік  мәселесін шешуге ынтасы өткен  жылдың тағы бір рецидиві болып  шықты. Есепке алу нәтижесінде  өткен жылғы наурыз айындағы  ақша массасы оның алдындағы  айдың көрсеткішіне қарағанда  40,6%-ға ал көкек айында –  56,4% -ға өсті.

Төлемсіздікті шаруашылық аралық есепке алу арқылы шешу, бір жағынан мәселені шешшсе , екінші жағынан кәсіпорындардың  айналым қаражаттарын жоғалтуға  әсер ететін факторды – бағалардың өсуін ынталандырды. Ақша-несие саясатының бұл құралы өткен уақыттың еншісінде  қалды. Оның орнын тұрақты түрде  жұмыс жасайтын клиринг алу керек  және ол кәсіпорындардың қаржы тәртібін сақтаған кезде ғана төлемсіздік  мәселесін шешуге мүмкіндік береді.

Үкіметтің несиелеу көлемі әрқашан бюджет тапшылығының деңгейімен және оны баламалы көздер жабу мүмкіндігімен анықталды. Қаншалықты бюджет тапшылығы жоғары болса, соғұрлым несие эммиссиясының ықтималдығы  үлкен болады да, ол инфляцияға ықпал  етеді. Сөйтіп үкімет оған балама инфляциясыз  көздерді  кеңейтуге мән  береді, ондай көздерге: сыртқы қарыздар және үкіметтің  бағалы қағаздары жатады.

Ұлттық банк 2004 жылы көкек айында мемлекеттік  қысқа мерзімді міндеттемелердің бірінші  аукционнан өткізгенде Қаржы Министрлігі  бастапқы үш айда сату көлемін 1,6-2,3 млн. теңгеден. 2004 жылы желтоқсан айында- 171,7 млн., ал 2006 жылдың маусымында – 3 млрд. теңгеге дейін көтерді. Дисконттық баға 2004 жылы маусымда – 55,65% -дан   2006 жылдың ортасында 92,92 % -ға дейін өсті.

 Аукциондық  несиелер бір айдан үш айға, кейін алты айға жейін берілді. 

2005 жылғы  қаржы нарығының жаңалығы –  банкаралық қаржы платасы   ұйымдастырған банкаралық несиелерді  сату болды. 

2005 жылы Ұлттық  банк арқылы ломбардтық негізде  несие беру тәжірибесі басталды. Аталған несиелердің көлемі үлкен  емес, бұлай болуы олардың экономикалық  мәнімен байланысты. Банктер бұл  несиелерді өте қажетті жағдайларда  ғана қолданады.

2005 жылы орталық  несиелер бойынша банктердің  қарыздарын қайта құру процесі  басталды, бұл позитивті бағаланды,  өйткені 2003 – 2005 жж . берілген  қарыздары бойынша айыппұлдар  мен пайыздың өсу түріндегі  қарыздардың көбеюі және жиналуы  республикадағы жалпы экономикалық  жағдайға кері әсерін тигізді,  соның ішінде төлем жағдайына  және есеп айырысу тәртібіне  ықпал етті.

Ашық нарықтағы  операциялар.

Бұны Орталық  банкпен екінші нарықта ақша массасының көлемін реттеу мақсатында бағалы қағаздарды сату-сатып алу операциялары ретінде  түсінуге болады.  Бұл айналыстағы  коммерциялық банкілердің өтімділігіндегі  және несиелік салымдардағы ақша массасын реттеудің ең икемді әдісі. Мұның  мағынасы мынадай, Орталық банкінің ақша эмиссясын тоқтатау және банктердің несиелік экспанциясын шектеу мақсатында, нарықта бағалы қағаздарды сатып, бұл  қағаздарды сатып алған банктердің резервтік шоттарынан белгілі бір  соманы есептен шығару. Керісінше, ақша шығаруын және несиелерді беруді ынталандыру  үшін Орталық банк кері операциясын  жүргізеді- бағалы қағаздарды сатып  алып, оның құнын банктердің резервтік  шотына аударады. Осылармен Орталық  банк ашық нарықтағы (өзінің) операцияларымен  банк жүйесінде өзінің өтімділігін  жоғарлату үшін жағымды жағдайлар  жасайды немесе керісінше, сонымен  бірге айналыстағы ақша массасының көлемін реттейді. Егер бағалы қағаздар Орталық банкпен алдын ала  дараланған бағам бойынша сатылса, онда Ұлттық банк сатып алушыларды ынталандыру үшін және сонымен олардың  несиелік қабілеттерін төмендету үшін нарықтық бағамнан төмен бағаммен бекітеді.

