Экономикалық талдаудың негіздері

Мазмұны

І.  Экономикалық талдаудың негіздері

ІІ.   Экономикалық талдаудың  әдістері мен тәсілдері 

ІІІ. Факторлық талдаудың әдістемесі

IV.  Детерминациялық  талдаудағы факторлар әдістерін  өлшеу тәсілдері

V.   Талдаудың экономика-математикалық тәсілдері

4.1 Эконометрикалық  әдістер:

    4.1.1 Корреляциялық-регрессиялық талдау

    4.1.2 Диспесиялық  талдау

 

VI.  Маржиналдық  талдау негізінде басқару шешімдерін  негіздеу әдістемесі

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Экономикалық  талдаудың негіздері

 

Табиғат пен қоғамдық өмірдің  құбылыстарын оқу талдаусыз мүмкін емес. Талдау (анализ) құбылыстың ішкі мәнін оқу мақсатымен оны құрамдас бөліктерге ажыратуды көрсетеді. Мысалы, пайданың мәнін толық түсіну үшін оның көздері мен оны анықтаушы  факторларды білу қажет. Олар неғұрлым терең зерттелген сайын, қаржылық нәтижені қалыптастыру үрдісін соғұрлым тиімді басқаруға болады, т.с.с. Бірақ анализ зерттелетін құбылыс жайлы толық  көріністі  синтезсіз, яғни құрамдас бөліктер арасындағы байланыстар мен  тәуелділіктерді  анықтамайынша  бейнелей алмайды. Пайданы оқу кезінде  оның деңгейін анықтаушы факторлардың арасындағы байланыстар мен тәуелділіктерді  ескеру қажет. Анализ бен синтездің  бірлесуі ғана құбылыстардың ғылыми деңгейде зерттелуін қамтамасыз етеді.

Кәсіпорынның  қаржылық–шаруашылық қызметін талдау (экономикалық талдау) микроэкономикалық деңгейде шешімдер қабылдаудың негізі болып саналады. Бірақ талдаудың бұл түрін зерттелетін объектіні құрамдас бөліктерге бөліп, тек сипаттау деп түсінбеу қажет. Себебі кез-келген экономикалық субъект өз ішіндегі және сыртқы ортамен көптеген байланыстардан тұратын күрделі жүйе. Бұл байланыстарды қарапайым түрде анықтау мен сипаттау тәжірибеге елеулі үлес қоспайды. Бұл жерде ең бастысы: аналитикалық іс-әрекеттер арқылы кәсіпорын қызметінің негізгі сипаты мен бағыттарын анықтап, болашаққа жобалар құру, осы жобалар негізінде өндірістік қаржылық жоспарлар құрып, олардың жүзеге асырылуын бақылау мен айқындауға қол жеткізу.

Экономикалық талдау экономикалық құбылыстар мен үрдістердің мәнін  түсіну құралы ретінде б.э.д. 4000 жылдары  Ежелгі Египетте бухгалтерлік есеппен  бір мезгілде пайда болды. Дегенмен ол теориялық және тәжірибелік дамуға капиталистік қатынастардың дамуы  кезінде (ХІХғ. екінші жартысы) ие болды. Шаруашылық қызметін талдаудың білімнің жеке саласы болып бөлінуі – ХХғ. бірінші жартысы.

Шаруашылық қызметін талдаудың  қалыптасуы объективті шарттар мен  талаптарға байланысты.

Біріншіден, өндіргіш күштердің  дамуы, өндірістік қатынастардың жетілуі  мен өндіріс көлемінің артуына  байланысты кешенді және жүйелі талдауға қажеттілік туындады. Шаруашылық қызметін кешенді талдаусыз күрделі экономикалық үрдістерді басқару мен оңтайлы  шешімдер қабылдау мүмкін емес.

Екіншіден, экономикалық ғылымның дамуына байланысты оның салаларының  дифференциациясы. Экономикалық талдаудың  қызметін ертеректе бухгалтерлік есеп, статистика, қаржы секілді пәндер атқарса, кейіннен олар тәжірибенің  барлық талаптарын қамтамасыз ете алмай, шаруашылық қызметін талдауды жеке білім  саласы ретінде қалыптастыру қажеттілігі  туындады.

