Қазақстан Республикасындағы ақша – несие жүйесін талдау

ЖОСПАР 

Кіріспе----------------------------------------------------------------------------------------3 

1. Ақша несие жүйесінің  теориялық сұрақтары---------------------------------4

1.1.Ақша  – несие  жүйесінің  экономикалық мәні-----------------------------------4

1.2. Ақша  – несиенің  жүйесінің маңызы мен атқаратын рөлі---------------------6

1.3. Ақша  – несие жүйесінің принциптері мен формалары------------------------9 

2. Қазақстан Республикасындағы ақша – несие жүйесін талдау----------10

2.1. Ұлттық  ақшаны енгізу, қазіргі ахуалы------------------------------------------10

2.2. Қазақстан Республикасының ақша – несие жүйесінің ерекшеліктері-----15 

2.3. Қазақстан Республикасындағы ақша – несие жүйесін дамытудың жолдары------------------------------------------------------------------------------------19 

Қорытынды--------------------------------------------------------------------------------27 

Қолданылған әдебиеттер---------------------------------------------------------------29 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Кіріспе

        Қазіргі уақытта өнеркәсібі өркендеген мемлекеттерде ақша айналысынан қағаз ақшаларды несие ақшалары  ығыстырып шығаруда. Себебі: біріншіден, несие ақшалары  қолдануда икемді және оларды қолдану аясын шаруашылықтың қажетіне орай тез ұлғайтуға мүмкіндік береді; екіншіден, оларды пайдалану айналыс  шығындарын азайтуға,   өндіріс  ауқымын дамытуға мүмкіндік туғызады.

        Несие ақшалары өте ерте заманнан  пайдаланып келеді. Мысалы, төлем  міндеттемесінің ең жай түрі  – қолхат сауда келісімдерінде  жаңа дәуірге дейінгі бір мың жылдықта Вавилонда  пайда болған.

        Несие ақшалары – сатып алушының қарызды қайтаруда пайдаланатын (толық құнды ақшаның орнына жүретін)  құнның қағаз белгісі немесе қарызды өтеудегі ақшаның төлем құралы қызметін атқаруы.

қарыз бергенде  банк қарыз алушыға өзінің несие ақшасын беруі мүмкін, яғни қарызды пайдалану мерзімі өткеннен  кейін  берілген қаржы қарызды өтеу үшін  банкке қайтарылуы керек. Қарыздың бір бөлігі банкке қайтарылуы керек. Қарыздың бір бөлігі банкке түскен қолма – қол ақшамен де  (сауда ұйымдарының түсімі және басқалар) өтеледі. Сонда  несие  ақшаларын  айналымға  шығару  және олардың кейін  қайтарып  алу шаруашылық  процестерге  байланысты орындалатын  несие операцияларының негізінде жүргізіледі.

        Ұлттық Банк 2004 жылы және одан кейінгі жылдары қаржы секторын  дамытуда бұдан бұрынғы кезеңдерде жеткен жоғары қарқындарға қолдау көрсетуге тырысады.  

      Зерттелгелі отырған курстық  жұмыста ақша – несие жүйесінің барысы, ерекшелігі, ұлттық теңгенің пайда болуы, оның тұрақтылығын қамтамасыз ету барысында жүргізіліп жатқан шаралар қамтылды.   
 
 

1. Ақша несие жүйесінің теориялық сұрақтары

1.1.Ақша  – несие  жүйесінің  экономикалық мәні

        Қағаз ақшаға тән кемшіліктер   несие ақшаларын пайдалануға   байланысты бірсыпыра жойылуы мүмкін. Тауар айналысы дамыған  сайын тауарды сату уақыты  оған ақша  төлеу уақытына сай келе бермейді, бұл тауар несиеге сатылды деген сөз. Несиені қайтару кезінде  несие ақшалары пайда болады. Несие ақшалары – сатып алушының қарызды қайтаруда пайдаланатын (толық құнды  ақшаның орнына жүретін)  құнның қағаз белгісі немесе қарызды өтеудегі ақшаның төлем құралы қызметін атқаруы.

        Несие ақшалары да қағаздан  жасалады, бірақ оларды, әдетте, банктер  әр түрлі шаруашылық процестеріне  байланысты (тауарлық – материалдық бағалылықтардың қорын құру және т.с.с.) жүргізілетін несиелік операцияларды  орындағанда шығарады. Сөйтіп, қарыз бергенде  банк қарыз алушыға өзінің несие ақшасын беруі мүмкін, яғни қарызды пайдалану мерзімі өткеннен  кейін  берілген қаржы қарызды өтеу үшін  банкке қайтарылуы керек. Қарыздың бір бөлігі банкке қайтарылуы керек. Қарыздың бір бөлігі банкке түскен қолма – қол ақшамен де  (сауда ұйымдарының түсімі және басқалар) өтеледі. Сонда несие ақшаларын айналымға  шығару  және олардың кейін  қайтарып  алу шаруашылық  процестерге  байланысты орындалатын  несие операцияларының негізінде жүргізіледі.

