1.1 Аудиторлық тәуекелділік түсінігі

3. Айқындамау  тәуекелдігі

 

     Айқындамау  тәуекелдігі – бұл жиынтығында  дәл емес немесе дұрыс емес мәліметтердің  елеулі көлемде жиналуы және оларды аудитор талдамалық рәсімдер кезінде  де мән бойынша жан – жақты  тексеру кезінде де байқамай қалуы  мүмкін деген болжам. Олар бір –  бірін толықтыратындықтан, олардың  бірінің нәтижесінде туындаған сенімділік, аудитордың басқа тексеру нәтижесінде алатын кепілдемесінің қажеттілігін пропорционалды азайтады.

     Аудитор «мән немесе талдамалық рәсімдер  бойынша  ешқандай жан- жақты тексерулер жүргізбейді» деп болжайық. Егер қаржылық есептерде  қате болса, оның байқалмау қалуы  анық. Сонымен бірге мән бойынша  жан – жақты тестер орындалып, талдамалы рәсімдер жүргізілсе, онда талдамалық рәсімдердің елеулі жиынтық  қателерді байқамауы 40% тәуекелге, оларды жан – жақты тестер табуы 20% тәуекелге, ешбір рәсімінің байқамай қалуы олардың туындысына тең болады. Қаржылық есептерде дәл емес немесе дұрыс емес мәліметтерді аудитор байқамай қалуы үшін, мән бойынша жан – жақты тексерулер, не талдамалық рәсімдер олар таппауы керек.

     Бөлінбейтін немесе бақылау тәуекелдіктері айқындамау тәуекелдігінен аудитордың оларды тек  бағалап, бірақ бақылай алмайтындығымен  ерекшеленеді. Аудитордың бөлінбейтін  және бақылау тәуекелдіктерін бағалауы оларды жақсы түсінуге көмектеседі, бірақ оларды азайтпайды және өзгертпейді. Айқындамау тәуекелдігі аудитор  мәні бойынша жекелеген тексерулердің  сипатын, уақыты мен масштабын өзгерту  арқылы бақылап алады.

     Аудиторлық  қызмет көрсету нарығында клиент конкурстық негізінде аудиторлық фирманы  таңдай алады. Егер оның көрсететін қызметінің жалпы құны басқа аудиторлық фирмаларңға  қарағанда едәуір жоғары болса, клиент өз ниетін өзгертіп, басқа фирманы  таңдай алады. Сонымен бірге заңды  аудиторлық тәуекелділік деңгейін нақты  дәлелденген деңгейден орнатудан  бас тартуда көмектеседі.

     Аудитор сала мен субъект туралы мәліметтерді келесідей көздерден ала алады:

• Осы субъект және ол жататын саладағы істелетін жұмыстың алдыңғы тәжірибиесінен;
• Субъект қызметкерлерімен әңгімелесуден;
• Заңдар мен нормативтік актілерден;
• Салаға қатысты басылымдардан (мерзімді басылымдағы статистикалық материалдар, мақалалалардан және т.б.);
• Субъектілердің өндірістік және әкімшілік бөлмелеріне барудан;
• Субъект дайындаған құжаттардан (мәжіліс хаттамасы, жарнамалық материалдар, алдыңғы жылдардың жылдық және қаржылық есептері, субъек басшылығының ішкі есептері, басқарушылық саясат бойынша басшылық, лауазымдық нұсқаулар, маркетинг пен сату жоспарлары).

     Клиент  бизнесін білу аудитордың кәсіби тұжырымдамасына  негіз болады. Клиент қызметін түсіну және ақпаратты сәйкес пайдалану  аудиторға көмектеседі:

• Тәукелдікті бағалау және проблеманы анықтау;
• Аудитті тиімді жоспарлау және орындауға;
• Аудиторлық дәлелдеулерді бағалауға;
• Клиентке жақсы қызмет көрсетуді қамтамасыз етуге.

