Материалдық емес активтер аудиті

     Қайта құруды  жұргізгенде, материалдық емес  активтерді қайта құру тоқтатылады,  тозу ескерілмейді.  Қайта құру  кезінде материалдық емес активтердің  қызмет ету мерзімі ұзартылады.

   Материалдық емес  активтердің тозуын тексерген  кезде аудитор амортизацияның  жиналу динамикасын игеруі керек,  өйткені бұл капиталды қаржыландырудың  бастапқы көзі. Пайдаға деген  салық базасын азайтуға кәсіпорын  құқылы, техникалық жабдықтауға  кеткен шығындарды қаржыландыруға  арналған.

   Мына жағдайды  ескеру керек, тозу сомасының  көрсеткіштерін анықтау, материалдық  емес активтердің өндірісі мен  техникалық жағдайын мінездемелейді. Сонымен, тозу коэффиценті МА  тозу сомасы бастапқы құнынан  бөлу арқылы таьбамыз, жарамдылық  коэффицентінен алып тастау арқылы  табамыз, материалдық емес активтердің  коэффицентінің қайтарылым тозуының  үлкендігінің қатынасы, бір жылда  жасалған МА орташа жылдық  құнына тең.

   Күшейтілген аудиторлық  бақылауға материалдық емес активтерді  жөндеуіне және техникалық құжаттау  оның орындалуына арналған шығын.  Жөндеу жұмыстарын немесе обьектілерді  ауыстырып беру, тозып біткен  құрал – жабдықтарға жөндеу  жұмыстарын жүргізуді доғару.  

    Материалдық емес  активтедің біріңғай құжаттар  есебінің шығынын, жөндеу қор  есебі құрылғандығын аудитордың  тексеруі керек.

 

3 Материалдық емес активтердің  есебі мен аудитін жетілдіру  жолдары.

 

Халықаралық стандарттағы қаржылық есеп беру мен бухгалтерлік есептің  мемлекеттік эканомикалық жүйесі дүние  жүзінде бәсекеге қабілетті. ҚЕБХС (қаржылық есеп берудің халықаралық  стандарттары) жаңа стильді ұсынады, қаржылық есеп беру барлығына да және біркелкі қажет, капиталдың өрлеуі үшін өзіндік көпір болып табылады. Эканомиканың жылдамдатылған дамуына  байланысты, отандық бухгалтерлер мен  финансистер халықаралық стандарттар  жүйесінде эканомиканың модернизациясының  мемлекеттік бағдарламасы және уақыт  талаптарына негізделе отырып, алдарына мынадай мақсат қойды – 2008 жылдың аяғына ҚЕХС өтуді іске асыру және орындау.

Жалпы осы мақсат аясында, 2009 жылдың басында ҚЕХС әсер етуші  консептуалды өзгерістерді енгізу аяқталды. Сонымен бірге ҚР заңнамасына  өзгерістер негізілді.  Бірақ, ҚЕХС өтудің көптеген техникалық және материалды техникалық мәселелері шешілмеген болатын.

ҚР бухгалтерлік есебіне  бехгалтерлік есеп шоттарының жаңа титік  жоспарларының қабілеттілігімен халықаралық  есеп стандартына айтарлықтай жақындады. Есептік тәжірибеге нормативтік  құжаттар мен жаңа есеп беру обьектілері  нарықтық эканомикамен шарттастырылып енгізіледі (материалдық емес активтер, жалға алу қатынастары, қаржылық салымдар және т.б.); кәсіпорындарға есеп берудің обьектілерінің түрлерін таңдауға рұқсат етілген; тәжірибелік есепке халықаралық есептің принциптер ретін енгізу ұсынылды; есептеп енгізу принципі, қауыпсыздық принципі және т.б.; оңтүстік елдердің есеп беру мен  бухгалтерлік есеп беру жақындастырылды. Біздің еліміздің эканомикалық сатыларының  бірі, бұл – қаржылық есеп берудің  халықаралық стандартына көшу. Сондықтан  да, осы сатының қиыншылықтарына  ерекше мән беру керек. Қазақстанның ҚЕБХС өту кезіндегі сұрақтар бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беруді қажет етеді. Бірақ, бұлар  өздігімен көптеген есеп берумен  негізделеді, бұлар қайта құруды керек етеді.

Қиыншылықтар тізіміне бухгалтерлік және салықтық есебінің қиыншылығын  белгілеп қойсақ болады, өйткені көптеген кәсіпорындар жыл ішінде шығынға  ұшырайды. Жойылып кеткен есептік  мәліметтер реализация көлеміне әсер етеді, пайдалар қарастырылғандай салықтық та. Бухгалтерлік есеп адаптациясы  және халықаралық стандарттағы есеп беру қиын түскені үйреншікті жағдай. Бухгалтерлік есеп пен оның түсінігі мен терминологиясы заңдылықтың  бір бөлігі болып есептеледі.

