Материалдық емес активтер есебі

      1.2. Материалдық емес  активтер есебін  анықтау. 

      Тауарлық  белгі алынады:

      а) келісімшарттық құнға:

      106 «Басқадай материалдық емес активтер» шот   дебеті

      671 «Төленуге тиіс шоттар» шот кредиті 100 000;

      ә) ҚҚС сомасына: 331 «Өтелетін ҚҚС» шот  дебеті

      671 «Төленуге тиіс шоттар» шот кредиті 16 000.

      Айырбасқа берілген бағдарламамен қамтамасыз етудің нақты өзіндік құны есептен  шығарылды: 841 «Материалдық емес активтердің  істен шығуы бойынша шығындар»  шот дебеті

      102 «Бағдарламамен қамтамасыз ету» шот кредиті 60 000.

      Сатып алушыға шот ұсынылады:

      а) берілген бағдарламамен қамтамасыз етудің келісімшарттық құнына: 301 «Алуға арналған шоттар» шот дебеті

      721 «Материалдық емес активтердің  істен шығуынан түскен кіріс» 
шот кредиті 80 000;

      ә) Келісімшарттық қүнының 15% ҚҚС сомасына: 301 «Алуға арналған шоттар» шот дебеті

      633 «ҚҚС» шот кредиті 12 000.

      Айырма  сомасы аударылды: 671 «Төленуге тиіс шоттар» шот дебеті

      441 «Ағымдық шоттағы ақша» шот  кредиті 24 000.

      Өзара талаптарды қоса есептеу жүргізілді: 671 «Төленуге тиіс шоттар» шот  дебеті

      301 «Алуға арналған шоттар» шот  кредиті 92 000.

      Ұқсас материалдық емес активке айырбастау нәтижесінде алынған Материалдық  емес активтің бастапқы құны айырбас  активінің баланстық құны бойынша  танылады және табыс әкелмейтін мәміле болып саналады: 102 «Бағдарламамен қамтамасыз ету» шот дебеті

      102 «Бағдарламамен қамтамасыз ету»  шот кредиті;

      • Құру - субъектінің өзі жасаған материалдық емес активтердің бастапқы құны іс жүзіндегі нақты тікелей және қосымша шығындар сомасы бойынша танылады, олар материалдық емес активтерді мойындау өлшемдері (критерийі) мен анықтамасына материалдық емес баптардың сәйкес келген сәтінен бастап шеккендерін белгілеу бойынша қолдануға арналған активті жасау мен әзірлеу үшін байыпты, ақылға қонарлық негізде таратылуы мүмкін. Материалдық емес бапты жасауға кеткен шығындар анықтама мен өлшемдерге сәйкес келетін сәтке дейін активтің бастапқы құнына кірмейді және кезең шығындары болып танылмайды.

      Материалдық емес активтерді құрған қезде барлық жұмыстар зерттеулер мен әзірлемелер сатыларынан құралады.

      Зерттеулер  сатысы - жаңа ғылыми немесе техникалық білім үшін әрекеттенген, талап қойып, алдын-ала қам жасаған, жоспарланған ізденістер. Бұл сатыға мыналар жатады: жаңа білім алуға бағьтталған зертханалық зерттеулер жаңа зерттеу олжасын немесе басқа білімді іздеу; болашақ өнім немесе өндірістік нұсқаларды жасау мен ұғымын тұжырымдау. Зерттеу сатысында субъект болашақта экономикалық пайда әкелетін материалдық емес активтер бар екендігін айқара ашық көрсете алмайды, сондықтан шығындар кезеңнің шығындары болып танылады

      Зерттеу  сатысындағы  шығындар  қалай  көрсетілетінін  қарастырайық:   зерттеу жұмыстарына  шығындар  шықты  (қызметкерлерге  еңбекақы  есептелді  еңбекті  өтеу қорынан әлеуметтік салық аударымы және басқа шығындар жасалды): 821 «Жалпы және әкімшілік шығындар» шот дебеті, 811 «Өнімді (жұмысты, көрсетілген қызметті) өткізу бойынша шығындар» шоттарының дебеті

      681 «Қызметкерлермен еңбекті өтеу  бойьшша есеп айырысулар», 635 «Әлеуметтік  салық», 687 «Басқадай кредиторлық  берешек» әртүрлі шоттардьщ кредиті  7000,0.