     Клиенттің өндірістік және түрлі деңгейдегі басшылармен  жеке әңгімелесу мүмкіндігіне ие болады.

     Тәуекелдікке  негізделетін аудит кезінде клиент бизнесін зерттеу мен жоспарлауға  аудиторлық процедураның жартысына  жуығы жұмсалады.

     Субъект басшылығы туралы ақпаратты жинау  негізінде келесідей аспектілер зерттеледі:

• басшылық құрамындағы жекелеген адамдардың іскерлік беделі мен кәсіби тәжірибесі;
• жиналыстарды өткізу кезеңділігі;
• лауазымды нұсқаулар мен міндеттердің болуы;
• ішкі аудит қызметіннің болуы;
• кадрлармен толықтыру, кадрлардың тұрақталмауы;
• персонал туралы ереже немесе ұжымдық шарттың және басқалардың болуы.

     Бәсеке, құқықтық міндеттемелер, басқа шаралар  мен кәсіпқойлық бірдей жағдайларда  аудиторлық тәуекелдікті бағалау айырмашылығын  төмендетуге мүмкіндік береді. Бірақ  түрлі аудиторлар тең жағдайларда  аудиторлық тәуекелділіктің абсолютті  бірдей деңгейін  орната алмайтындығын  мойындау керек. Аудиторлық тәуекелдік пен айқындамау тәуекелдігі арасында тікелей тәуекелдік, сонымен бірге  аудиторлық тәуекелдік пен жинақталуы қажет дәлелдердің жоспарланған саны арасында кері тәуекелділік бар.

     Аудиторлық  тәуекелдік компонентерін детальдандыру  айқындамау тәуекелдігінің құрамдас бөлігін  бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.

     Мәні  бойынша тексеру деңгейі –  елеулі қателер тексеру рәсімін  орындау процессінде елеулі қателер  анықталмай қалу қаупі.

     Талдау  тәуекелдігі – талдау рәсімі елеулі бұрмалауларды анықтамайды деген  қауіп.

     Таңдау  арқылы зерттеу тәуекелдігі –  тексеруді жүргізу операцияларының  іріктемесі елеулі қателерді көрсетпеуі мүмкін деген қауіп.

     Аудиторлық  тәуекелдікті төмендету үшін келесідей  пікір әрекет етеді: аудитор толық  зерттеуге арналған элеметтері қанша  көбірек тексерсе, іріктеме көлемі сонша көп болады. Мысалы, егер аудитор талдамалық рәсімдері тексеру мен елеулі элементтерді толық тексеруге акцент жасағысы келсе, іріктеме көлемі төмен болады және керісінше.

     Кез елген аудиторлық тексерудің басты  міндеті – аудитті аяқталған  кезде жиынтық аудиторлық тәуекелдік минималды төмен деңгейге жеткізілетіндей  немесе керісінше, сенімділік деңгейі  аудиторға қаржылық есептеме  нақтылы бойынша пікір білдіру үшін жоғары болатындай сенімділік деңгейіне дейін жететіндей етіп жекелеген шоттар немесе шаруашылық операциялар бойынша аудиторлық тәуекелділік шектеу. 

4.   Маңыздылық деңгейі мен аудиторлық тәуекелдікті бағалау

 

     Маңыздылық  пен аудиторлық тәуекелділік деңгеці  арасында кері өзара байланыс бар. Маңыздылық деңгейі жоғары болған сайын, аудиторлық тәуекелділік төмен болады және керісінше. Егер, мысалы, маңыздылық деңгейі төмен  болса, аудиторлық тәуекелділік өседі  және аудитор, бақылау тәуекелдігі  деңгейін төмендету мақсатында не қосымша  бақылау тестерін жүргізу, не мән  бойынша тексеру рәсімін өсіру  арқылы бұның орнын толтыра алады. Бизнес тәуекелі осы клиентке ұсынылған аудиторлық қорытынды әділ болғанына қарамастан аудитордың клиентпен арақатынасы сәтсіз болуы мүмкіндігіне болып отыр. Аудит практикасында аудиторлық тәуекелдігі бағалаудың екі негізгі әдісі қолданылады:

• Сезгіштік;
• Сандық.

