Қазақстан Республикасындағы ақша – несие жүйесін талдау

        Несиелік тәуекелді  реттеудегі мемлекеттің де рөлі  маңызды болып табылады. Мұнда мемлекет өз  қызметін ҚР Ұлттық Банкі және ҚР Қаржы нарығы мен  қаржы  ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігі арқылы жүзеге асырады. Ескере кететін жағдай, 2003 жылғы 31 желтоқсандағы

ҚР  – сы Президентінің  № 1720 «ҚР – ң  мемлекеттік  басқару жүйесін одан ары жетілдіру туралы»  жарлығына сәйкес  бірқатар өзгерістер болды. Атап айтқанда ҚР Ұлттық Банкінің реттеу және қадағалау қызметтері жаңа  құрылған Агентікке жүктелінген болатын.

     Ақша  – несие  статистикасын және бухгалтерлік  есепті  жетілдіру бойынша  жұмыс жалғастырылады. Несиелік серіктестіктер  мен ипотекалық компаниялардың шоттарын енгізе отырып, шоғырландырылған  негізде қаржы секторына шолу жоспарлануда.

     Төлем карточкаларына қызмет көрсету  бойынша  бірыңғай ұлттық желі (Төлем карточкаларының микропроцессорлық технология негізіндегі ұлттық банкаралық жүйесі) құруға ерекше көңіл бөлінетін болады.

     Несиелік  ставкаларды төмендету  мен шағын  және орта бизнес субъектілерін  несиелеуді  кеңейтуге ықпал ету бұрыңғыдай маңызды болып отыр. Осы міндетті  шешу үшін ҰБ жанама әдістерді, қайта  қаржыландыру ставкасын біртіндеп төмендетуді пайдаланады.

     Сонымен бірге, шағын кәсіпкерлікке берілетін  несиелер бойынша сыйақы ставкаларын  төмендетуге  банктер мен банк операцияларының  жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың  тәуекелдерін төмендету арқылы «Несиелік бюро және несиелік тарихты  қалыптастыру туралы» Заңның қабылдануы ықпал ететін болады.

     Осылайша, Ұлттық Банк 2004 жылы және одан кейінгі жылдары қаржы секторын  дамытуда бұдан бұрынғы кезеңдерде жеткен жоғары қарқындарға қолдау көрсетуге тырысады.    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2.3. Қазақстан Республикасындағы ақша – несие жүйесін дамытудың жолдары

        Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша – несие жүйесін анықтайтын және жүзеге асыратын орган  болып табылады.

        ҚҰБ ақша – несие жүйесінің басты мақсаты: ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни оның төлем қабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын қамтамасыз  етуді көздейді.

        Ақша – несие  жүйесі – бұл айналыстағы ақша массасын, несие көлемін, сыйақы (мүдделендіру) мөлшерлемесін өзгертуге жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы.

        Ақша – несие жүйесінің макроэкономикалық деңгейдегі  субъектісі – Ұлттық банк болып табылады. Ал ақша – несие  жүйесінің Ұлттық  банк тарапынан реттеу  объектісіне экономикадағы қолма – қол және қолма – қолсыз ақша массасының жиынтығы жатады.

        Шаруашылық конъюнктурасының жағдайына  байланысты ақша – несие жүйесінің  екі типі болады:

1. Рестрикциялық ақша – несие жүйесі;
2. Экспанциялық ақша – несие жүйесі.

        Рестрикциялық ақша – несие жүйесі - екінші  деңгейлі  банктердің несиелік  операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге, сондай – ақ сыйақы мөлшерлемесінің деңгейін арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.

        Экспанциялық ақша – несие жүйесі – несие беру  көлемін кеңейтумен, айналыстағы ақша – массасының  өсуіне  бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы мөлшерлемесінің төмендеуімен байланысты сипатталады.

