1.1 Аудиторлық тәуекелділік түсінігі

     Егер  аудитор өзі үшін аудиторлық тәуекелділіктің  кіші деңгейін анықтаса, бұл оның қаржылық есеп беруде елеулі қателіктер жоқ  деген үлкен сенімділікке ұмтылатындығн  көрсетеді. Нольдік тәуекелділік жүз пайыздық тәуекел абсолютті сенімсіздік абсолютті сенімділікті білдірер еді. Тәуекелдік дәрежесі нольмен бірлік осы мәндер не жоғары не төмен болмайды. Қаржылық есеп беру дәлдігінің толық кепілдігі (нольдік тәуекелділік) экономикалық тұрғыдан тиімсіз. Сондықтан аудитор қателер мен қателіктер абсолютті түрде жоқ деп кепілдеме айта алмайды.

     Аудитор клиент бизнесін зерттеп, қаржылық есеп беруді сыртқы пайдаланушылар сенімінің  деңгейіне әсер ететін факторлардың әрқайсының мәнін бағалап, аудит  аяқталғаннан кейін  клиенттің, бизнестегі қаржылық жеңісінің ықтималдылығын анықтауы керек. Осы факторлар негізінде, аудитор «қаржылық» есеп беруде аудит  аяқталғаннан кейін клиенттіңғ бизнестегі қаржылық жеңісінің ықтималдылығын анықтауы керек. Осы факторлар негізінде, аудитор «қаржылық» есеп беруде аудит  аяқталғаннан кейін де елеулі қателіктер сақталады деп отырып, тәуекелдік деңгейін субъективті түрде қоя  алады. Тексеру процесінде аудитор  клиент туралы қосымша ақпарат алып, аудиторлық тәуекелділік деңгейін бағалау  жөніндегі ойын өзгерте алады.

     Аудиторлық  тәуекелділік – қаржылық есеп беру елеулі бұрмаланған жағдайда, аудитор  сәйкес келмейтін аудиторлық қорытынды  береді дегенді білдіреді. Аудиторлық тәуекелділік үш компоненті бар. 

      АУДИТОРЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІЛІК 

БӨЛІНБЕЙТІН ТӘУЕКЕЛДІЛІК        БАҚЫЛАУ ТӘУЕКЕЛДІЛІГІ 

АЙҚЫНДАМАУ  ТӘУЕКЕЛДІГІ 

1 – сызба.  Аудиторлық тәуекелдік компоненттері.

2. БӨЛІМ. АУДИТОРЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІЛІК ТҮРЛЕРІ

 

1. Бөлінбейтін тәуекелділік

 

     Аудитте аудиторлық тәуекелдің  мынадай  түрлері  болады :

   1) Аудитордың  кәсіби қабілеттілік  тәуекелі - ол  тексерілетін фирма беделін  ескере отырып, мұқият таңдаумен анықталады . Кез  келген фиманы тексеруді  қолға  алған кезде  аудиторлық , ең алдымен, оның беделіне назар аударады . Сөйтіп, аталған фирмаға жүргізілген тексеру  аудиторлық компанияға  және  оның клиенттеріне  нұқсан  келтірмеуі  тиіс:

   2)  Клиент үмітін ақтамау тәуекелі – жасалған тұжырыммен  клиенттің мүддесін  қанағаттандырмау  тәуекелі.  Аудиторлық тексерудің  жүргізілуі клиенттің ойындағыдай болмаса, ол бұл аудиторлық  компанияны қызыметінен бас тартуы мүмкін:

   3) Аудиторлық тәуекел (DAR) – бұл аудиторлық  қорытындының мынадай себептерге байланысты дұрыс болмауы ықтималдылығы: Экономикалық субъектінің бухгалтерлік  есептілігінің дұрыстығы расталғаннан  кейін, онда анықталмаған  елеулі бұрмалаулар бар деп танылуы.

     Тәуекелдің  үшінші  түрі – аудиторлық тәуекелді  неғұрлым толығырақ     қарастырайық . 