     Сезгіштік әдіс аудиторлар тәжірибе мен клиент бизнесін білу негізінде қаржылық есеп беру немесе шаруашылық операциялар  бойынша жалпы аудиторлық тәуекелдікті жоғары, орташа, төмен деп анықтауға  болады.

     Төмен тәуекелдік – ішкі бақылау жүйесін  аудиторлық фирма тиімді ретінде  бағалаған, бірақ аудитор мүмкін қателерді табуға қажетті сәйкес процедураларды жоспарлай отырып, оған толық сенбеген жағдайда болады.

     Орта  тәуекелділік – ішкі бақылау жүйесін  аудиторлық фирма тиімсіз деп  бағалаған кезде болады және аудитор  жан – жақты рәсімді жоспарлайды.

     Жоғары  тәуекелдік – клиенттің ішкі бақылау  жүйесі жоқ кезде негізінен біртұтас тексеру жоспарланды.

     Сандық  әдіс аудиторлық тәуекелдік моделі негізінде  есеп айырысуды көздейді. Халықаралық тәжірибеде пайдаланылатын ең кең тараған модель келесі формуламен есептеледі: 

     АТ  = БТ*БТ*АТ 

     Мұндағы АТ – аудиторлық тәуекелдік;

     БТ  – бөлінбейтін тәуекелдік;

     БТ  – бақылау тәуекелдігі;

     АТ  – айқындамай тәуекелдігі.

     Мысалы, аудитор бөлінбейтін тәуекелділікті 80%, бақылау тәуекелдігін 50%, айқындамау тәсілін 10% деп бағалайды. Осы шамаларнегізінде аудитор аудиторлық тәуекелдіктің 4% - дық шамасын ала алады.

     Айқындамау  тәуекелдігі көп дәрежеде аудитор  кәсіпқойлығын сипаттайтындықтан, оған аудиторлық тәуекелдік моделінен  осы тәуекелдікті анықтау дұрыс  болады:

     АТ  = АТ / БТ*БТ

     Аудитор аудиторлық тәуекелдікті 5% бөлінбес тәуекелдікті 80%, бақылау тәуекелдігін 50% деңгейлерінде қойды делік. Сонымен айқындамау тәуекелдігі 12,5% - ды құрайды.

     Аудиторлық  дәлелдемелердің қажетті саны айқындамау тәуекелдігі деңгейіне кері пропорционалды болады. Айқындамау тәуекелдігі төмен  болған сайын, тексеру барысында  аудиторлық дәлелдердің көп санын  алу қажет.

     Аудиторлық  тәуекелдік моделін зерттеудің ең жалпы  тәсілі аудиторлық тәуекелдік компоненттері  мен аудиторлық тәуекелдік деңгйі, қажетті аудиторлық дәлелдемелердің  саны мен сапасы арасындағы өзара  байланысты бақылауда болып табылады. Аудиторлық тәуекелдік моделін қолдану  аудитордан осы өзара байланыстар  мен аудит жүргізілетін субъектіге тән қасиеттерді ескере отырып, тәуекелдік компоненттерінің әрқайсысының мазмұнын терең түсінуді талап етеді.

     Қаржылық  есеп беруді тексеруді жоспарлау  кезеңінде аудитор алда жүргізілетін аудиторлық жұмыстың көлемі мен сипатын  анықтайды. Бұл кезде «тәуекелдігі» көп болған сайын, жұмыс көлемі үлкен болатынн ескеру қажет. Себебі аудитор маңыздылық пен тәәуекелділікті бағалауы керек.

