Қазақстан Республикасындағы ақша – несие жүйесін талдау

        Депозит дегеніміз коммерциялық банктерге белгілі-бір мерзімге және мерзімсіз, қайтарылу шартыменен, пайызы төленуі тиіс болып, сақтандырыла отырып салынған халықтың және сақтандырусыз салынған кәсіпорындардың ақша қаражаттары.        

        Біздің зерттеуміздің нәтижесі бойынша ешбір экономикалы ғылыми әдебиеттерге жарияланбаған депозиттердің келесі қызметтерін атап айтуға болады:   

1. Коммерциялық қызмет – жеке және заңды тұлғалардан ақша қаражаттарын депозитке белгілі бір мүдде төлеу шартымен тарта отырып оны осы қаражаттар қажет болып отырған тұлғаларға өзінің белгілі үстеме ақысын қолдана отырып сатады. Банктің осы қатынасы оның коммерциялық банк деген атына негіз болады.  
2. Ынталандыру қызметі – депозиттік салымдардың әр түрлі шартпен құрылуы, салымдардың белгілі бір шарттағы салым түріне ақша қаражаттарын сала отырып табыс алуға деген қызығушылығын тудырады. Ол табыс ақша қаражаты, несие алу мүмкіндігі және белгілі бір сыйлық есебінде алу түрінде болады.  
3. Қорлану қызметі – депозитке тартылатын қаражаттар ақша түрінде болғандықтан, ол банктің белгілі бір қорларын құруға негіз болады. Олар – банктің өсімділігін жоғары деңгейде ұстап түруға негізделген қорлар. Бұл қорларды комерциялық банк реттеуші органдырдың талап етуімен және өз қызметін тиімді атқару үшін өз еркімен құрады.  

4. Банк ресурстарын құру қызметі – депозиттік салымдар тарихи қалыптасуы бойынша олар банктік ресурстарды құрудің негізгі көзі болып табылады. Өйткені бұл ресурстар банк үшін арзан және әр уақытта бар болып тұратын қаражаттар банктің пассивтерінің 70-80 % құрайтын ресурс болғандықтан олар активтік операцияларды жүргізуге қажетті банк ресурстарының негізін құрайды.    

Банктің несиелік ресурстары – бұл меншікті капиталдың және тартылған қаражаттадың ақшалай түрдегі активті-несиелік операцияларға бағытталатын бір бөлігі. Несиелік ресурстар несиеге берілген уақытында олар банкке ресурс болудан қалады және олар қор емес (клиент қайтарымдылығы – тәукелді операция), ол орналастырылған несиелік ресурстарға айналды.                        
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    Қорытынды

           Ақша – несие  жүйесінің бұл құралы 1993 жылы 1 қаңтарда енгізілген «ҚР коммерциялық кооперативтік және жеке банктердің қызметін реттеу» туралы нұсқауға сәйкес, міндетті резерв нормативі 18-20 %  мөлшерінде бекітілген болатын. Қазіргі уақытта ол төмендеп, 10 % құрайды. Банктердің резервтерінің артық болуы, яғни Ұлттық банктегі корреспонденттік шоттардағы қаражаттардың өсуіне байланысты резервтік талаптар шамасын төмендетіп қана қоймай, сол сияқты резервтеудің альтернативтік тәртібіне өтуге, яғни бұл банктердің пруденциялдық нормативтерді орындау барысында корреспонденттік шоттағы қаражаттар сомасын ең төменгі резервтер мөлшерінің төмен болмауын сақтап отыруға тиістілігін білдіреді.

            Ақша – несие  жүйесі – бұл айналыстағы ақша массасын, несие көлемін, сыйақы (мүдделендіру) мөлшерлемесін өзгертуге жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы.

            Ақша – несие жүйесінің макроэкономикалық деңгейдегі  субъектісі – Ұлттық банк болып табылады. Ал ақша – несие  жүйесінің Ұлттық  банк тарапынан реттеу  объектісіне экономикадағы қолма – қол және қолма – қолсыз ақша массасының жиынтығы жатады.

