Қазақстан Республикасындағы ақша – несие жүйесін талдау

          Әлемдік тәжірибеде, міндетті резервтердің өте жоғары деңгейде болуы, банк жүйесінің қаржы делдалы ретіндегі тиімділігін нашарлатып, ал ең төменгі резервтер нормасының артуы несиелік ресурстардың экономикаға құйылуына тосқауыл болатындығын көрсетеді. 
 

2. Қазақстан Республикасындағы ақша – несие жүйесін талдау

2.1. Ұлттық ақшаны енгізу, қазіргі ахуалы

          Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің төрағасы Әнуар Сәйденовтің Ұлттық ақшасы туралы берген сұхбатында ұлттық валюта - өзіміздің төл теңгеміздің пайда болуына, оның қазіргі кездегі Қазақстан экономикасындағы алатын орнына және болашағына тоқталып өтті.

        1991 жылы Қазақстанның егемендік  алуы  тәуелсіз  институттар құруды  және ұлттық валюта туралы  мәселені шешуді күн тәртібіне  қойды. Ұлттық валюта елтаңбамен, жалаумен және  әнұранмен бірдей егеменді елдің нышандары болып табылатыны белгілі.

        Ол кезде  бірыңғай ақша  жүйесі аса тұрақсыздығымен   ерекшеленді, бұл елдің бұрынғы  кеңестік аймақта бірыңғай ақша  бірлігін  сақтау  мүмкіндігіне  күмән келтірді. 1992 жылғы  қаңтарда  бағаны  ырықтандыру осы мәселені  шешу қажеттігін тездетті.       

        Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы – теңге еліміздің  бар аумағына  1993 жылғы 15 қарашадан бастап  айналысқа енгізілді. Ал  1993 жылғы 18 қарашадан бастап ұлттық ақша - теңге Қазақстан Республикасының  аумағындағы  жалғыз заңды  төлем құралы болды. Ұлттық валютаның «теңге» аталуы  орта ғасырлар тарихынан  алынған болатын, ол кезде  Қыпшақтар жерінде «танга» деп аталатын монеталар айналыста жүрген. Қорғау элементтерінің, пайдаланалынатын техникалық тәсілдердің жиынтығы, жасалу күрделілігі жағынан  Қазақстан теңгесі  қолданылып жүрген валюталардың әлемдегі алдыңғы қатарлы  үлгілерімен қатар тұрды.

        Ұлттық ақша теңге енгізілген алғашқы күндерден бастап  құрылымдық қайта құруды тездету,  инфляцияны төмендету, тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу,  төлем балансының тепе – теңдігін және ұлттық валютаның тұрақтылығын қамтамасыз ету алға қойылды. Осы мақсатта Үкімет пен Ұлттық банк қатаң макроэкономикалық саясат жүргізу  бағытын ұстанды, бұған бюджет тапшылығын азайту  және  кредиттік өктемдікті шектеу кіреді.

        1994 жылы жеңілдікпен  кредиттер   беру  және  кредиттер алу үшін  кәсіпорындардың  Ұлттық банкке  берген тікелей өтініштерін қарау  практикасы тоқтатылды. Бюджет тапшылығының орнын жабу  үшін Үкіметке кредиттер арқылы негізде берілетін болды. 1995 жылы директивалық  кредиттер  беру тоқтатылды және экономиканы кредиттеу функциялары банктерге  өтті. 1998 жылғы  елеулі оқиғалардың бірі Ұлттық банктің республикалық бюджет тапшылығын тікелей кредиттеу практикасының тоқтатылуы болды.

        Кредиттеу функцияларын екінші  деңгейдегі  банктерге бере отырып, Ұлттық банк күш – жігерді  орталық  банктерге тән функцияларға  жұмсалды.

        5 жылда  инфляцияны төрт мәнді саннан бір мәнді санға дейін (1993 жылғы 2165 % - дан 1998 жылғы 1,9 % - ға  дейін) төмендетуге қол жетті. Ал 1998 жылдан бері инфляция  бір мәнді санмен өлшенетін деңгейде тұр. Сыртқы факторлардың  ықпалынан 1999 жылы  инфляцияның  бір  жыл ішінде  17,8 %  болғаны ерекше  жағдай еді.