Ақша массасын шұғыл түрде реттеудің басты  құралына ақша агрегаттары бойынша  мақсатты бағдардан шығатын, көлемі белгіленген Ұлттық банкінің ноталарының  эмиссиясы жатады.

Валюта нарығындағы операциялар  арқылы –өтімділікті қамтамасыз ету  саясаты . Ұлттық банкінің валюталық  нарықтағы интервенциясы  жалпы  ақша-несие саясатының шегінде жүзеге асты. Ұлттық банкінің шетел валютасын  сату, егер ақша базасының өсімі  басқа  факторлардың әсерінен шетел  активтерінен басқа болатын жағдайда, 2005 жылы жағдайлар көбінесе ақша массасының өсімін стеризациялау және теңгенің айырбастау бағамын  реттеу мәселелерінбір уақытта шешті. Бірақ кейбір айларда  таза шетел активтерінің өсімі Үкіметке  берілген таза несиелер өсіміне ақша базасының өсімінің төмендеуі, Ұлттық банкінің қатысу дәрежесінің төмендеуі  бұл қарама-қайшылықтарды жоюға  мүмкіндік беріп, бір уақытта, ақша массасына валюталық интервенцияларының  әсер ету тиімділігін төмендетті.

 

5. ҚҰБ ақша-несия саясатының басты мақсаты

 

Ақша-несие  саясатының құралдарын төмендегідей  топтастыруға болады.

Ақырғы мақсат:

а) экономиканың өсуі;

ә) толық  жұмыс бастылық;

б) бағаны тұрақтандыру;

в) төлем  балансын тұрақтандыру;

Аралық  мақсат:

а) ақша жиыны;

ә) пайыз  мөлшерлемесі;

б) айырбас  курсы.

Құралдары:

а) несие  берудің лимиті, пайыз мөлшерлемесін  тікелей реттеу;

ә) міндетті резервтер нормасының өзгеруі;

б) есептеу  мөлшерлемесінің өзгерісі;

в) ашық нарықтағы  операциялар.

Тікелей (а) және жанама (ә,б,в) құралдарының арасында айырмашылықтар бар. Жанама құралдарды тиімді пайдалану ақша нарығының  дамуымен тығыз байланысты . Нарықтық экономикада әсіресе алғашқы  өзгерістер кезеңінде , тікелей және жанама  құралдар пайдаланылады,  соңғылары алғашқыларын ығыстырады.

Соңғы мақсаттар  жалпы экономикалық саясаттың, сонымен  қатар қазыналық, валюталық, сыртқы сауда, құрылымдық және басқа да саясаттарды  ескере отырып, несие-ақша саясаты жоғарыда аталған саясаттардың бір бағыты ретінде қарастырылады.

Аралық мақсаттар  нарықтық жағдайда тікелей орталық  банктің жанама құралдары арқылы жүзеге асырылады.

Бұл мақсаттарға  жетуде Ұлттық банк ақша-несие саясатын жүргізуде.нысанаға алатын ақша базасы келесідей ақша-несие саясатының негізгі құралдарының көмегімен  реттеледі:

-қайта қаржыландыру  мөлшерлемесі: ресми мүдделендіру  мөлшерлемесі деңгейін белгілеу;

-ҚҰБ-те  (Қазақстан   Ұлттық банкі) жинақталатын ең  төменгі міндетті  резервтер нормасының  белгілеу, оның ішінде сырттан  тартылған қаражаттарды мерзіміне,  көлеміне және түрлеріне байланысты  жіктеу;

-кейбір жағдайларда  несиелік операциялардың жекелеген  түрлерінің деңгейі мен көлеміне  тікелей сандық шектеулер енгізу;

-ресми есепке  алу (дисконттық) мөлшерлемесі.

