Валюта нарығының қалыптасуы

Форвардтық келісім – тауарларды көрсетілген уақытта сату мен сатып алу жөніндегі алдын-ала жасалатын операциялардың түрлері. Бұл келісім – контрактыға қол қойылған мезеттегі валюта  құны бойынша жасалады.

Опцион дегеніміз – мүмкіәндік келісім бойынша, валютаны сатушы мен сатып алушының біреуінеберілетін құқық. Мүдделі жақтың бұл құқықты қабылдауы да, қабылдамауы да өз еркінде.

Еуронарықтардың дамуы  және халықаралық қаржы нарығының  интернационалдануы, халықаралық экономикалық қатнастардың дамуы үшін жағымды  құбылыс болып отыр.

 

1.3 Халықаралық  валюта курсының қалыптасуы

   Экономикадағы төлем балансында көрінетін өзгерістер түбінде келіп валюта курсына ықпал жасайды. Валюта нарығы өз жағынан пассивтік білдірмей, белсенді түрде экономикадағы процестерге әсер етеді. Мемлекеттің валюта нарығын реттеу саясаты оның экономика  процестеріне қатнасуының әртүрлі дәрежесімен сипатталады.  Осыған байланысты валюта нарығын және курсын ұйымдастырудың қарама-қарсыекі жүйесі болады.

1. валютаның айырбастау  курсы сұраныс және ұсыныспен  белгіленген жағдайдағы валюта  курсының жұмсақ немесе еркін жүзу жүйесі. Шұғыл өзгерістер болып қалғанда,  мемлекет курсты жанама реттеу арқылы қолдап отырады;

2. қатал белгіленген  валюта курстарының жүйесі.  Осы  жағдайда сұраныс пен ұсыныс  өзгерістерінің  нәтижесінде курстың  ауытқуы болмайды. Бұл жағдай валюталық және басқа нарықтардың қызметтеріне мемлекеттік кірісудің күшті болуымен қамтамасыз етіледі.

Валюта  курсының  осы  екі  қарама-қарсы  жүйелерінен  басқа   көптеген аралық жүйелерде  болады. Демек, экономистердің көбінің  тұжырымдалуы бойынша, бүгінгі АҚШ-джа еркін жүзетін, қатал белгіленген курстар жоқ, онда «басқарылған жүзу» жүйесі қолданылады. Осы жүйе  доллардың маңайында басқа валюталардың жүзуіне, егер осы «жүзу» АҚШ экономикасына жағымды болса, жол береді.

 Валюта курсы ұзақ мерзімде паритетпен белгіленуге тиісті. Паритет, өз кезегімен,  елдегі еңбек өнімділігінің дәрежесіне,  экономикалық өсудің қарқыны және сапасына,  экономикалық құрылымына және халықаралық еңбек бөлінісіне тартылуына байланысты болады.

Валюта курсы қысқа және орта мерзімде валюта нарығындағы сұраныс пен ұсыныспен белгіленеді. Осы прцестер төлем балансында көрсетіледі. Сондықтан, төлем балансын белгілейтін факторлар, сонымен қатар, айырбас курсына әсер етеді. Валюта нарығындағы тепе-теңдік экспорт және импорт көлемімен, капиталдын кіріс және шығысымен байланысты болады.

 

 

 

 

 

ІІ-бөлім. Халықаралық  қаржы нарығындағы 

 валюта   жүйесі

2.1. Валюта  жүйесі

  XX – ғасырдың орта шеңінен бастап, халықаралық экономикалық, қаржы-қаражат және валюталық қатнастар, өз дамуында жаңа сатыға көтерілді. Ашық экономика құруға ұмтылыстардың басты тенденциясы – сауда айырбасын жеделдетуді, халықаралық қатнастарды дамытуды, жаңа валюта нарықтарын құруды, әр түрлі елдер арасындағы валюталық – қаржылық қатнастарды кеңейтуді көздейді.

Валюталық қатынастар дегеніміз – дәстүрлі ақша қызметінің, дүниежүзілік ақша қызметіне ауысуымен байланысты жүзеге асатын экономикалық қатнастардың жиынтығы.