        Банктің кассасын қолма – қол  ақша беру мен қарыз  берудің   арасындағы  байланыс және банкке  қолма – қол  ақшаның түсуі мен қарыз берешегін өтеудің арасындағы   байланыс  әрбір  жеке қарыз операцияларын  орындағанда байқалмайды, ол осы операциялардың: қарызды беру  мен оны өтеу және банктің кассасына  қолма – қол ақшаны беру мен кассаға ақша түсіру операцияларының жиынтық  көлемінде көрінеді.

        Несие ақшаларының ерекшелігі – оларды шығару іс жүзіндегі  айналым қажеттілігінен туындайды. Несие операциялары  нақты өнімді өндіру  және оны сату  процестеріне байланысты орындалады. Қарыз, әдетте, белгілі бір қорлардың құрылуын қамтамасыз ету үшін берілсе, ал оны  қайтару қордағы  құндылықтардың қалдығы азайғанда  жүргізіледі. Осыған байланысты  қарыздарға берілетін төлем құралдарының көлемі мен айналымның ақшаға нақты  мұқтаждығын үйлестіруге мүмкіндік туады. Несие ақшаларының бұл ерекшелігі – оның  қағаз ақшадан ең негізгі артықшылығы.

        Егер осы үйлесімдік  байланысы  бұзылса, несие ақшалары өзінің  артықшылығынан  айырылып, ақшаның   қағаз белгісіне айналады. Несие  ақшалары айналымындағы (оларды айналымға шығару  мен айналымнан  кері  қайтару ) үйлесімдік әрбір несие  операцияларын орындағанда  пайда болмайды, олардың жиынтығы, жалпы халық шаруашылығы бойынша жүргізілген несие  операцияларында байқалады.

        Қазіргі уақытта өнеркәсібі өркендеген  мемлекеттерде  ақша айналысынан қағаз ақшаларды несие ақшалары  ығыстырып шығаруда. Себебі: біріншіден, несие ақшалары  қолдануда  икемді және оларды қолдану аясын шаруашылықтың  қажетіне орай тез ұлғайтуға мүмкіндік береді; екіншіден, оларды пайдалану айналыс  шығындарын азайтуға,   өндіріс ауқымын дамытуға мүмкіндік туғызады.

      1.2. Ақша – несие  жүйесінің маңызы мен атқаратын рөлі

      Несие ақшалары өте ерте заманнан пайдаланып келеді. Мысалы, төлем міндеттемесінің  ең жай түрі – қолхат сауда келісімдерінде жаңа дәуірге дейінгі бір мың жылдықта Вавилонда  пайда болған.

        Қазіргі  несие  ақшаларының  эволюциясы: вексель, банкнота, чек, несие карточкалары (электрондық ақша) болып есептеледі.

        Вексель ХІІ ғ. Италияда алғашқыда   халықаралық саудада, кейін ішкі  сауда айналысында қолданылған. Қазіргі  вексель айналысының құқықтық негіздері болып, 1930 жылы 7 тамызда Женевалық конвенцияда қабылданған «Біртектес вексельдік заң» саналады. Вексель – төлем міндеттемесі, ол несиеге алған тауардың  құнын төлем уақыты келгенде келісілген жерде өтеу  үшін қарыздардың сатушыға  жазбаша түрде  берген құжаты. Алғашқыда вексель тауар өндірушілердің  төлемді кейінге қалдырып, біріне  - бірі тікелей (құжаттарын банк арқылы өткізбей) тауарларын қарызға  сатуы негізінде  пайда  болды. Сондықтан тауарлы  төлем міндеттемесі коммерциялық  вексель деп аталады. Демек, коммерциялық вексель тауармен қамтамасыз етілген.

        Сатып алушы кәсіпорын жабдықтаушы  кәсіпорынға (сатушыға) сатып алған тауар үшін ақшаны  бірден төлемей, оның орнына  вексель жазып береді. Вексельдегі сома көрсетілген мерзімде, әдетте, 3 айдан аспам төленуі тиіс. Егер сатушыға көрсетілген мерзімнен бұрын ақша қажет болса, онда ол банкке төлем міндеттемесін (вексельді) қабылдауын және өзіне (жабдықтаушыға) вексельде  көрсетілген сомадан есептеу процентін шегергеннен қалған соманы  төлеуін өтінеді. Банк вексельді қабылдаған жағдайда  орнына қолма – қол ақша төлейді. Сонда сатып алушы (қарыздар)

несие берушімен емес, банкпен есептеседі. Банктің көрсеткен қызметі үшін алатын табысы – вексельді есептеу проценті деп аталады.

        Коммерциялық вексель – жай  және аударым вексель болып  – екіге бөлінеді. Жай вексельге  екі субъект қатысады.

        Жай вексельді (соловексель) қарыздар  онда  көрсетілген  соманы  төлеу  уақытын толтырады.