    Банктің несиелік ресурстары – бұл меншікті капиталдың және тартылған қаражаттадың ақшалай түрдегі активті-несиелік операцияларға бағытталатын бір  бөлігі. Несиелік ресурстар несиеге  берілген уақытында олар банкке ресурс болудан қалады және олар қор емес (клиент қайтарымдылығы – тәукелді операция), ол орналастырылған несиелік ресурстарға айналды.  

            Ұлттық банк нарықта бағалы  қағаздарды сату арқылы оны  сатып алушылардың резервтік  шоттарынан тиісті  соманы ұстап   қалады. Сөйтіп, керісінше, банктерге  несие беруді және ақша шығаруды ынталандыру  мақсатында Ұлттық банк бағалы қағаздарды сатып алады, да, тиісті соманы банктердің резервтік шотына қайта аударады.

            Ұлттық банктің валюталық интервенциясы  – деп ұлттық валюталық бағамына әсер ету  мақсатында  орталық  банктің  шетел валютасын сату және  сатып алу  жолымен валюталық  нарықтағы операцияларға араласуын айтады.

    Несиелік  қатынастардың субъектілері өзара  мүдделерге  негізделген экономикалық байланыстар  тұрақтылығымен, бір қалыптылығымен  сипатталады, біртұтас  жүйе ретіндегі несие шеңберімен  анықталады. Қажеттілік  категориясы көбінесе объектіні тереңдей   тану дәрежесін, яғни оның мәнін, заңдылығын  ашып ақиқат  өмірдің  ішкі, тұрақты, қайталанып отыратын жалпылама қатынастарын, оның дамуының негізгі бағыттарын көрсетеді.

            Несие ақшаларының  ерекшелігі – оларды шығару іс жүзіндегі айналым қажеттілігінен туындайды. Несие операциялары  нақты өнімді өндіру  және оны сату  процестеріне байланысты орындалады. Қарыз, әдетте, белгілі бір қорлардың құрылуын қамтамасыз ету үшін берілсе, ал оны  қайтару қордағы  құндылықтардың қалдығы азайғанда  жүргізіледі. Осыған байланысты  қарыздарға берілетін төлем құралдарының көлемі мен айналымның ақшаға нақты  мұқтаждығын үйлестіруге мүмкіндік туады. Несие ақшаларының бұл ерекшелігі – оның  қағаз ақшадан ең негізгі артықшылығы.

           Курстық жұмысымда Қазақстан Республикасындағы ақша – несие жүйесінің барысына, төлем ақшамыз теңгенің пайда болу және тұрақтылығына тоқталдым. 
 
 
 
 
 
 
 

    Қолданылған әдебиеттер

    1. Бейсенова М., Садықбекова А. «Кәсіпорын экономикасы», Алматы –

         2002.

    2. Бердалиев К.Б «Қазақстан экономикасын  басқару негіздері», 

         Алматы – 2001.

    3. Жатқанбаев Е.Б. «Аралас экономика  негіздері», Алматы – 2000.

    4. Ихданов Ж.О., Орманбеков Ә.О «Экономиканы мемлекеттік реттеудің

        өзекті мәселелері»,   Алматы  – 2002.

    5. Ілиясов Қ. «Қаржы»,  Алматы - 2003

    6.  Көшенова Б. «Бағалы қағаздар нарығы», Алматы – 1999 ж.

    7. Көшенова Б. «Ақша, Несие, Банктер,  Валюта қатынастары», Алматы –

         2000

    8. Н. Назарбаев Қазақстан-2030: Ел  Президенттінің Қазақстан халқына 

       Жолдауы,  Алматы – 1998 ж.

    9. Сейтқасымов Ғ.С. «Ақша, Несие,  Банктер», Алматы – 2001 ж.

    10. Шеденов Ө.Қ., Комягин Б.И. «Жалпы  экономикалық теория», 

          Алматы -2002 ж.