        Республикада  ұлттық ақша - теңгені енгізу, тәуелсіз мемлекеттің барлық атрибуттарын (жарақтарын) қалыптастырудың соңғы қадамы болды. Оның үлкен экономикалық және саяси маңызы бар. Қазіргі дағдарыс жағдайында  ұлттық валютамызды енгізу амалсыз шара болды, оған 1993 жылы 7 тамыздағы және  23 – ші қыркүйектегі жаңа тұрпаттағы сом аймағын құру туралы Ресей үкіметімен жасалған келісім шарттардың ресейліктердің кіріснен жүзеге аспай қалуы себеп болды.

        Ұлттық ақшаның қазіргі ахуалы, яғни теңгені енгізу байланысты  алда тұрған басты міндет – оның тұрақтылығы мен жоғары сатып алу қабілетін қамтамасыз ету, оны болашақта конверсиялану қабілеті бар валютаға айналдыру. Ол үшін  ең алдымен экономиканы дүниежүзілік нарықты бәсекелестік қабілеті бар экономикаға айналдыру, ал валюта – қаржы жүйесін сыртқы сауда мен валюта несиелік қатынастардың халықаралық стандартына  сәйкес қайта құру керек [9].

        Республикада ұлттық ақша теңгені  енгізу, тәуелсіз мемлекеттің   барлық атрибуттарын  қалыптастырудың  соңғы  маңызы бар. Теңгені  енгізуге байланысты  алда  тұрған  басты міндет – оның тұрақтылығы мен жоғары  сатып алу  қабілетін қамтамасыз ету, оны болашақта  валютаға айналдыру. Қазіргі  таңда, теңгені тауарлармен, алтын – алмас қорымен, валютамен қамтамасыз ету, оны қажетті деңгейде ұстап отыру басты   міндеттерінің бірі болып табылады.

        Теңгенің енгізілуі республиканың  экономикалық және саяси - әлеуметтік  жағдайына әсер етті. Қазақстанның  сол уақытқа  дейін «сом  зонасынан»  шықпауы, бұрын қалыптасқан экономикалық  кеңістікті  және  оның  шаруашылықтық  байланыстарын сақтау мақсатында  болатын.

        Орталық банк тарапынан ақша – несиелік реттеудің негізгі объектісіне экономикадағы қолма – қол және қолма – қолсыз ақша массасы жатады, оның динамикасына төлеуге қабілетті сұраныстың әр түрлі компоненттерінің өзгерісі тәуелді болады. Қазіргі даму сатысында ақша несиелік сипат алады да, яғни ақша массасы негізінен банктердің несиелік депозиттік қызметіне байланысты пайда болады, сондықтан Орталық банк ақша айналымының құрылымын және көлемін екінші деңгейлі банктердің операцияларын басқару арқылы реттейді. 

        Тәжірибе жүзінде кассалық резервтердің  барлығы Ұлттық банкке шоғырыланады және олардың шаруашылық айналымға түсуі Ұлттық банкінің мекемелері арқылы коммерциялық банктердің кассаларын толтыру негізінде жүреді. Барлық банктер қолма – қол есеп айырысуды Ұлттық банктердің мекемелері арқылы жүргізеді, ал қажет жағдайда Ұлттық банктен несие алады.

       Ұлттық банк – ақша резервтерінен, басқа да материалдық құндылықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға. Мүліктің құралу көздеріне – банк ісінен түскен табыстар және сәйкес бюджеттерден түскен дотациялар жатады.

      Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің негізгі міндеті -  Қазақстан Республикасының ұлттық валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.

       Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкісіне мынадай қосымша міндеттер жүктеледі:

• Қазақстаннның экономикалық дамуы және оның дүниежүзілік экономикаға интеграциялануы мақсаттарына жетуге көмектесетін ақша айналысы, несие, банктік есептеулерді және валюталық қатынастыр саласындағы мемлекеттік саясатты жасау және жүзеге асыру;
• Ақша – несие және банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге көмектесу;
• Банктік және басқа несиелік мекемелердің қызметін реттейтін ережелерді жасау негізінде банк несие берушілердің, салымшылардың мүдделерін қорғау.

        Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің төрағасы Әнуар Сәйденов «2004 -2006 жылдарға арналған ақша - несие жүйесінің негізгі бағыттары туралы» мәліметінде:

        Өткен 2003 жылы Қазақстанның қаржы   секторы  үшін мерейтой жылы  болды – 15 қарашада ұлттық  валютаның енгізілгеніне 12 жыл толды. 12 жыл ішінде Қазақстан қаржы секторының барлық сегменттерін дамытуда  қомақты нәтижелерге  қол жеткізді. Қазіргі  уақытта Қазақстанның қаржы  жүйесі  ТМД – ның басқа елдерімен  салыстарғанда  едәуір дамыған, айқын және мемлекеттің араласуынан қорғалған болып табылады.

        2003 жылы барабар ақша – несие жүйесін  жүргізу қаржы нарығында тұрақтылықты қамтамасыз етті, сонымен қатар елде  жоғары  экономикалық өсуді сақтауға  белгілі бір дәрежеде  ықпалын тигізді.

        2003 жылы Ұлттық банктің таза  халықаралық резервтері 58 % - ға 4958,9 млн. долл. дейін қозғайды, бұл 4,8 айдан астам уақыт тауарлар мен қызмет көрсету импортының орнын табуды қамтамасыз етеді. Елдің халықаралық резервтері тұтастай алғанда 69,3 % - ға 8565,2 млн. долл. дейін өсті. 2004 жылғы қаңтарда олардың одан әрі ұлғаюы 9,4 % болды.

        Ұлттық банктің таза халықаралық  резервтері  өсуі ақша  агрегаттарының  кеңеюіне  алып келді:  ақша  базасы – 52,2 %-ға 316,9 млрд. теңгеге  дейін, ақша массасы – 26,8 %-ға 969,9 млрд. теңгеге дейін, қолма  – қол  ақша  - 47,6 %-ға 238,7 млрд. теңгеге дейін ұлғайды. Нәтижесінде 2003 жылы экономиканы монетизациялау 17,3 % - дан 22 % - ға дейін өсті.

        2003 жылы қаржы секторының негізгі  сегменті  -  банк секторында  дамудың  жоғары қарқыны сақталды.

        Тауар шаруашылығы жағдайында өндірістік капиталдардың ( негізгі және айналым) шеңбер айналымы және айналымы несиенің  объективті қажеттілігін  толық түрде  түсіндіре алмайтын атап өту керек. Уақыт бойынша  капиталдың  шеңбер айналымы мен айналымының кеңістікте  бір қалыпты еместігі тек қаражаттардың бір буында босатылуы және  басқа буында оларға қажеттіліктің бар болу фактын сипаттайды. Демек, тауар шаруашылығында  капиталдардың  шеңбер  айналымы  және айналымында  несиелік қатынастардың  пайда болу мүмкіндігі қаланған. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2.2. Қазақстан Республикасының ақша – несие жүйесінің ерекшеліктері

     Несиенің  мүмкіндігі нақты болуы үшін белгілі  бір шарттар қажет. Олар кем дегенде  екеу: 1 – несиелік мәмілеге  қатысушылар – кредитор  және қарыз алушы - экономикалық байланыстардан  келіп шығатын міндеттемелердің  орындалуына материалдық кепілдік беретін заңды дербес субъектілер  ретінде болулары керек. Несиелік қатынасқа  түсуші заңды  тұлғалар өз қызметтерін  нарық заңдары және экономикалық мүдделердің сәйкестігі негізінде жүзеге асырулары қажет; 2 –несие қажеттілігі, егер қарыз алушы  мен қарыз беруші мүдделері сәйкес келген жағдайда қажет болып табылады. Несиелік мәміле жасалуы үшін оның қатысушылары өзара ықылас білдірулері  қажет. Экономикалық  қатынастар  бәрінен бұрын мүдделер ретінде көрінеді. Бұл мүдделер соңында  өндірістік қатынастың қатысушының еркімен реттелетін  қандай да бір субъективті нәрсе емес. Әрекетті тудыратын  кез келген мүдде бәрінен бұрын объективті процестерге, өзара мүдделер болдырмай  қоймайтын нақты жағдайларға  сүйенеді. Несиелік қатынастар, бір жағынан, кредитор мен қарыз алушының  арасында  ақшалай қаражаттарды қарызға беру; екінші жағынан, оларды  алу кезінде мүдделілік  пайда болған жағдайда ғана жүзеге асады.  Осылайша, несие капиталдардың  шеңбер айналымы және айналымындағы белгілі бар жағдайларда  несиелік  қатынастардың  пайда болуы мүмкіндігі  шындыққа  айналғанда қажет болады.