        Аударым векселін  көптеген  субъектілер  пайдалануы мүмкін: вексель беруші, вексель иемденуші және  төлеуші.  Вексель беруші – ол вексельді   толтырушы және ұсынушы  жақ.  Вексель иемденуші – ол вексельде  көрсетілген соманы  алуға  құқы бар вексель ұстаушы. Жай  вексель бойынша  төлеуші вексель берушінің ұстаушы. Жай вексель бойынша  төлеуші вексель берушінің өзі болса, ал аударым векселі  бойынша  төлеуші – үшінші жақ. Аударым векселі (тратта) – несие беруші (трассант) қарыз алушыға (трассатқа) вексельде көрсетілген соманы  төлем уақыты келгенде  белгілі бір жаққа (реминтке) төлеу жөнінде  берген жазбаша үкімі. Аудармалы  вексельді төлем құралы ретінде  және т.с. жақтар пайдалануына болады. Бұл жағдайда «индоссамент»   деген аудару белгісі жазылады; онда  вексель иемденуші «индоссант» деп, ал оны алған жақ «индоссат» деп аталады.

        Вексель бойынша  авальмен (вексель бойынша кепілдік) қамтамасыз етілуі мүмкін. Онда «аваль бойынша есептелсін» деген белгі векселдің бет жағына, немес аллонжеге (қосымша қағаз) жазылады. Авальше (авальберуші) төлем төлеу  жауапкершілігін  өзіне алады.

        Вексельді  шығару жағдайына байланысты; қаржылық оның бір түрі – қазыналық вексельдер және бронзалық немесе бос вексель, сол сияқты  достық векселі, сол сияқты  достық векселіде бос вексель, сол сияқты достық векселі де кездеседі

        Қаржылық вексель – ол белгілі бір соманы субъектілер біріне – бірі қарызға бергенде туындайтын  қарыз міндеттемесі, ал қазыналық вексель немесе қазыналық  бондар - ол мемелкеттік міндеттеме. Оны мемлекет шығынын  өтеу үшін 3 айға мерзімге шығарып, номинал бағасымен банктерге сатады да, уақыты өткесін сол бағамен қайта салып алады.

       Несие  ақшаларының келесі  түрі – банкнота. Ол ХVІІ ғ. аяқ шенінде пайда болған. Коммерциялық вексельдің айналым  шегі банкнота шығарумен ұзартылады. Банкнота - әр мемлекеттің орталық (эмиссиялық) банкі шығарған және  оны иемденушінің талабы бойынша төленуге тиісті банк берген қарыз міндеттемесі.

        Несие ақшаларының келесі түрі – чек. Чек банкке ақша салу және қолма – қол ақшасыз есеп айырысу барысында пайда болған. Чек дегеніміз – оған қол қоюшының  ағымдағы  шотынан қолма – қол ақшаны  чек иеленушіге беру  немесе басқа бір шотқа аудару туралы банкке берген жазбаша үкімі. Чекпен есеп айырысу несие және банк қатынастары өрістеген кезде пайда болды. Алғашқы чек 1683 жылы Ұлыбританияда қолданылған.

        Чек, біріншіден, банктегі  ағымдағы  шоттан қолма – қол ақша  алғанда; екіншіден, тауар сатып  алғанда және қарызды өтегенде, үшіншіден, қолма – қол ақшасыз ретінде жүреді.Чектің белгілі бір формасы болады, яғни ол кітапшп түрінде шығарылады.Чек қысқа мерзімге беріледі.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1.3. Ақша – несие  жүйесінің принциптері мен формалары

        Резервтік талаптар: Ақшалай нарықтағы  тепе - теңдікті қамтамасыз етуде, банктерге берілетін несиелер көлемін реттеуде, банктің өтімділік деңгейін реттеуде және олардың міндетемелері бойынша төлемсіздікті төмендетуде, сол сияқты банктің салым иелері мен акционерлерінің мүдделерін қорғау мақсатында Ұлттық банк ең төменгі резервтік  талаптар механизмін қолданады.

        Резервтік талаптар, ашық нарықтағы  операциялар  және пайыз   саясатымен қатар коммерциялық  банктерді жанама ақшалай –  несиелік  реттеудің  негізгі   құралдарының біріне жатады. Қазақстан банк жүйесінің бүгінгі даму жағдайында резервтік талаптар, бір жағынан, сақтандыру институттарының жоқ кезінде, коммерциялық банктердің депозиттерін сақтандыру қызметін, екінші жағынан, әкономикадағы ақшалай мультипликация процесін реттеу қызметтерін атқарады.

       Ақша – несие  саясатының бұл құралы 1993 жылы 1 қаңтарда енгізілген «ҚР коммерциялық кооперативтік және жеке банктердің қызметін реттеу» туралы нұсқауға сәйкес, міндетті резерв нормативі 18-20 %  мөлшерінде бекітілген болатын. Қазіргі уақытта ол төмендеп, 10 % құрайды. Банктердің резервтерінің артық болуы, яғни Ұлттық банктегі корреспонденттік шоттардағы қаражаттардың өсуіне байланысты резервтік талаптар шамасын төмендетіп қана қоймай, сол сияқты резервтеудің альтернативтік тәртібіне өтуге, яғни бұл банктердің пруденциялдық нормативтерді орындау барысында корреспонденттік шоттағы қаражаттар сомасын ең төменгі резервтер мөлшерінің төмен болмауын сақтап отыруға тиістілігін білдіреді.