ҚЕБХС мен БЕҚС ең басты  және негізгі ерекшеліктері мынада, қаржылық есеп беруді бухгалтер нормалау негізінде дайындайды, оның мамандық жағынан жеке пікірі, бұл шешім  қаблдаудың негізі болып табылады. Қаржылық есеп берудің мәліметтер саясатын реттеу, біздің ойымызша, жаңа заманға  сай сатыларының бірі, бірінші  бөлігінде мынадай бөлімдер:

1. есептер принципі және есеп беруді құрудың пайдалану ерекшеліктері. Егер кәсіпорын принциптерді қатал ұсталынса, стандарттарға қосылуға мақсатталса, ‘’Дайындау прнциптері қаржылық есеп беруді құру’’ сияқты ҚЕБХС, онда берілген бөлім толтырылмай қалады;
2. есеп беру элементтерін анықтау және олардың классификацияланған топтар және топшалар келтіру міндеттеледі, ұзақ мерзімді активтердің тұрақтылық және қалған мерзімді пайдалы түрде қолдану;
3. есеп беру критерилерін мойындау. Кескінделген топтар мен топшалардың элементтерінің қажеттіліктері. Кейбір жағдайларда критерилердің орындалу тізімін қарастыру керек;
4. есеп беру элементтерінің бағалаудың түрлері кескінделген топтар мен топшалардың элементтерінің нарықтағы құнын белгілеуге ерекше көңіл бөлу керек;
5. басқа да стандарттармен альтернативтелген есеп беру есебінің обьектілері мен операциялардың рұқсат етілуі. Альтернативтік таңдау түсініктері келтіріледі.
6. есеп беру есебінің обьектілері және басқа да стандарттағы операциялардың көлеңкелі ережелері қатыспауымен байланысты. Түсініктер оқиғадағыдай берілуі керек. Шешімдер қандай да бір берілген ережелерсіз қабылданады.
7. өткен есеп беру жиілігі мен есеп беру мерзімінен кейін де кәсіпорынның міндеттері түсіндіріледі.
8. есеп берудің формалар туралы пікірлер қатынасы. Мынаны белгілеп қою керек (қандай оқиғаларда кәсіпорын қосымша мәліметтерді ескеріп отырады), есеп беруге қатысты мәліметтерді ескере отырып, есеп беру формаларының өзінің құрамын да ескереді.
9. кәсіпорынның тобы туралы барлық керек пікірлер.

қаржылық есеп беру мәліметтер саясатының өзгеруі. Осы өзгерулердің себептері және олардың нәтижелері.

10. есеп берудің ұсынылуы. Есеп берудің жан – жақты ұсынылу тәртібі.
11. есеп берудің міндетті емес бөлігін ашу. Міндетті емес бөлігінің мәліметтері келтіріледі, міндетті бөлігінің мәліметтерін тұтынушылардың дұрыс түсінуі қажет, есеп беру формаларынан тұратын есептік саясатты (ТФМҚЕБ), түсіндіретін себептерден.

   Міндетті емес  бөліктерінің ашылуы өзіне мынаны  қосады:

• тұтынушыларға мақсатты түрде ұйым және ұйымның атқарылған жұмыстары туралы мәлімет беретін аймақтары;
• ұйымның қарым – қатынас сигменттері толық көрсететін стратегиясы;
• қауып аймағының саясаты;
• дивиденттік саясат;
• кадрлікті қамтамасыз ететін саясат аймағы;
• мәліметтік ашылулар, негізгі мәліметтер көздерінің ортасын ұйымдарының қаржылық есеп беру кезеңін ашу крек;
• тұтынушыларға қаржылық есеп беру кезнде керек деп саналатын басқа да мәліметтер.

   Қаржылық есеп  берудегі тағы бір қиыншылықты  мәліметтерді түрлендіру саясатының  акцентін жасау. Берілген қиыншылық  қазақ бухгалтерлер мен басқарушыларына  басқалай көрініс береді. Қаржылық  есеп беру ТФМҚЕБ көмек көрсетеді.  Осыған байланысты әрбір ұйым  өзінің инвестициялық және экономикалық  жағдайын жақсартуға мүмкіндік  береді. Қазіргі қаржылық есеп  беруді publie  relations кәсіпорын деп  айтуға болады. Басқа кәсіпорындарменсалыстыра  отырып және оның дәрежесіне  де көп көңіл бөледі.

   Бухгалтерлік есеп  стандарты бойынша сұрақтарды  қарастыру, осы уақытта Әділет  Министірлігі есеп бойынша мемлекеттік  тіркеу «23 стандарт» және кіші  кәсіпорындағы субьектілерге есеп  беру. Бұл стандарт мынаны есептеумен  жасалынды, кіші кәсіпкерлер субьектілеріне  қаржылық есеп беру мен есепті  оңайлату мүмкіндігін берді, бұл  біздің заңымызда да қарастырылған.