Ұлттық валюта жүйесінің негізгі белгілеріне мыналар жатады:

а)  ұлттық валюта бірлігі;

б)  ресми алтын-валюта қорының құрылымы;

в)  ұлттық валютаның паритеті иен валюта құнын қалыптастыратын механизмі;

г) валютаның айырбастау мүмкіндігі (обратимость, конвертируемость валюты);

д)   валюталық шектеулердің деңгейі;

е)  мемлекеттің сыртқы экономикалық есептеулерді жүзеге асыру тәртібі және тағы басқалар;

Ұлттық валюта жүйесін  байланыстыратын буынға валютаның  құны мен паритеті жатады.

Халықаралық валюта жүйесі – динамикалы дамушы жүйе. Бұл жүйе Батыс елдері экономикасындағы, дүниежүзілік шауашылықтағы өзгерістер мен қажеттіліктерге сәйкес бірте-бірте өрістеді. өз дамуы барысында, халықаралық валюта жүйесі негізгі төрт кезеңнен өтті және сол кезеңдер халықаралық валюта жүйесінің төрт түрін сипаттайды.

Халықаралық валюта жүйесінің  бірінші орын алтын стандарт жүйесі деп атайды. Бұл жүйе XX-ғасырдың соңына қарай қалыптасты. Ол кезде бірқатар мемлекеттердің валюталары ел ішіндегі нарықтарда алтынға еркін айырбасталады. Алтын стандарт жүйесінің негізгі белгілеріне мыналар жатады:

а)    әрбір валюта бірлігінде белгілі алтын мөлшерінің болуы;

б)  валютаның алтынға айырбасталу мүмкіндігінің ел ішінде де, мемлекет шекарасынан тысқары жерлерде де сақталуы;

в)   алтын құймалардың  монетаға айырбасталуы, алтынның еркін экспортталуы мен импортталуы және халықаралық алтын нарықтарында еркін сатылуы;

г)   алтынның ұлттық қоры мен ішіндегі ақша ұсыныс арасындағы қатаң байланыстың болуы.

1976 – жылы  халықаралық  валюта қорының (ХВҚ) Кингстондағы (Ямайка) кезекті кеңесінде, дүниежүзілік  валюта жүйесінің жаңа негіздері қаралды. Ямайка келісімдеріне сәйкес халықаралық валюта механизмі ендігі уақытта былайша құрылатын болады.

1.  алтынның құн өлшемі ретіндегі және валюта құның анықтаушы қызметі жойылды, сөйтіп, бұдан былай алтын бағасы еркін анықталатын кәдуілгі тауарға айналды. Сонымен қатар, ол-ерекше өтімді тауар болып қалы берді.  Қажет болған жағдайда алтын сатылады және одан түскен валюта төлемдері үшін пайдаланылады;

2.  СДР – ден қарыз алудың арнаулы  құқығы стандартты мақсаты , оны негізгі қорлық авуар (төмен қаражат) жасап, басқа қорлық валюталардың рөлін төмендету;

3.   әр елге ұлттық валюта құнының өздері таңдаған тәртібін орнықтыру құқығы беріледі. Мемлекетаралық  валюталық қатнастар ұлттық ақша бірлік терінің қалықтау құнына негізделеді. Ақшалардың тербелу құны екі факторға:

         а)    валютаның ішкі, ұлттық нарықтағы сатып алу қабілетіне;

б)   халықаралық нарықтағы ұлттық валютаға сұраныс пен ұсыныстың ара қатынасына байланысты болады;

  Еуропалық Одақ шеңберінде өткен күрделі келіссөздердің нәтижесінде, 1979-жылы Еуропалық валюта жүйесі – ұлттық валюталардың экономикалық интеграция шеңберінде қызмет етумен байланысты экономикалық қатнастар жиынтығын көрсететін  халықаралық, аймақтық валюта жүйесі. Еуропалық валюта жүйесі үш элементтер тұрады:

1.    ЭКЮ - Еуропалық валюта жүйесінің негізі;

2.   валюта құндары мен интервенцияларының механизмі;

3. валюта құнын тұрақтандыру үшін, қолданылатын несиелеу механизмі;

 

2.2. Халықаралық  валюта  жүйесінің қаржы нарығындағы маңыздылығы

 Халықаралық валюта жүйесі стихиялы қалыптасқан немесе заңдармен және халықаралық келісімдермен бекітілген, халықаралық есеп жүргізу құралдары, ережелері және әдістерінің жүйесі болып табылады. Ол бірнеше элементтерден тұрды:

1.    Негізгі халықаралық төлем және есеп құралдарын белгілеу.

2.    Валюталық  паритеттер мен валюталық курстардың тәртіптері.

3.    Валютаның конвертациялану шарттары.