Пайыз саясаты. ҚҰБ өзі жүргізетін операциялар бойынша ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін, сол сияқты басқа да мүдделендіру мөлшерін белгілейді. Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін ақша нарығының жалпы жағдайына несие бойынша сұраныс пе ұсынысқа, инфляция деңгейіне байланысты белгілейді. ҚҰБ мүдделендіру мөлшерлемесі саясатын мемлекеттік ақша-несие саясаты жүзеге асырылатын аумақтағы нарықтың мүдделендіру мөлшерлемесіне әрекет ету үшін пайдаланады.

ҚҰБ пайыз  саясатының басты мақсаты – айналыстағы  теңге деңгейін көтере отырып, несиеге  деген сұранысты азайту, соның  нәтижесінде ақша жиыны және инфляцияның  өсуін төмендетуді қамтамасыз ету  болып табылады. Жоғары пайыз мөлшерлемесі, шын мәнісінде пайыз үшін төлемдер өз кезегінде шығынның көлемін құрайды. Демек, жаңа пайыз саясаты алдағы уақытта немесе белгілі бір уақыт  аралығында өзінің нәтижелеріне қол  жеткізуге тиіс.

Қазақстандағы инфляциямен күресудің тағы да бір  маңызды факторы-шетел валютасына деген артық сұранысты төмендету  болып табылады. өткенге оралатын болсақ, теңгені енгізгеннен кеінгі жарты жылдай уақыт ішінде, валюталардың бағамдық айырмасы есебінен алыпсатарлық табысқа қол жеткізу мүмкіндігінің  салдарынан банктің қысқа мерзімді капиталдары несиелік нарықтан валюталық  нарыққа  ауысып кетті. Теңгенің айырбас  бағамы анықталатын сыртқы көрінісі мен сыртқы құны арасындағы шекті  қатынастың бұзылуы ұлттық валютаның  тұрақсыздығын одан сайын арттыра  түсті.Ұлттық банктің мүдделендіру мөлшерлемесі ақша нарығындағы қаржылық  операциялардың барлық түрлеріне пайыз  мөлшерлемесінің белгілеу базасы ретінде  қызмет етеді.Қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің  шамасы ақшалай қаражаттарға деген  сұранысқа және инфляция деңгейіне  байланысты келеді. Ұлттық банк мүдделендіру мөлшерін реттеу арқылы республикамыздағы  ақша жиынының шамасына әсер етеді  және несиеге деген сұранысты  арттыруға немесе қысқартуға мүмкіндік  жасайды. Ресми пайыз мөлшерлемесінің  деңгейі екінші деңгейдегі банктер  үшін, Ұлттық банк саясатының ақша жиынына  бақылау жасау шегіндегі негізгі  бағыттарын сипаттайтын басты бір  көрсеткішті білдіреді.Ұлттық банктің  ресми пайыздары, оның тікелей бақылауына жатпайтын несиелік ресурстар нарығының  шартына сай банктер дербес белгілейтін  нарықтық пайыз мөлшерлемесіне жанама түрде ықпал етеді. Соның негізінде  сұраныс пен ұсынысқа байланысты саудада белгіленетін Ұлттық банктің  қысқа мерзімді шоттары бойынша, банкаралық несиелер және мемлекеттік  қысқа мерзімді несиелер бойынша  пайыз мөлшерлемелері жыл бойына Ұлттық банктің қысқа мерзімді шоттары  бойынша, банкаралық несиелер және мемлекеттік  қысқа мерзімді несиелер бойынша  пайыз мөлшерлемелері жыл бойына Ұлттық банктің мүдделендіру мөлшерлемесінің  өзгеруіне байланысты төмендеп отырған.Пайыздың нақты бейнелері, өз кезегінде инвестициялау  үшін әлуеттік ресурс болып табылатын  депозиттердің несиелік мекемелерге  ағылуын арттыра түсті.