   ҚЕБХС өтудегі  қиыншылықтарды қорытындылай келек,  ҚЕБХС өту қажеттлігімен байланысты, келесіні көрсетуге болады:

1. ҚЕБХС өту бағалы қағаздар нарығында мамандардың қатысуымен, олардың мүшелердің эфективті қызметінің жағдайын және қор нарығындағы этика нормаларын сақтау. Сонымен бірге ҚЕБХС өту оңай емес.
2. Қазақстанда бірінші болып ҚЕБХС өткендер олар – кәсіпорындар, әлемдік нарықтың ең басты бөлігі болып табылады. Істелінген жұмыс ішінен бірнеше қиыншылықты ерекшелеп көрсетуге болады, ҚЕБХС өту және қолдану кезінде пайда болатындар. Біріншіден, ҚЕБХС қазіргі кезде күрделі консептуалды өзгерістерді басынан кешеді. Бір жағынан қарасақ, ҚЕБХС мемлекеттік және орыс тілдеріне ауыстыру оңай емес. Келесі бір жағынан, қазіргі қызметтегі ескі стандарттар бойынша жұмыс істей беруге бола ма екендігі тусініксіз.
3. ҚЕБХС терминологиясын пайдалану туралы қиыншылықтар әрдайым болады. Қиыншылықтың мәні терминдердің орыс тіліне ауысуы емес, жаңа бухгалтерлік ойлар адаптациясында ауысады. Осы топтар ішінде мамандандырылған бухгалтерлер мен аудиторлар, Қаржы Министірлігі және басқалары да кірді. ҚЕБХС ауысулары мемлекеттік және орыс тілінде орындалуы тиіс.
4. Қазақстандағы бухгалтерлік есеп беру стандарттары ҚЕБХС негізінде құрылған, бірақ та ҚЕБХС нормалары болады,  бұл нормалар есеп беруде тым жаңа болып табылады. Қазақстандық стандарттарда ҚЕБХС сияқты аналогтары жоқ, ‘’Сегменттік есеп беру’’,’’Құнның өзгеруінің мәліметтері’’, ’’Активтерді құнсыздандыру’’, ’’Міндеттер мен активтердлің резервтері’’.

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

 Бүгінгі таңда Елбасы  Қазақстанның әлемдегі бәсекеге  барынша қабілетті 50 елдің қатарына  кіру жөнінде қойған мәселелері  шеңберінде Қазақстан экономикасының  бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз  ету қажеттілігі көбірек маңызға  ие болуда. Белгіленген стратегияны  іске асыру үшін экономиканың  нақты секторының халықаралық  қаржылық есептілік және аудит  стандарттарына тездетіп өтуді  қамтамасыз ету үшін қажет  шаралар қабылдануда. 

Қазіргі таңда «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының  Заңы қабылданды, оған сәйкес аудиторлық қызмет халықаралық аудит стандарттарына сәйкес жүзеге асырылады.

Отандық және әлемдік тәжірибе көрсеткеніндей, аудиторлық қызметтерге  мұқтаждық мынадай жағдайларға  байланысты туындады:

-осы ақпаратты пайдаланушылармен  (меншік иелерімен, инвесторлармен, кредит берушілермен) жанжал болған  жағдайда әкімшілік тарапынан  дәйексіз ақпарат беру мүмкіндігімен;

-қабылданған шешімдер  салдарларының ақпарат сапасына  байланыстылығымен;

- ақпаратты тексеру үшін  арнайы білімнің болуы қажеттілігімен;

- ақпаратты пайдаланушылардың  ақпарат сапасын бағалау үшін  оның көздеріне қол жетімділігінің  ішінара болмауымен.

Барлық осы алғышарттар  тиісті дайындығы, біліктілігі, тәжірибесі және осындай қызмет түрлерін көрсетуге  рұқсаты бар тәуелсіз сарапшылар қызметтеріне қоғам мұқтажының пайда  болуына алып келді. Бұл, расталған  ақпараттың болуы барлық мүдделі  нарыққа қатысушылардың жұмыс істеу  тиімділігін арттыруға және түрлі  экономикалық шешімдер салдарларын  бағалауға және болжамдауға мүмкіндік  беретінімен байланысты.

Аудит Қазақстанда 80-жылдардың  соңында пайда болды, дәл сол  уақытта аудиторлық ұйымдар өздерінің  алғашқы қадамдарын жасады. Және 1993 жылы аудит «Аудиторлық қызмет туралы»  бірінші Заңның қабылдануымен өзінің дүниеге келуін ресми түрде бекітті. Осы уақыт ішінде аудит қаржы  нарығы саласында өзінің лайықты  орнын тапты, аудит институты  ретінде өзінің өмір сүру құқығын  дәлелдеді.