        Соңғы жылдардағы ақша – несие жүйесінің басты көздеген бағыты: инфляцияны төмендету және теңгені тұрақтылығын қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа  жетуде Ұлттық банк қатаң ақша – несие жүйесін  жүргізуде. Нысанаға алатын ақша базасы келесідей ақша – несие жүйесінің негізгі құралдарының көмегімен реттеледі:

• Қайта  қаржыландыру мөлшерлемесі, ресми мүдделендіру мөлшерлемесі деңгейін белгілеу;
• ҚҰБ – те жинақталатын ең төменгі міндетті резервтер нормасын белгілеу, оның ішінде сырттан тартылған  қаражаттар мерзіміне, көлеміне және түрлеріне  байланысты дифференция  жасау;
• мемлекеттің бағалы  қағаздарын сатып алу және сатуы бойынша ашық нарықтағы операцияларды жүргізу;
• банктерге және үкіметке несиелер беру;
• валюталық нарықта интервенциялау;
• кейбір жағдайларда, несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулер енгізу;
• ресми есепке алу (дисконттық) мөлшерлемесі.

    Пайыз саясаты: ҚҰБ өзі жүргізетін операциялар бойынша ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін, сол сияқты басқа да  мүдделендіру мөлшерін белгілейді. Ресми  қайта қаржыландыру мөлшерлемесін,  ақша нарығының жалпы жағдайына  несие бойынша  сұраныс пен ұсынысқа, инфляция және күтілетін инфляция деңгейіне байланысты белгілейді. ҚҰБ мүдделендіру мөлшерлемесі саясатын мемлекеттік ақша – несие жүйесі  жүзеге асырылатын аумақтағы нарықтың мүдделендіру мөлшерлемесіне әрекет ету үшін пайдаланады.

        ҚҰБ пайыз саясатының  басты  мақсаты – айналыстағы  теңге  деңгейін көтере  отырып, несиеге  деген сұранысты азайту, соның   нәтижесінде ақша массасы және инфляцияның өсуін төмендетуді қамтамасыз ету болып табылады. Жоғары пайыз мөлшерлемесі, шын мәнісінде пайыз үшін төлемдер өз кезегінде шығынның  көлемін құрайды. Демек, жаңа пайыз  саясаты алдағы  уақытта  немесе белгілі  бір уақыт аралығында  өзінің нәтижелеріне қол жеткізуге тиіс.

        Қазақстандағы инфляциямен күресудің  тағы да  бір маңызды факторы   шетел валютасына деген артық  сұранысты төмендету болып табылады. Өткенге оралатын  болсақ, теңгені  енгізгеннен кейінгі жарты жылдай  уақыт ішінде, валюталардың бағамдық  айырмасы есебінен алып –сатарлық табысқа қол жеткізу мүмкіндігінің салдарынан банктің қысқа  мерзімді капиталдары ссудалық  нарықтан валюталық нарыққа ауысып кетті. Теңгенің айырбас бағамы  анықталатын сыртқы көрінісі мен  ішкі құны арасындағы шекті қатынастың бұзылуы, Ұлттық валютаның тұрақсыздығын одан сайын арттыра түсті.

        Ұлттық банктің мүдделендіру  мөлшерлемесі ақша нарығындағы   қаржылық  операциялардың барлық  түрлері пайыз мөлшерлемесінің  белгілеу базасы ретінде  қызмет етеді.

        Қайта  қаржыландыру мөлшерлемесінің  шамасы ақшалай  қаражаттарға  деген сұранысқа  және инфляция  деңгейіне байланысты келеді. Ұлттық  банк мүдделендіру мөлшерін реттеу  арқылы республикамыздағы  ақша  массасының  шамасына әсер етеді   және несиеге сұранысты  арттыруға немесе  қысқартуға мүмкіндік жасайды. Ресми пайыз мөлшерлемесінің деңгейі  екінші деңгейдегі банктер үшін, Ұлттық банк  жүйесінің ақша  массасын бақылау жасау шегіндегі негізгі бағыттарын сипаттайтын басты бір көрсеткішті білдіреді.