     Маңыздылық  аудиторлық процедураларды жоспарлау  және бұрмалаушылық салдарын бағалау  кезінде ескеріледі. Маңыздылы туралы алдын ала пікір баланс бөлімдері, табыстар мен шығындар есептері, ақша қозғалысы туралы есептері, жеке және қаржылық есеп беру үшін жалпы алынған  меншік капиталын пайдалану туралы есептер үшін маңызды болып табылатындарды бағалауды қамтиды. Маңыздылық туралы алдын ала пікірдің мақсаттарының бірі – аудиттың жалпы жоспарын анықтау кезінде қаржылық есептің елеулі элементтеріне аудиторлық туралы алдын ала пікір білдіру фирмаішілік стандарттарды даярланған арнаулы басшылықтарда размері көрсетілген жекелеген негізгі көрсеткіштері бойынша қателердің жиынтық деңгейі.

     Тексеруді жоспарлау кезінде аудиторға  есеп беру құжаттасасындағы кез келген бұрмалаушылық немесе қатені табу мүмкіндігіне ие болу үшін маңыздылық деңгейін орнату керек.

     Маңыздылықты  бағалау аудиторлық тексерудің барлық кезеңдерінде жүреді: аудитты жоспарлау, орындау және аудит нәтижелерін  жинау. Жоспарлау кезеңінде аудитор  баланстар жеке және қаржылық есеп беру үшін жалпы алынған табыстар мен шығындар туралы есептер бөлімдері  үшін маңызды болып табылатындар жайында алдын ала пікір білдіреді. 

     Маңыздылықты  бағалауды аудитор белгілі бірізділікпен  орындайды: 

      МАҢЫЗДЫЛЫҚТЫ БАҒАЛАУ  

      МАҢЫЗДЫЛЫ ТУРАЛЫ АЛДЫ АЛА ПІКІР БІЛДІРУ 

     ЕСЕП  БЕРУ ЭЛЕМЕТТЕРІ БОЙЫНША  МАҢЫЗДЫЛЫҚ

      ТУРАЛЫ ПІКІР БІЛДІРУ 

      ЕСЕП БЕРУДЕГІ ЖИЫНТЫҚ  ҚАТЕНІ БАҒАЛАУ 

     МАҢЫЗДЫЛЫҚ  ТУРАЛЫ АЛДЫН АЛА  ПІКІР БІЛДІРУМЕН

     ЖИЫНТЫҚ БАҒАЛАУДЫ САЛЫСТЫРУ 

     3 – сызба. Маңыздылыққа бағалау  жүргізудің бір ізділігі 

     Алғашқы екі пункт жоспарлау кезеңіне жатса, одан кейінгі екеуі аудиторлық тексеруді жүргізу нәтижелері болып  табылады. Әр кезеңдегі қате саны бүкіл аудит бойында бағаланады. Сондықтан аудитор маңыздылық туралы өзінің алдын ала пікірін жиі өзгертеді. Бағалауда қайта қараудың негіздерінің бірі болып өзгеріс немесе алдын ала қабылдаған деңгей өте жоғары немесе өте төмен деген аудитор тұжырымы қызмет етеді.

     Жоспарлау кезеңінде маңыздылық бұрмалаушылық  анықталмай қалуы мүмкін тәуекелділікті қысқарту және алынған дәлелдеулерді  ескере отырып, соңғы күні  маңыздылық деңгейіне өзгеріс еңгізу қажеттілігіне  байланысты потенциалды проблемамен  айналысу үшін төмендеу деңгейде қойылады.

     Аудиторлық  фирма дайындаған маңыздылықтың  жоспарлы деңгйін анықтау жөніндегі  арнаулы нұсқаулар негізінде  қаржылық есептеменің сәйкес көрсеткіштерінің маңыздылық деңгейіне алдын ала  бағалау жүргізіледі.

     Тәуекелділік  мынандай нысанда болуы мүмкін:

• клиент тұрақсыз рынок жағдайында жұмыс істеп табысқа жете алмаудағы тәуекелділік;
• басқарудың жүйелі қателерін немесе ішкі бақылау қателерді таба алмауы;
• түзетпеуі салдарынан қаржылық есеп беру бұрмаланған тәуекелділік.