4.   Мемлекетаралық валюта нарықтары.

5. Халықаралық валюта қатынастарын реттейтін мемлекетаралық институттар.

Әлем  елдерінде  валюта  жүйесі – динамикалық дамушы жүйе,  бұл жүйе – Батыс елдері  экономикасындағы,  дүниежүзілік  шаруашылықтағы  өзгерістер  мен қажеттіліктерге сәйкес  бірте-бірте өрістеді.  өз  дамуы барысында,  халықаралық валюта  жүйесі  негізгі төрт  кезеңнен  өті  және  сол  кезеңдер  халықаралық  валюта  жүйесінің  төрт  түрін  сипаттайды.

Халықаралық  валюта  жүйесінің  бірінші  түрі – алтын  стандарт  деп  аталады.  Бұл  жүйе – ХІХ – ғасырдың  соңына  қарай  қалыптасты.  Ол  кезде,  бірқатар  мемлекеттердің  валюталары  ел  ішіндегі  нарықтарында  алтынға  еркін  айырбасталды.

Алтын  стандарт  жүйесінің  негізгі  белгілеріне  мыналар  жатады:

а)  әрбір  валюта  бірлігінде  белгілі  алтын  мөлшерінің  болуы;

б)  валютаның  алтынға  айырбасталу  мүмкіндігінің  ел  ішінде  де  мемлекет  шекарасынан  тысқары  жерлерде  де  сақталуы;

в)  алтын  құймалардың  монетаға  айырбасталуы,  алтынның  еркін  экспортталуы  мен  импортталуы  және  халықаралық  алтын  нарықтарында  еркін  сатылуы;

г)  алтынның  ұлттық  қоры  мен  ел  ішіндегі  ақша  ұсынысы  арасындағы  қатаң  байланыстың  болуы;

Алтын  стандартқа  негізделген  халықаралық  есептеулердің  механизмін  қатаң  курсы  бойынша  жүргізіледі.  Алтын  стандарттың  басқа  түрлеріне:  алтын-монета,  алтын-құйма  және  алтын-девиз  стандарттары  жатады.  Алтын  стандарттың  бір  түрінен  екінші  түріне  көшу,  дүниежүзілік  капитализм  жүйесінің дамуы  барысында  жүзеге  асып  отырды.

Капиталистік  шаруашылықты  жүргізудің  бірте-бірте  күрделенуі,  дүниежүзілік  шаруашылық  байланыстарының  кеңеюі  мен  тереңдеуі,  экономикалық  дағдарыстардың  циклдық  қайталанулары – экономиканы  реттеуді  күшейтудің  объективті  қажеттігін  туғызып,  мемлекеттің  экономикалық  процестерге  араласуын – күн  тәртібіне  қойды.  Экономикаға  мемлекеттің  араласуының  күшеюі,  алтын  стандартпен  анықталатын  қатаң  валюта  курсының,  реттелетін  өзара  байланысты  валюта  курсына  айнала  бастауы  әсер  етті.

Екінші  жүйе – алтын  девизді  стандарт  жүйесі  1922-жылғы  Генуя  конференциясы шешімінің нәтижесінде пайда болды.  Кейінірек бұл шешімді капиталистік  елдердің  көпшілігі құптады.  Алтын девизді стандарт  жағдайында,  банкноттар  алтынға емес,  басқа елдердің  девиздеріне (банкноттар,  вексельдер,  чектер)  айырбасталып,  содан кейін ғана  алтынға ауыстырылатын болды.  Девиз валюта  ретінде – доллар  мен фунт  стерлинг  қабылданды.  Алтын девизді стандарт – іс  жүзінде,  реттелетін  валюта  құны  жүйесіне  көшудің алғашқы қадамдары еді.

Алтын  валюталық  стандарт  жүйесі – ХХ ғасырдың  30-жылдарында  пайда  болды  және  50-жылдардың  соңына  қарай  толық  қалыптасты.  Бұл  жүйе  бойынша,  қағаз  ақшаларды  алтынға  айырбастау  тоқтатылады.  Алтын  валюталық  стандарт  жүйесі – Бреттон-Вудс  қаласында  1944-жылы  өткен  халықаралық  конференциясында  қабылданып,  өз  күшіне  кірді.  Бреттон-Вудс  валюта  жүйесінің  негізгі  белгіліріне  мыналар  жатады:

а)  елдер  арасындағы  түпкілікті  ақшалай  есеп  айырбасы  қызметін – алтын  атқарады;