      Әзірлеме  сатысы - ғылыми-зерттеу ізденістерінің немесе басқа ілімдерінің нәтижелерін жаңа немесе түпкілікті жетілдірілген процестерді, материалдарды, өнімдерді, жүйелерді және көрсетілетін кызметтерді жоспарлауға немесе әзірлеуге ауыстырып, көшіру. Бүл сатыға мыналар жатады: тәжірибелік үлтілер мен модельдерді жобалау, құрастыру (конструкциялау) және тестілеу, жаңа технологиямен құрал-аспаптарды, қалыптарды (шаблондарды), пішіндер (формалар) мен штамптарды жобалау; коммерциялық өндіріс үшін экономикалық қондырғыларды жобалау мен пайдалану; таңдалған баламалы материалдарды, құрылғыларды, өнімдерді, процестерді, жүйелерді немесе көрсетелген қызметтерді жобалау, құрастыру (конструкциялау) және тестілеу.

      Субъект кейбір жағдайларда әзірлеме сатысында  материалдық емес активтерді үйлестіріп, бұл активтің болашақта экономикалық пайда әкелуі ықтимал екендігін жариялап көрсете алады. Мысалы, фирманың экономикалык пайда алуы мақсатымен қайта жарақтануын көздейтін бизнес-жоспар жасалады.

      Әзірлеме  сатысындағы материалдық емес бапты құрған кезде шығындар былайша көрсетіледі:

      — материалдық емес активті жасауға  шығындар бөлды:

      а) өндіріске материалдар босатылады. 901,921 «Материалдар» дебеті 
201-206, 208 «Материалдар» кредиті

      ә) Қызметкерлерге еңбекақы есептелді

      902, 922 «Өндірістік жұмысшылардың еңбегін өтеу» дебеті

      681 «Еңбекті өтеу бойынша қызметкерлермен  есеп айырысулар» кредиті

      б) еңбекті өтеу жөніндеғі аударымдар сомасы

      903, 923 «Еңбекті өтеу төлемінен ақша аударулар» дебеті 
635 «Әлеуметтік салық» кредиті

      Орындалған  жүмысты өзіндік құны есептеліп шығарылады: 900 «Негізгі өндіріс», 920 «Қосалқы өндіріс» шоттарының дебеті

      901 (921) 902(922) 903(923) кредиті 6000,0;

      - материалдық емес бапты мойындап, тану сәтіне дейін жасалған шығьшдар бітпеген құрылыс ретінде көрсетілді:

      126 «Бітпеген құрылыс» шот дебеті

      900 «Негізгі өндіріс», 920 «Қосалқы өндіріс» шоттарының кредиті     6000,0;

      - материалдық емес  активтерді  мойындалатын  белгі  өлшемдер мен  анықтамаларға сай деп тану сәтіне дейін:

      106 «Басқадай материалдық емес активтер»  шот дебеті

126 «Бітпеген құрылыс» шот кредиті

 

      1.3. Материалдық емес  активтердің амортизациясын есептеу. 

      Материалдық емес активтердің амортизациясы (мүліктің ұсталлу, тозу дәрежесіне қарай құлын  бірте-бірте төмендету) субъектінің  қызмет ету мерзімінен артпайды. Материалдық  емес активтердің амортизацияланатын сомасы оның пайдалы қызмет ету мерзімінің бағасына неғұрлым жуық негізді жүйелі түрде бөлінеді,

      Материалдық емес активтердің амортизациясын есептеу 6 - «Негізгі құрал-жабдықтар есебі» БЕС-нда (Бухгалтерлік есеп стандарттары) белгіленген тәсілдер жолымен анықталады, бірақ қолданылатын тәсіл активті қолданудан түскен экономикалық пайданы тұтьшу үлгісін көрсетеді. Егер экономикалық пайданы тұтыну үлгісін анықтау мүмкін болмаса, онда тіксызықты есептен шығару тәсілі қолданылады.

      Амортизацияланатын  құн - «бастапқы құн минус жойылу құны» болып айқындалады.

      Жойылу  құны нөлге тең  есептеледі, егер:

1. Пайдалы қызмет ету мерзімі соңында оны сатьш алу туралы үшінші жақтың келісімі болмаса.
2. Мыналарға байланысты материалдық емес активтердің бұл түрі үшін белсенді нарық болмаса:

      а) активтердің пайдалы қызмет ету мерзімі соңында мұндай нарықтың болуына.

      ә) мүмкіндік, ықтималдьщ жоқ болса. Нарық  белсенді деп саналады, егер:

• нарықтағы тауарлар біртекті болса (компьютерлік бағдарламалар нарығы);
• мәмілеге келуге ниетті - сатушылар мен сатып алушыларды қай уақытта да табуға болатьш болса;
• сатып алынатан және сатылатан тауарлар халыққа қолайлы, арзан бағаларда болса.