1. Бухгалтерлік есептілікте елеулі  қателіктердің болу  тәуекелі;
2. Бухгалтерлік есептіліктегі  қаталіктердің қайсыбірі тексеру  барысында анықталмай  қалу  тәуекелі.

      Бөлінбейтін тәуекелділік – шоттар  сальдосы немесе шаруашылық операциялардың қажетті  ішкі бақылаудың болмауына жол берілген жағдайда, басқа шоттар сальдосы немесе шаруашылық операциялар бұрмалауларынан  бөлек, елеулі болуы мүмкін бұрмалауларға  бейім болуы.

       Бұл  қауіп  көбнесе  клиенттің ерекшелігімен  анықталады және  ішкі шаруашылық  құралдарымен тексеру мүмкін болмайтын оның ішкі  сипаттамаларымен, сондай  - ақ сыртқы орта жағдайларымен  байланысты болады. Шындап  кедгенде,  бұл шаруашылық  жүйесінің өзіндк  дамуының оңтайлы даму жолында ұдайы бола  алмау  ықтималдылығын білдіреді. Бұл  қауіптің бастамасы ішкі шаруашылық бақылау құрылығына дейінгі  шаруашылық  ортасының  сыртқы аясы да  болуы керек.

     400 «Тәуекелді бағалау және ішкі  бақылау» ХАС – ында ішкі  бақылау жүйесін субъект басшылығының  қызметін субъект басшылығы саясатын  ұстануы активтерді сақтау, алаяқтық  пен қателердің алдын алу және  оларды анықтау, бухгалтерлік  жазбалар дәлдәгә мен толықтығын, сонымен қатар сенімді қаржылық  ақпаратты уақытылы дайындауды  қамтыған тәртіппен және тиімді  жүргізуді мүмкіндігінше қамтамасыз  етуге бағытталған субъект басшылығы  қабылдаған бақылау мен реттеменің  жалпы саясатының жиынтығы ретінде  анықтайды.

     Бухгалтерлік  есептің жүйесіз және сенімді  жүргізудегі дәлелденуі аудиттің негізгі  мақсаты болып табылатын нақты  есеп беру туралы әңгіме қозғауға болмайды. Бухгалтерлік есептің ұйымдастырылған жүйесінің болмауы экономикалық субъектіде аудитті жүргізудің принціптілік мүмкіндігі туралы мәселеге күмән келтіреді. Қаржылық есеп беруді тексеруді жоспарлау мен жүргізу кезінде бухгалтерлік есеп жүйесін түсінуге жету үшін аудиторға клиенттің бухгалтерлік есеп пен бақылау реттемесін ұйымдастыруын зерттеу, осы жүйені сипаттап оның күшті және әлсіз жақтарын анықтау қажет.

      Аудитор  тексерілетін  экономикалық  субъектінің  ішкі шаруашылық  қауіпіне өзінің  кәсіби  тұжырымын  пайдалана  отырып, жоспарлау  сатысында баға  беруге  тиіс.  Осы жағдайда  бухгалтерлік  есептің шоттары мен операцияларға сальдоға  және  мәнділіктің берілген деңгейінің асатын  айналымдарға  ерекше  назар аудару  қажет.

      Аудитор  баланс пен  есептелікке  қатысты  ішкі  шаруашылық қауіке  баға  берген  кезде мынадай  факторларды назар алуға  қажет:

     А) экономикалық  субъект әрекет жасайтын  сала қызметін  және  ағымдағы экономикалық  жағдай ерекшеліктері ;

     В) осы экономикалық  субъекті жүзеге асыратын  қызметтің  арнайы ерекшелітері;

     С) экономикалық  субъектінің  басшылықты  жүзеге  асыратын  және  есепті жүргізу мен есептілікті әзірлеуге  жауапты қызыметкерлер  адалдығы;

     D) есепті жүргізуге  және есептілікті   әзірлеуге жауапты  қызметкерлердің  тәжірбиесі мен біліктілігі; 

     Е) бухгалтерлік  есептіліктің  белгілі  бір  көрсеткіштеріне  қалай да  қол  жеткізуі  мақсатымен  экономикалық  субъектінің  басшылары мен  қызметкерлеріне  сырттан  қысым жасалу  мүмкіндігі. 