     Несиелік  қатынастардың субъектілері өзара  мүдделерге  негізделген экономикалық байланыстар  тұрақтылығымен, бір қалыптылығымен  сипатталады, біртұтас  жүйе ретіндегі несие шеңберімен  анықталады. Қажеттілік  категориясы көбінесе объектіні тереңдей   тану дәрежесін, яғни оның мәнін, заңдылығын  ашып ақиқат  өмірдің  ішкі, тұрақты, қайталанып отыратын жалпылама қатынастарын, оның дамуының негізгі бағыттарын көрсетеді.

     Өндірістік  капиталдардың қозғалысы  олардың  бір формадан басқа формаға ауысуымен  тұйықталмайды, қозғалыс олардың ұдайы  өндірісінің процесі, капиталдардың  шеңбер айналымы болып табылады. Капиталдардың үнемі қайталанатын шеңбер айналымы – бұл капиталдардың айналымы. Өндірістік капиталдардың бірде тауар формасында, бірде ақшалай формада болуы олардың қозғалысының жалпы формасы болып келеді, сондықтан да олардың ұдайы өндіріс формасы болып саналады.

     Өндірістік  капиталдардың жүйелі түрде бір  формадан басқа формаға айналуы, сонымен қатар олардың үнемі  шеңбер қозғалысы, капиталдардың шеңбер айналымы және айналымы барлық жерде бірдей емес, әрбір нақты жағдайда олар өндірістің және тауар айналысының ерекшеліктерін қамтып көрсетеді. Өндірістік капиталдардың қозғалысы олардың шеңбер айналымы шегінде үздіксіздігімен ерекшеленеді. Олардың қозғалыс процесінде ақшалай қаражаттардың құйылуы және кері қайтуы, ресурстарда және оларды жабатын көздерде қажеттілердің толқуы байқалады. Мұны функционалдық формаларының өзгерісіне қарай негізгі, сондай-ақ айналым капиталдарының да қозғалысына байланысты байқауға болады.

     Тауардай  және ақшалай формаларға ие өндірістік капиталдың шеңбер айналымы мен айналымы, құндық болып табылатын қатынастың пайда болуы және дамуына нақты материалдық негіз болады. Берілген шеңбер айналым процесінде, бір жағынан, оның аяқталуы жүреді, осының нәтижесінде бәрінен бұрын өткізілген құн ретінде болатын ақшалай қаражаттар формасындаға құнның босатылуы жүреді. Екінші жағынан, объективті себептерге байланысты ақшалай ресурстардың жеткіліксіздігі, олардың өндірістік жұмсалуына қосымша қажеттіліктер пайда болады. Сондықтан несие және несиелік қатынастар құн қозғалысы кезіндегі өндіріс уақыты мен құн айналысы арасындағы, оның ақша формасында шоттарда уақытша тұрып қалуы мен олардың тауар өндірісінде пайдалану қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылықтарды шешудің табиғи процесі ретінде пайда болды.

     Тауар шаруашылығы жағдайында өндірістік капиталдардың (негізгі және айналым) шеңбер айналымы және айналымы несиенің объективті қажеттілігін толық түрде түсіндіре алмайтынын атап өту керек. Уақыт бойынша капиталдың шеңбер айналымы мен айналымының кеңістікте бір қалыпты еместігі тек қаражаттардың бір буында босатылуы және басқа буында оларға қажеттіліктің бар болу фактын сипаттайды. Демек, тауар шаруашылығында капиталдардың шеңбер айналымы және айналымында несиелік қатынастардың пайда болуы қаланған.