Барлық экономикалық ғылымдардың  зерттеу объектісі -  өндірістік қатынастар, ал  шаруашылық қызметін талдаудың пәні – барлық шаруашылық үрдістері.

 

Шаруашылық қызметін талдау бухгалтерлік есеп пен басқару шешімдерін қабылдау арасындағы байланыстырушы буын болып саналады. Талдау барысында  есеп мәліметтері аналитикалық өңдеуден өтеді: қол жеткізілген нәтижелер  өткен жылдардың, жоспарлы, басқа  кәсіпорындардың не орташа салалық  көрсеткіштермен салыстырылады; шаруашылық қызметінің нәтижесіне факторлардың әсері  анықталады; жіберілген қателер, пайдаланылмаған  мүмкіндіктер,  перспективалар анықталады. Экономикалық талдау көмегімен ақпаратты  игеру, түсіну жүзеге асады. Талдау нәтижелері негізінде басқарушылық шешімдер жасалынып, негізделеді. Экономикалық талдау шешімдер мен іс-әрекеттердің бастамасы, ол өндірісті  ғылыми басқарудың негізі.

Шаруашылық субъектісінің  іс-әрекетіне экономикалық талдау жүргізудің басты мақсаты – шаруашылық субъектілерінің  қызметінің тиімділігін арттырудың резервтерін іздестіру. Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:

1. Нақты кәсіпорын жағдайында экономикалық заңдардың әрекет ету сипатын оқу, экономикалық құбылыстар мен үрдістердің заңдылықтарын анықтау.
2. Ағымдық және перспективалық жоспарларды ғылыми негіздеу. Себебі кәсіпорынның өткен жылдардағы (5-10жыл) қызмет нәтижесіне терең экономикалық талдаусыз және кәсіпорын экономикасының даму заңдылықтарын зерттемейінше ғылыми негізделген жоспарлар мен тиімді басқарушылық шешімдерін қабылдауға болмайды.
3. Жоспарлар мен басқарушылық шешімдерінің жүзеге асырылуын, ресурстардың тиімді пайдаланылуын бақылау. Талдау болған іс-әрекеттерді тіркеп, нәтижеге баға беру үшін ғана емес, сонымен бірге кемшіліктерді анықтап, экономикалық үрдістерге оперативті әсер етуі үшін жүргізілуі тиіс.
4. Шаруашылық қызметінің нәтижесіне объективті және субъективті, ішкі және сыртқы факторлардың әсерін анықтау.
5. Ғылым мен тәжірибенің озық жетістіктері негізінде кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттыру резервтерін іздестіру.
6. Кәсіпорын қызметінің нәтижесіне объективті баға беру және оның нарықтағы болашақтағы жағдайын жобалау.
7. Анықталған резервтерді  жүзеге асыру бойынша ұсыныстар жасау.

«Талдау» сөзі грек тілінен аударғанда   «бөлу, бөлшектеу» деген мағынаны білдіреді. Бөлшектеп, зерттеліп отырған құбылыстар мен процесстердің адам саны, деңгейіне, қоршаған ортада қарастыруға мүмкіндік береді. Алайда, жинақтамалы тәжірибеде көрсеткендей талдау «таза» күйінде экономикалық құбылысты түсіндіре алмайды және сол себепті зеттеліп отырған пәннің жеке бөліктері арасында байланыс орнатып, бір-біріне тәуелділігін анықтап және оны біртұтас жүйеге келтіру керек.

Экономикалық талдау негіздері дегеніміз ол экономикалық құбылыстар мен процесстердің оларды құралдарға, бөліктерге бөлшектеу негізінде және олрды жан-жақты байланыстырып зерттейтін ғылым теориясы.

 

Жалпы алғанда, шаруашылық қызметін талдау (ШҚТ) ғылым ретінде шаруашылық дамуының тенденцияларын зерттеумен, жоспарлар мен басқару шешімдерін ғылыми негіздеумен, олардың іске асырылуын  бақылаумен, қол жеткізілген нәтижелерді  бағалаумен, өндіріс тиімділігін  арттырудың резервтерін іздестірумен, оларды жүзеге асыру мүмкіншіліктерін айқындаумен байланысты арнайы білімдердің  жүйесі.

 

Шаруашылық қызметіне  жүргізілетін талдау ғылым мен тәжірибе негіздеген белгілі бір принциптерге сүйенуі тиіс (Кесте-1).