2. Бақылау тәуекелділігі

 

     Бақылау тәуекелдігі. Клиент байқамаған қателердің бухгалтерлік есеп процесінде болуы ықтимал. Себебі бақылаудың ешбір құрылымы 100% - ға тиімді бола алмайды. Сондықтан, әдетте белгілі бір тәуекелді бақылаудың кез келген құрылымымен байланыстырады: тиімді құрылымдар салыстырмалы түрде төмен тәуекелге, тиімділігі аздаулар салыстырмалы жоғары тәуекелге ие болады.

     Бақылау құралдарының тәуекелдігі кәсіпорынның бухгалтерлік есебі мен ішкі бақылау  жүйелерінің сенімділік дәрежесін  сипаттайды.

     Бақылауды жүргізу шарты кәсіпорын персоналы  мен оның басқарушылық буынының өзара  қатынасы мен біліктілігінде болады.

     Ішкі  бақылау жүйесі қаржылық есептемені дайындау мен құруға қарағанда сұрақтардың  кең ауқымын қамтиды.

     Ішкі  бақылаудың негізгі міндеттері:

• Заң талаптарының орындалуы;
• Мүлікті ысыраптан қорғау;
• Ағымдағы шарушылық операцияларының тиімді орындалуы;
• Басқарудың барлық деңгейлерінде бұйрықтарды, өкімдерді және басқа нұсқауларды орындау;
• Құжаттар және олардағы ақпараттың толықтылығы мен дәлдігінің  қажетті деңгейін сақтау;
• Кездейсоқ және әдейі қателер мен бұрмалауды анықтау мен болдырмау;
• Бухгалтерлік қорытынды есепті уақытында және дұрыс дайындау;
• Кәсіпорын басшылығы саясатын қолдау;
• Шаруашылықты жүргізудің тиімдірек және прогрессивті әдістерін енгізу.

     Бақылау жүргізу шарттарын білу аудиторға  мыналарды анықтауға мүмкіндік  береді:

1. Бухгалтерлік есеп пен бақылау реттемесінің тиімді жүйесін қамтамасыз ету үшін олар жеткілікті ме?;
2. Олар қаржылық есеп берудің бұрмалануын минимумға жеткізуге көмектесе ме?

     «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы»  заңның 8 – бабында: «ҚР – ның  бухгалтерлік есеп жүргізу қаржылық есепті құру кезінде активтерді сақтау, ұрлық аен қателерді болдырмау  және анықтау жөніндегі шараларды  қамтыған операцияларды тиімді жүргізу, бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру, есеп саясатв туралы заңнвң орындалуың қамтамасыз ету үшін ұйымдар ішкі бақылауды ұйымдастыруға құқықты.

     Ішкі  бақылау жүйесі қаржылық есептемені дайындау мен құруға қарағанда сұрақтардың  кең ауқымын қамтиды. Сондықтан  ішкі бақылаудың барлық пайдаланылатын реттемелері мен әдістері аудиторға  пайдалы. Оған ең алдымен нақтылы  қаржылық есеп беруді дайындау үшін қажетті  ақпаратты жинау, өңдеу және жинақтау процестерін реттеу және бақылауға  тікелей бағытталған шаралар  қызықты.

     Кәсіпорынның  ішкі бақылау жүйесі келесідей элементтерден  тұрады.

      

          ІШКІ БАҚЫЛАУ ҚҰРЫЛЫМЫ 

БУХГАЛТЕРЛІК  ЕСЕП ЖҮЙЕСІ                           БАҚЫЛАУ ОРТАСЫ 

         БАҚЫЛАУ ҚҰРАЛДАРЫ 

     2 – сызба. Ұйымның ішкі бақылау  құрылымы. 