        Ұлттық банктің ресми пайыздары,  оның тікелей бақылауына жатпайтын  несиелік ресурстар нарығының  шартына сай банктермен дербес  белгіленетін нарықтық пайыз  мөлшерлемесіне жанама түрде  ықпал етеді. Соның негізінде   сұраныс пен ұсынысқа байланысты саудада белгіленетін  Ұлттық банктің қысқа мерзімді  ноттары бойынша, банк аралық  несиелер  және мемлекеттік қысқа  мерзімді несиелер бойынша пайыз мөлшерлемелері жыл бойына Ұлттық банктің мүдделендіру мөлшерлемесінің өзгеруіне байланысты төмендеп отырған. Пайыздың нақты бейнелері, өз кезегінде инвестициялау отырған. Пайыздың нақты бейнелері, өз кезегінде  инвестициялау үшін потенциалдық ресурс болып табылатын депозиттердің несиелік мекемелерге ағылуын арттыра түсті.

       АҚШ пен Германияда міндетті  резервтік нормалары біршама жоғары деңгейде бекітілген. АҚШ – та міндетті резервтер категорияларына, депозиттердің шамасы мен түрлеріне байланысты болып келеді. Міндетті резервтер федералдық резервтік банктердің  пайызсыз депозиттік шоттарында сақталады және резервтердің артық мөлшері федералды резервтік банктердің АҚШ ақша нарығында маңызды процестерге байланысты операциялардың басты бір көзін құрайды. АҚШ – тың банк жүйесінің резервтерінің тағайындалу негізі коммерциялық банктердің қызметіне бақылау жасауды білдіреді. Заңмен бекітілген резервтер коммерциялық банктердің несиелеу қабілетіне әсер ететін федералды резервтік банктік жүйенің басқару Кеңесінің басты құралы болып табылады. Резервтеудің басты мақсаты банк несиесінің артықшылығынан немесе жеткіліксіздігінен тұрады. Дәл осындай, жанама жолмен коммерциялық банктердің несиесіне жасалатын бақылау құралы және экономиканы тұрақтандыру барысында бұл резервтер салым иелерінің мүдделерін қорғау құралы болып табылады деген Кэмпбел Р.,  Макконелл, Стэнли Л. Брю.

          Федералды резервтік жүйе экономикалық  құлдырау кезеңінде міндетті  резервтердің іскерлік белсенділігін  арттыру және ынталандыру үшін  міндетті резервтердің деңгейін  жиі қысқартып отырған.

        Ұлттық банк екінші деңгейдегі  банктер үшін, олардың пруденциялдық нормативтерді орындауына байланысты ең төменгі резервтік талаптарды орындау барысында банктерге келесідей екі тәсілі қолданады:

1. міндетті резервтер;
2. резервтеудің альтернативтік тәртібі.

        Резервтік талаптарды орындайтын  банктерге Ұлттық банк орташа айлық қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің 50 %  көлемінде  теңгедегі резервтерге  бойынша, ал еркін алмастырылатын  валютадағы  резервтік  талаптар бойынша  Лондондағы депозиттер нарығындағы (LIVID) бір айлық депозиттің орташа өлшемді  мөлшерлемесінің 50   % көлемінде пайыз төлейді.

        Несиелеу және   қаржыландыру  операцияларына  соңғы жылдары Ұлттық  банктің қызметінің алдағы уақыттарда классикалық қызметіне жақындауына байланысты тиісті шаралар қолданды. Қазіргі уақытта екінші деңгейдегі  банктерді  несиелеу  тек  қана  олардың  өтімділігін сақтау  мақсматында  жүзеге  асырылады. Бюджеттің тапшылығын  жабу үшін  Үкіметке несие беру бюджет  саясаты аумағында, яғни  Ұлттық  банктің республикалық бюджетті несиелеуден бас тарту  мақсатында  жүргізілді. Жеңілдікпен берілетін несиелерді беру және  кәсіпорындардың несие үшін тікелей өтініш  жасауын қарастыру болған жоқ. Ұлттық банктің несиелерін орналастыру  аукциондар арқылы, банкаралық нарық арқылы, сол сияқты ломбардтық несиелеу негізінде жүзеге асырылады.