 Кесте–1.

Шаруашылық қызметін талдаудың  негізгі принциптері

Принцип	Принцип мазмұны
Нақтылық	Талдау нақты деректерге сүйенуі қажет, оның нәтижесі нақты  сандық сипатқа ие болуы тиіс
Кешенділік	Экономикалық құбылысты  зерттегенде кәсіпорын қызметінің барлық жақтары зерттелуі тиіс
Жүйелілік	Экономикалық құбылыс  жеке объект ретінде емес, басқа  құбылыстармен өзара байланыста зерттелуі тиіс
Тұрақтылық	Талдау жоспар бойынша  белгілі уақыт аралығы сайын  жүргізілуі тиіс
Объективтілік	Талдау шынайы мәліметтерге негізделіп,  оның қорытындысы нақты есептеулермен бекітілуі тиіс
Маңыздылық	Талдау нәтижелерінің тәжірибеде жүзеге асырылуы оның өндіріс тиімділігін арттыруға ықпал етуі
Тиімділік	Талдау жүргізуге жұмсалған шығындар оның нәтижесімен өтелуі тиіс
Оперативтілік	Талдау жылдам, әрі нақты жүзеге асырылып, басқару шешімдерін жедел қабылдауға ықпал етуі тиіс
Ғылыми негізділік	Талдау ғылыми негізделген, экономикалық даму үрдісіне сай болуы  тиіс

 

Сонымен, экономикалық талдау – ол экономикалық құбылыстар мен процестерді, оларды құралдарға, бөліктерге бөлшектеу негізінде және оларды жан-жақты байланыстырып зерттейді. Экономикалық талдау жеке ғылым болып XX ғасырдың I-жартысында пайда болды. Яғни, осы талдаудың көмегімен басқару шешімдерін қабылдау жүзеге асырылды.

Мысалы: Талдау – үлкен  кәсіпорын менеджерлеріне қашан  және қанша экспорт, импорт алуы туралы көмектеседі. Экономикалық талдау –  нарық жағдайын зерттейді. Яғни, осы  талдаудың көмегімен белгілі-бір  уақыт аралығында өзгерістерге баға белгіленеді.

 

 

 

Экономикалық  талдаудың әдістері мен тәсілдері

 

Ғылым әдісі түсінігі пәнді  зерттеудің тәсілдерін бейнелейді. Барлық ғылымдар өз пәнін оқу барысында  танымның диалектикалық әдісіне  негізделеді.  Танымның  диалектикалық  әдісі келесіге негізделеді: барлық құбылыстар мен үрдістер үнемі қозғалыста, өзгеріс пен дамуда қарастырылуы тиіс. Талдауда диалектикалық әдісті қолдану шаруашылық қызметін талдау барлық байланыстарды есепке ала  отырып жүргізілуі қажеттігін көрсетеді. Бірде-бір құбылыс жеке, басқа  құбылыстардан байланыссыз дұрыс  зерттеле алмайды.

Талдаудың келесі бір әдістемелік  ерекшелігі, талдау тек себеп-салдарлық  байланыстарды анықтап қана қоймай, оларға сандық сипаттама беру, яғни факторлардың қызмет нәтижесіне әсерін есептеу мүмкіншілігін береді. Себеп-салдарлық  байланыстарды оқу мен олардың  әсерін есепке алу талдауда индукция мен дедукция әдістерімен жүргізіледі. Логикалық индукция көмегімен себеп-салдарлық  байланыстарды зерттеу жекеден  жалпыға, яғни себептен нәтижеге қарай  жүргізіледі. Дедукция әдісінде зерттеу  жалпы факторлардан жекеге, яғни нәтижеден  себептерге қарай жүргізіледі. Талдауда индуктивті және дедуктивті әдістер  қатар  қолданылады.

Талдау барысында кез-келген экономикалық құбылыс бір-бірімен  байланысты көптеген элементтердің  жиынтығы ретінде қарастырылуы керек. Сол себепті талдау объектісін зерттеуде  кешенді бағыт ұстану керек.

Талдау объектісіне кешенді  бағыт ұстану зерттелетін құбылыстар мен үрдістерді элементтерге максималды жіктеуді (анализ), оларды жүйелеу мен  жалпылауды (синтез) қарастырады.