     Бақылау реттемесі кәсіпорын қызметінің барлық қаржы – шаруашылық қызметі  мен оның активтері бойынша ақпараттың сақталуын қамтамасыз ету сенімділігін дәлелдеуге арналған. Ақпаратты сақтау бастапқы құжаттарды, шоттарды, бланкілерді  және басқаларды номірлеумен қамтамасыз етіледі. Бұл қаржылық қызметті тексеру  жүйесінің әсершіл шарасы болып  табылады.

     Бақылау реттемелеріне мыналар жатады:

• Шоттарды талдау және салыстыру;
• Қолма – қол ақшаның қорытынды сомасы мен есепке алу жазбаларымен тауар – материалдық босалқы қорлардың нәтижелерін салыстыру;
• Құжаттарды бекіту және бақылау;
• Кәсіпорынның бухгалтерлік жазбалары мен активтеріне тіке физикалық қол жеткізуді шектеу;
• Қаржы нәтижелерін сметада көрсетілген шығындармен салыстыру және талдау.

     Бақылау құралдарының тәуекелдігі кәсіпорынның бухгалтерлік есебі мен ішкі бақылау  жүйелерінің сенімділік дәрежесін  сипаттайды.

   Бақылау құралдарының сенімділігі мен бақылау  құралдарының тәуекелдігі өзара  толықтырушы категориялар болып  табылады:

• Сенімділіктің жоғары дәрежесіне төмен тәуекелділік ссәйкес болады;
• Сенімділіктің орта дәрежесіне орта тәуекелдік сәйкес болады;
• Сенімділіктің төмен дәрежесіне жоғары тәуекелділік сәйкес болады.

     Бақылау мақсаты – шаруашылық қызметі  көрінісінің толықтығын, дәлдәгә  мен заңдылығын қамтамасыз ету және бұл аудиторлық тексеру мақсаттарымен  өзара байланысты. Сонымен қатар  аудитор ақпаратты тіркеу мен  өңдеу жүйесінің қызме етуіне көз жеткізіп, қаржылық есеп беруді дұрыс құрудың негізі болатын  бухгалтерлік есеп принціптеріне сәйкестігін  бағалау керек. Ол ішкі бақылау жүйесін негізге ала отырып, бұл жүйені зерттеп, бағалауы, сонымен бірге оның тиімді әрекет етуіне тексеру жүргізу керек.

     Ішкі  бақылауды бағалауды талдау кезіндегі  аудитор мақсаты оған деген сенім  дәрежесін орнату болып табылады. Бұл өз кезегінде тексеру әдісінің сипатын, көлемі мен уақыт бойынша  ұзақтығын анықтау кезінде пайдаланылады.

     Ішкі  бақылау жүйесін бағалаукезіндегі аудитордың алға қойған тағы бір мақсаты  – оны жетілдіру жөніндегі  конструиктивті ұсыныстар дайындау. Ресми түрде аудиторлар бұл ұсыныстарды  кеңес беру қызметіне кіргізбей, аудиторлық тексеру элементі ретінде  анықтайды. Ұсынылған ұсыныстар  дайындау. Ресми түрде аудиторлар бұл ұсыныстарды кеңес беру қызметіне  кіргізбей, аудиторлық тексеру элементі ретінде анықтайды. Ұсынылған ұсыныстарға  еру керектігін клиенттің өзі  шешеді. Аудиторға жағымсыз фактілерді іздеудің қажеті жоқ. Ол басшылыққа ішкі бақылау жүйесінің белгілі бір элементтерінің қызмет етуі ақпараттың елеулі қателері мен бұрмалауларының тексерілген қаржылық есеп беруде пайда болуы ықтималдылығын салыстырмалы төмен деңгейге дейін төмендетпейтіндігін және бұл қателерлі субъект персоналы өзінің күнделікті міндеттерін орындау барысында қажетті мерзімде таба алмайтындығын хабарлауы керек.

     Аудитор бақылаудың белгілі бір құралдары  жөніндегі өз пікірін дайындау кезінде  үлкен сенімділік дәрежесіне сүйенуге қаншалықты ұмтылса, аудитор олардың  сенімділігі мен тиімділігін  соншалықты мұқият дайындау керек.