  Ашық нарықтағы  операциялар -  бұл Ұлттық  банктің айналыстағы ақша  массасының  көлемін реттеу мақсатында  екінші реттегі нарықта мемлекеттің бағалы қағаздарын сату және сатып алумен байланысты  операцияларын білдіреді.

        Бұл біршама ақша массасын, коммерциялық банктердің өтімділігі және несиелік жұмыстарды  реттеудің ыңғайлы әдістерінің бірі болып табылады. Оның негізгі мәні  ақша  эмиссиясын тоқтату арқылы банктердің  несиені эмиссиялауын шектеуді білдіреді.

        Ұлттық банк нарықта бағалы қағаздарды сату арқылы оны сатып алушылардың резервтік шоттарынан тиісті  соманы ұстап  қалады. Сөйтіп, керісінше, банктерге  несие беруді және ақша шығаруды ынталандыру  мақсатында Ұлттық банк бағалы қағаздарды сатып алады, да, тиісті соманы банктердің резервтік шотына қайта аударады.

        Ұлттық банктің валюталық интервенциясы  – деп ұлттық валюталық бағамына  әсер ету  мақсатында  орталық   банктің  шетел валютасын сату  және  сатып алу  жолымен  валюталық  нарықтағы операцияларға  араласуын айтады.

        Ұлттық  банктің валюталық   нарықтағы  интервенция дербес  түрде кез келген банктер және  валюталық мәмілелер түрлерін  пайдалану негізінде жүзеге асырылады.

        Валюталық  нарықтағы Ұлттық  банктің интервенциясы жалпы  ақша – несие жүйесі шегінде жүргізіледі. Валюталық интервенция, біздің тәжірибемізде, бүгінгі күні  алтын валюта  резервтері есебінен жүзеге асырылуда.

        Алтын валюта резерві  ұлттық валюта  – теңгенің тұрақтылығын  қамтамасыз ету үшін құрылады және  пайдаланылады. Алтын валюта резервтері мыналардан тұрады:

• құйма алтыннан;
• Ұлттық банктің шоттарындағы банкнота және монета түріндегі  шетел валютасындағы  қаражат қалдықтарынан;
• валюталық құндылықтардан;
• шетел валютасындағы жәй және аудармалы вексельдерден;
• шетел үкіметінің немесе халықаралық қаржы ұйымдарының  шығарған бағалы қағаздарынан;
• басқа да сыртқы активтерден.
• Алтын валюта резервін ұлғайту және құрылымын өзгерту келесідей  жолдармен жүзеге асырылады:
• монетарлық  алтынды сатып алу;
• резиденттер мен резидент еместерден, ҚР Үкіметінен теңгеге шетел валютасын сатып алу;
• депозитттік, салым, шетел валюталарымен дилингтік операциялардан  түсетін комиссиондық және басқа да  сыйақы (мүдде) түріндегі түсімдер.
• Ұлттық банктің  монетарлық алтын, күміс, платина және платина тобындағы басқа да  металлдармен жасалатын операцияларды жүргізуден түсетін валютадағы түсімдер;
• Ұлттық банктің кеңес беру, ақпараттық – баспа және басқа да қызметтерінен түсетін шетел  валюталарындағы түсімдер.
• алтын валюта  резервінің азаюы немесе жұмсалуы келесідей жолдармен іске асырылады:
• ақша – несие  жүйесін  жүргізу мақсатында ішкі валюталық нарықта валютаны сату;
• өнімдердің (қызметтердің, жұмыстардың) импортына төлеу  үшін  тенгені шетел валютасына  конвертация жасау, оған қоса шетелде дипломаттық және басқа да  өкіліттіліктерді ұстауға және іс сапар шығыстарына,сондай –ақ мемлекеттік бюджеттің және Ұлттық банктің сметасы есебінен сыртқы қарыздарға қызмет көрсету үшін;
• басқа да шетел валютасын сатып алу үшін шетел валютасын сату;
• Ұлттық банктің алған несиелері бойынша  негізгі  соманы және сыйақыны қайтару;
• құрылған провизиялар есебінен (резервтер) зиянды алтын валюта активтерін шегеру.