Зерттелетін құбылысты құрамдас бөліктерге жіктеу зерттелетін объектідегі  негізгі элементтерді анықтауға  дейін жүргізіледі. Ол талдау объектісі  мен талдаудың мақсатына байланысты. Бұл күрделі сұрақ сараптамашыдан экономикалық көрсеткіштердің мәнін  терең түсінуін, факторлар арасындағы байланыстан хабарының болуын талап  етеді. Элементтерді жүйелеу олардың арасындағы байланысты, тәуелділікті анықтау кезінде жүргізіледі. Оның негізінде зерттелетін жүйенің (объектінің) үлгісі, функциялары, талдаудың логикалық схемасы анықталады. Зерттелетін объектінің байланыстары жан-жақты зерттелгеннен кейін, барлық зерттеу деректерін жинақтау қажет. Жалпылау (синтез) -  талдаудағы ең жауапты сәт. Талдау нәтижелерін жалпылау барысында зерттелген көптеген факторлар ішінен кездейсоқтарын ажыратып, негізгілерін бөліп алу қажет.

Осылайша, талдау  әдісі – бұл кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттыру мақсатымен экономикалық ақпараттар жүйесін арнайы тәсілдермен өңдеу арқылы кәсіпорын қызметінің нәтижесіне факторлардың әсерін кешенді, жүйелі оқу мен есептеу, жалпылау.

ШҚТ әдісі аналитикалық зерттеудің бірқатар  нақты әдістемелері арқылы көрініс табады.  Әдістеме дегеніміз  қандай да бір тапсырманы тиімді жүзеге асырудың тәсілдерінің, тәртіптерінің  жиынтығы.

Кешенді талдау әдістемесі келесі кезеңдерді қамтиды:

• талдау объектісін анықтау;
• талдаудың мақсаттары мен міндеттерін айқындау, талдау жоспарын дайындау;
• талдау объектісі сипатталатын көрсеткіштер жүйесін белгілеу;
• қажетті ақпаратты жинау мен оны тексеру;
• талдау объектісінің нәтижелік көрсеткіштерін жоспармен, өткен жылғы деңгеймен, басқа кәсіпорын көрсеткіштерімен, сала көрсеткіштерімен салыстыру;
• нәтижелік көрсеткішке факторлардың әсерін есептеу;
• өндіріс тиімділігін арттырудың пайдаланылмаған және басым резервтерін анықтау;
• анықталған резервтерді енгізудің нәтижелерін есептеу және оны жүзеге асыру шараларын қарастыру.

Сонымен қатар, талдау әдісі деп шаруашылық құбылыстар мен процестердің, олардың құралуы мен дамуына зерттеу жағынан және диалектикалық тұрғыдан жақындау амалы. Талдау әдісі келесі ерекшеліктерге тән:

  1. Көрсеткіштер жүйесін  пайдалану. Фирманың қызметін  бағдарлайтын кезде бірнеше көрсеткіштер  пайдаланылады. Фирманың жұмысын  мынадай көрсеткіштермен бағалауға  болады: пайда, рентабельдік, дебиторлық  және кредиторлық қарыздардың  болуы.

  2. Негізгі белгілі  бір факторды зерттеу. Мысалы: Кез-келген компанияның таза табысына  көптеген факторлар әсер етеді.  Олар сатылатын тауардың саны, олардың бағасы, тауардың бәсекеге  қабілеттігі, халықтың төлем қабілеттілігі,  ауа райы, жолдың жағдайы және  т.б. Барлық факторларды зерттеу  мүмкін емес. Сондықтан тек негізгі  көрсеткіштер ғана зерттеледі. Олар  тауардың саны, олардың бағасы, тауардың  бәсекеге қабілеттігі.

  3. Өзара байланыстық,  өзара тәуелділік. Фирманың барлық  көрсеткіштері бір-бірімен тығыз  байланысты. Мысалы: Таза табыс сатылатын  тауардың сакнына, олардың бағасына, сатып алушылардың сұранысына  байланысты. Сол уақыттағы сатып  алушылардың төлем қабілеттілігі  олардың еңбекақысына, жұмыс лауазымына, көңіл-күйіне байланысты. Осылайша  компанияның барлық көрсеткіштері  бір-бірімен тығыз байланысты.