      Материалдық емес амортизацияны есептегенде  оларды қолдану орнына байланысты мынадай бухгалтерлік жазбалар жасалады:

      935 «Материаллдық емес активтердің  амортизациясы», 811 «Тауарларды (жүмыстарды, көрсетілетін қызметгі) өткізу бойынша  шьп'ындар», 821 «Жалпы және әкімшілік  шығьщдар» шоттарьшың дебеті.

      111-116 «Материалдық емес активтердің  тозуы» шоттарының кредиті. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қорытынды 

    Қазіргі таңда ірі банктер кірістілігі  және сенімділігі мен айтарлықтай  жоғарғы рейтингті иеленген. Бұл  банктер қатарынада «Тұран Әлем»  банкі, «казкоммерцбанкі» , «Халық банкі» жатады. Болашақта Казкоммерцбанк Т23,8 млрд көтеруге, Халық банкі стратегиялық инвесторларды іздестіруде, ал Альянс банкі 2007 жылға дейін 100 млн доллар көтеруге ұмтылған т.б. банктер өзінің капиталын көбейтуге ұмтылады.

      Кәсіпорындардың бухгалтериясында негізгі құралдар-дың әрбір объектісіне типтік ведомостволық түгендеу карточка ашылады. Егер жеке бірінсіз-бірі қызмет ете алмайтын бірнеше бүйымдар, саймандар, аспаптар, тағы басқалары қосылып бір түгендеме объектіні қүрайтын болса, онда оның түгендеу карточкасына сол объектінің құрамына кіретін барлық бүйымдардың тізімі жазылады. Егер үйымның бір бөлімшесіне қүралдың (инвентардың), аспаптың немесе басқа да негізгі қүралдардың бір түрінің (аты, техникалық сипаттамасы, бағасы бірдей болатын) бірнешеуі бір уақытта келіп кіріске алынса, онда олар түгендсу карточкаларында тобы бойынша есептеледі. Бірақ бүл жоғарыда айтылғандарға қарамастан ол негізгі қүрал-дардың әрқайсысына бөлек түгендеме нөмірі бсрілсді. Негізгі қүрадцардың барлық түрлерін, сондай-ақ үйымға күнтізбелік (календарлық) бір ай ішінде пайдалануға берілген біртектес өндірістік-шаруашылық қызмстінің бір түрін орындауға арналған жеке техникалық сипаттамасы мен бағасы бірдей негізгі қүралдарды есептеуге үлгілі түрі НҚ-6 ведомоствоаралық түгендеу карточкасы қолданы-лады. Түгендеу карточкалар үйымның бухгалтериясында тиісті топтары бойынша тіркеледі.

      Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі: негізгі  құралдардың келіп түсуін, кәсіпорын  ішінде орын ауыстыруын және шығуын, дұрыс  құжаттықрәсімделуін және бухгалтерлік есепте уақытылы көрсетілуін; олардың  материалдық жауапты адамдарға  бекітілуін және сақталуы мен ұтымды пайдаланылуын бақылайды; негізгі құралдардың есептелген амортизациясы мен тозу сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, сондай-ақ есептелген амортизация сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, негізгі құралдардың қор қайтарымын анықгауды, жаңа техниканың және оны қолданудың жаңа әдістерінің тиімділігін; негізгі құраддарды жөндеу бойынша шығындардың сенімді есебін; негізгі құраддарды түгелдеуді және қайта бағалауды мезгілінде жасауын және олардың нәтижесін есепте көрсетілуін; негізгі құралдарды сату және олардың басқаша шығу нәтижелерін есепте нақты көрсетелуін қамтамасыз етуі керек.  
 
 
 

 

Қолданылған әдебиеттер: 

1. ҚР-ның  “Бухгалтерлік есеп және қаржы есебі” туралы заңы. 24. 06. 2002.
2. ҚР-ның Қаржы министрлігінің 18. 09. 2002 жылғы №438 бұйрығымен (ҚР Қаржы министрлігінің өзгертулер енгізілген 21.10.2003 жылғы № 372 бұйрығымен) бекітілген Бухгалтерлік есеп типтік шот жоспары.
3. Ержанов М.С., Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов (с 1 января 2003г.). – А. : Ержанов и К, 2003.
4. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии.- А. : Центраудит- Казахстан 2002.
5. Международные стандарты финансовой отчетности КМСФО/Пер. В.И. Тарусина/Ред. коллегия: А.С. Бакаев, Л.В. Горбатова, Т.Б. Крылов и др. – М., 1998.
6. Баймұханова С. Б., Балапанова Ә. Ж. Бухгалтерлік есеп.-

А. : Қазақ университеті, 2002.

     7. Баймұханова С.Б. Бухгалтерский  учет хозяйствующих