Қазіргі уақытта аудиторлық қызметті реттеудің жеткілікті тұтас  жүйесі қалыптасты, ол 2009 жылғы 5 мамырда  қабылданған өзгерістерімен «Аудиторлық  қызмет туралы» 1998 жылғы 20 қарашадағы ҚР Заңын (бұдан әрі - Заң), «Аудиторлық  ұйымдардың азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгін  мiндеттi сақтандыру туралы» Қазақстан  Республикасының 2003 жылғы 13 маусымдағы Заңын қоса алғанда бірқатар нормативтік  құқықтық актілерді, сондай-ақ ҚР Қаржы  министрінің Бұйрығымен бекітілген нормативтік құқықтық актілерді  қамтыды. Алайда, осыған қарамастан, аудиторлық кәсіпті жетілдіру өзекті мәселелердің бірі болып қалады.

Шаруашылық жүргізудің қазіргі  жағдайында аудит тапсырыс берушілеріне бухгалтерлік есептіліктің сенімділігін растайтын ресми аудиторлық қорытынды  емес, сапалы аудит қажет. Сондықтан, аудиторлық ұйымдардың жұмыс сапасын  бақылау туралы мәселе төтенше маңызды.

Осыған байланысты, Концепцияның орта мерзімді перспективаға бағыт  алуы аудиторлық қызметтер сапасын  бақылауды күшейтуге қатысты  және осы үшін негізгі күш білікті  аудитті дамытуға жұмсалады.

Заңда аудит сапасын және аудиторлық мамандыққа қоғамдық сенімділікті арттыруға бағытталған шаралар  кешені көзделген. Ең алдымен, аудитор  мамандығын нығайту, оның өзін-өзі реттеуін дамыту, сондай-ақ аудиторлардың кәсіби біліктілігін арттыру туралы сөз  болып отыр.

Жоғарыда көрсетілген  мәселелерді іске асыру шеңберінде негізгі назар аудиторларды дайындауға, оларды аттестаттауға және біліктілігін арттыруға, бірінші кезекте, білікті  аудитормен расталуы тиіс қаржылық ақпаратты  пайдаланушылар мүдделерін қорғауға, сондай-ақ аудит институтының жұмыс  істеу негіздерін реттеуге аударылатын  болады.

Аудиторлық қызметті өздігінен  реттеуді дамыту қазіргі таңда кәсіби қоғамдастықта белсенді талқылануда. Олар арқылы аудиторлық қызмет сапасына бақылау жүргізілетін өзін өзі реттейтін  ұйымдарды нығайту және күшейту  туралы мәселе қойылуда. Бірнеше кәсіби ұйымдар құру қажеттілігі туындайды, бұл, мәні жағынан, аудиторлық нарықты  одан әрі дамыту үшін иінтірек болады.

Кәсіби ұйымдардың ұйымдар  қызметіндегі маңызды нәрсе кәсіби қауымдастықты және қоғамды тұтастай алғанда толғандыратын мәселелер  болуы тиіс: корпорациялық басқару, салық салу, халықаралық қаржылық есептілік және аудит стандарттарына тиімді көшу жағдайы. Және осының барлығы  өзін-өзі реттейтін кәсіби ұйымдар  қызметінің саласына жатқызылуы тиіс. Осы үшін Заңда көптеген кәсіби аудиторлық ұйымдар құру көзделген, олар қолайлы  бәсекелес ортаны құрады, бұл, өз кезегінде, кәсіпқойлықтың пропорциялық жағынан  өсуіне және аудиторлық қызметтер сапасын  арттыруға септігін тигізетін болады.

Қазақстанда аудитты дамыту қоғамдық мүдделерге жауап беруі  тиіс, онда бұрыш басына тікелей  пайдаланушы мүддесін қою қажет  және осы мақсатпен аудиторлардың  өздерінің мүдделері шегінде  оны жабық кеңістікте дамыту мүмкіндігін  алып тастау қажет. Аудитор пайдаланушы  алып жатқан ақпаратқа сенімді болу үшін жұмыс істейді. Бұл, былайша  айтқанда, оның құқығын қорғау, кепілдік беру. Ал өз азаматтары құқығының сақталуына кепілдік беру – мемлекеттің нақты  өлшемдер мен ережелерді анықтауы тиіс функциясының дәлі өзі. Егер кәсіби ұйымдар  аудиторлардың кәсіби деңгейін тексерсе және жетілдірсе, онда мемлекет олардың  заң нормалары мен жалпы ережелерді сақтауына жауапты. Мемлекеттік  қадағалау осы үшін де қажет.