ә)  әр  түрлі  елдердің  валюталары  құнының  өлшемі  ретінде  және  халықаралық  несие төлеу  құралы  болып  американдық  долар  бекітілді;

б)  басқа  елдердің  орталық  банктері  мен  үкімет  мекемелері  АҚШ-тың  қазыналықтарында – 35 долларды  бір  трояндық  унция мөлшеріндегі  алтын құны бойынша айырбастайды.  Унция – ағылшын  өлшем  жүйесіндегі  салмақ  бірлігі.  Алтынның  валюталық  бағасы  ретінде,  ресми  баға  негізінде  құйылып,   1988-жылға  дейін  аса  көп  өзгерістерге  ұшыраған  жоқ;

в)  валюталарды  өзара  салыстыру  және  оларды  өзара  айырбастау,  алтын  мен  доллар  арқылы  көрсетілген  ресми  валюталық  паритеттер  негізінде  жүзеге  асырылды;

г)  әрбір  ел,  өз  валютасы  құнының  тұрақтылығын  басқа  бір  елдердің  валюталарымен  салыстырмалы  жағдайда  қамтамасыз  етуге  міндетті  болады;

Валюталардың  нарықтық  құны,  белгіленген  алтын  немесе  доллар  паритеттерінен  1  пайыздан  артық  ауытқымауға  тиіс.  Паритеттерді  өзгерту  жұмыстары,  төлем  балансы  тұрақты  түрде  бұзылған жағдайда  ғана  жүргізіледі;

д)  мемлекетаралық  валюталық  қатынастарды  реттеу  Бреттон-Вудс  конференциясында  құрылған  халықаралық  валюта  қоры  арқылы  жүзеге  асырылады.

Бреттон-Вудс  келісімі,  халықаралық  валюта  жүйенің  дамуындағы  маңызды кезең  болды.  Тұңғыш  рет  халықаралық   валюта  жүйесі – үкіметаралық  келісімдерге  негізделді.  Бреттон-Вудс  жүйесі, алтын  долларлық  стандартты  орнықтыру  арқылы  халықаралық  саудаайналымын  кеңейтуге,  өнеркәсібі  дамыған  елдердегі  өндірістің  өсуіне  едәуір  ықпал жасады.

60-жылдардың  соңына  қарай,  Бреттон-Вудс  жүйесі,  күшейе  түскен  дүниежүзілік  шаруашылықты  интернационалдандыру  процесімен  қайшылыққа  келе  бастады.  Транс  ұлттық  корморациялар   қызметінде – валюталық  алыпсатарлықтар  көбейді.  Алтын – долларлық  стандарт  іс жүзінде  бірте-бірте  тек  қана  долларлық  стандарт  жүйесіне  айнала  бастады.  Ол  аз  дегендей,  АҚШ-тың  өз  экономикасы  бірқатар  қиыншылықтарға  тап  болды,  олардың ең  бастысы – Батыс  Еуропа  елдері  мен  жапонияның  экономикалық  қуаты  артып,  олардың  ықпалының  күшейюі  60-жылдардың  соңына  қарай,  доллардың  позициясын  шалқайтты.  Еуропа  елдеріндегі  доллардың  құны – орасан  зор  мөлшерге  жетті  және  дербес  еуродоллар  нарығын  қалыптастырды.  Айталық,  90-жылдардың  басында  АҚШ-тан  тыс  елдердегі  доллардың  көлемі – 300 млрд.  доллардан  асып  түсті.  АҚШ-тың  төлем  балансының  тапшылығы  шектен  шығып  кетті.

Бреттон-Вудс  жүйесінің  долларды  алтынға  айырбастау  жөніндегі  талаптары  АҚШ  экономикасына  көптеген  ауыртпалықтар  әкелді.

70-жылдардың  басында,  Бреттон-Вудс  жүйесі – іс  жүзінде  күйреді.  АҚШ  алтынды   ресми  ағасы  бойынша   доларға  айырбастаудан  бас   тартты,  дүниежүзілік  нарықта   алтынның  бағасы  күрт  жоғалып  кетті.

 1976-жылы  Халықаралық валюта  қорының Кингстондағы  кезекті

кеңесінде,  дүниежүзілік  валюта  жұйесінің  жаңа  негіздері  қаланды.  Ямайка  келісімдеріне  сәйкес,  халықаралықвалюта  механизмі  ендігі  уақытта  былайша  құралатын  болады: