Аудит түрлеріне сипаттама

          Әкімшілікті құқы бар  және сатылас байланысты ұстанатын  тексерушіні клиент өз қалауымен  таңдамайды. Бұған керісінше, аудиторды  клиент өз қалауымен таңдайды және олардың аарсындағы қарым-қатынас деңгейлес байланысқа жол ашатын азаматтық құқықпен реттеледі.

          Тексеру және бақылау  түсініктеріне қарағанда, аудит  ұғымының аясы кең, өйткені бұл ұғым қаржылық көрсеткіштердің шындыққа жанасымдылығын тексеруді ғана білдірмей  ғылыми негізде шығындарды ұтымды ету мен табысты оңтайландыру үшін шаруашылық қызметін жақсарту бойынша ұсыныстарды да әзірлеу ісін қамтиды. Аудитке келісімшарт негізінде жүзеге асырылатын, оның ішінде, бухгалтерлік есеп, ішкі бақылау және қаржылық есеп берудіңлердің жағдайын тексеретін, сондай-ақ артық шығындарды болдырмау, ресурстарды пайдаланудың тиімділігін арттыру және шаруашылық жүргізуші субъектілердің табысын өсіру мақсатында кеңес беретін бизнес сараптамасының өзінше бір түрі ретінде анықтама беруге болады.

          Бизнес аудитін жүргізу үшін белгілі бір салалар мен компаниялар іс-әрекеттің жағдайы туралы шындыққа жанасымды ақпарат алудың кең ауқымды мәселелерін жан-жақты зерделеу қажет.

          Мемлекеттің, аймақтың экономикалық жағдайы белгілі бір  салалар мен шаруашылық жүргізуші субъектілер іс-әрекетінің жағдайы туралы мәліметтерді алу бойынша бірқатар әдістемелік тәсілдемелер мен нұсқамалар 310 «Бизнесті білу» атты аудиттің халықаралық стандартында ашып көрсетілген. Алайды бұл стандарт қаржылық есеп берулердің аудитін ұйымдастырудақолданылады, ал аудиттің басқа түрлері әдетте экономиканың әр түрлі салаларында оқиғаларды, процестерді және құбылыстарды бағалауда өзіндік ерекшелігі бар тәсілдемелерге, әдістерге және өлшемдерге ие. Осы арада бизнес аудитінің озық  түрін ұйымдастыруды жетілдірумен байланысты теориялық және іс-тәжірибе сипаттарындағы бірқатар мәселелер пайда болады.

          Тұтастай алғанда  аудитті және талдауды уақытылы жүзеге асыру шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін қаржылық-кредиттік, материалдық-техникалық қамтамасыз етудің, өндірісті ұйымдастырудың тиімділігін және жоспардың баланстылығын арттыруға ықпалын тигізеді. Бүгінгі таңда бизнестің жағдайы мен дамуына субъектілердің өзінен басқа мемлекеттік, қаржылық, кредиттік, ведомствалық, салықтық және басқа да органдар белсенді әсер етуі ммүкін. Бірақ осы буындардың бірде-біреуі салықтық жеңілдіктер беру, кредит және баға саясатын жақсарту, өндірісті, отандық өнімдердің, жұмыс, қызметті өткізуді ынталандыру есебінен бизнесті басқарудың тиімділігін арттыру үшін қолайлы экономикалық  жағдай тудыратын мүмкіндіктері мен белгілі бір өкілеттіліктері болса да еелулі көмек көрсете алмайды әрі материалдық өндіріс салаларындағы бизнесті ұйымдастыруды жақсартуға ықпалын тигізбейді.  Бизнесті басқару жүйесін нарықтық экономиканың шаруашылық тетігінің құрамдық бөлігі ретінде қарастыру қажет.  
 

    IІ - ТАРАУ. АУДИТ ТҮРЛЕРІНЕ СИПАТТАМА 

    2.1 Сыртқы аудит және оның ерекшелігі 

    Аудиттің  түрлерін зерттеудің зор әдістемелік  маңызы бар. Аудиттің түрлері субъект  ретінде ішкі және сыртқы аудит болып бөлінеді. Зандылыққ тұрғыдан ерікті және міндетті болып, ал жұмыс көлеміне қарай толық және бөлікті тексеру болып, ал техникалық орындалу тұрғысынан  қол жұмысы түрінде және компьютерді пайдалану болып бөлінеді.

    Ерікті (инициативалық) аудит кәсіпорын тарапынан өз еркімен жүргізіледі. Бүл жағдайда аудит тексеруінің көлешн және қойылатын талапты кәсіпорын шешеді. Міндетті аудит мемлекет құрылымының арнайы анықтаған шешімі бойынша жүргізіледі. Көбінесе бұл жағдайда заң орындары кәсіпорынға аудит тексеруін жүргізуді талап етеді. Шаруашылық субъектісінің кәсіпкершічігінің көрсеткіштерін тексеруді заң орындары анықтайды. Тексеру жүргізу тәртібін, жұмыс көлемін заң орны тапсырады.

    Нарықты қатынастың даму кезеңінде жалпы  аудиттін атқаратын рөлі өте үлкен. Сондықтан да аудиттің әр түрінін атқаратын қызметі де, тапсырушылар талабына сәйкес олардың аудит қызметінің даму барысында алатын орны да ерекше.

    Жалпы аудит туралы. оның ішінде сьртқы аудит туралы осыған дейін  көптеген түсініктер  қарастырылды.   Енді  сол сыртқы   аудиттің   ерекшеліктеріне   тоқталамыз.   Біріншіден, сыртқы аудит аудит фирмалары немесе жеке аудиторлар мен тапсырушылармен келісім-шарт жасау арқылы жүргізіледі. Оның негізгі мақсаты бухгалтерлік қаржы ақпаратын тексеріп және оның табыстылық көрсеткіштерінің дұрыс анықталғандығын, шығарылғаңдығын   дәлелдей,   оның   қаржылық   жағдайына түсініктеме беру. Осындай тиянақты тексеру жургізілгеннен кейін    аудиторлар    шаруашылық    субъектілеріне,    олардың қаржылық жағдайына экономикалық талдау жасап олардың экономикасының даму  бағышн  көрсетіп,  оның  каржылық жағдайын нығайту жолдарын айтып, каржы қолданудың тиімді, пайдалы қолдануына түсініктеме береді. Осы орайда аудитор сол кәсіпорыннын,    қаржы    жағдаиының    және    төлем    жасау тұрақтылығын, қандай даму, қаржы қорларының бар екеніне толық түсініктеме береді.

    Сыртқы  аудиттің объектісі - ол, шаруашылық субъектілері. Сыртқы аудиттің мақсаты тадсырушының талабына сәйкес анықталады. Тапсырушылар - кәсіпорын, мемлекеттік құрылым  және қаржы, мүлік егелері. Мемлекеттік құрылымының тапсыруымен аудит тексеруі жүргізілген жағдайда әлеуметтік-экономикалық мәселелер көтеріледі де, аудитор кәсіпорынның немесе кәсіпкерлердің, меншік егелерінің шаруашылығының тиімді жүргізілуіне қатты көңіл белінеді. Оған себеп, олар шаруашылығын пайда табуға тиімді жолмен жүргізсе, мемлекет-ке салық толемі көбейеді, әрине ол өз кезегінде мемлекеттің әлеуметтік қаржысын, бюджетін толықтыруда өз үлесін қосады.

    Шаруашылық  субъектілеріне аудит тексеруін  жүргізгеңде, оның негізгі мақсаты бухгалтерлік есеп жұмысының жүргізілу жағдайы, оның көрсеткіштерінің нақты дұрыстығын анықтау, содан кейін тапсырушы талабына сәйкес өз ойын айту және меншік иесінің мүддесін қорғау.

    Сыртқы  аудит қызметін атқарушылар —  жеке аудиторлар және аудит фирмалары. Аудиторлардың өз қызметіндегі ең негізгі мақсаты меншік иесінің мүддесін қорғау, яғни, акционердің кәсіпкершілік үшін арнаған қаржы қандай жағдайда іске асырылуда? - деген сүрақ ерекше орын алады. Сыртқы аудит қызметін осы түрғыдан қарастырсақ, онда оның өзіндік ерекшеліктері бар. Біріншіден, кәсіпорын басшылары өзінің жэне кәсіпорын жұмысын. оның қаржылық жағдайын тек кана жақсы жағынан, мүмкінділігі болса өсіріп көрсетуге тырысады. Ал акционер, меншік иесі өз тарапынан тек шындықты, нақты шаруашылық жағдайын білуге қүштар. Нарықты қатынас жағдайыңда ешқандай фирма, кәсііюрынның нақты жағдайын білмей сыбайлас болып қарым-қатынастыққа бармайды.

    Сыртқы  аудитттер өз жүмысын сол елдегі занды түрде қабылданған аудит  стандартына, бухгалтерлік ессп принциптеріне сәйкес жүргізеді. Фирмалардың, кәсіпорындардың балансы басылымға, тек қана аудитор өз корытындысын бергеннен кейін және балансқа морін басқаннан кейін ғана шығады. Әрине, аудитор қорытындысы кәсіпорын ақпаратының дұрыстығын, қаржы көрсеткіштерінің дұрыс анықталғандығын растап қана корытынды бергеннен кейін ғана баланс басылымға рұқсат алады. Ал осы процестердің басылымға шыгуының үлкен мағынасы бар.

    Сыртқы  аудиттің мазмұнын кеңірек түсіндіру  үшін төмендегі схеманы келтіреміз.

    Ақпарағы  басылымға шыққан фирмалар, кәсіпорындар біріншіден, өзінің дербес шаруашылық субъектісі екеніне кепілдік алып, одан әрі кәсіпкерлігімен айналысуға ерікті болғанын дәлелдейді. Олай дейтін себебіміз, аудит қорытындысы сол кәсіорының өткен уақытға тапқан табыс сомасы ақпаратта дұрыс көрсетілген, салық сомасы дұрыс есептелінген деп анықтама жасайды. Яғаи, шаруашылық субъектісі мемлекет алдында заң тұрғысынан салық төлеу процесін дұрыс жүргізген субъект болып танылады.

    Екіншіден, басылымдағы ақпарат мәліметі бойынша сыбайлас көсіпкерлер күдіксіз қарым-қатынасқа келеді. Себебі, басынымға шыққан материалдарды сыбайластар зерттеп, талдап, сыбайлыстыққа сенімді екен деген қорытынды жасайды. Осы орайда, аудит қорытындысы өзінің негізгі функциясының бірі, пайдалануға дайындалған мәліметінің рөлін аткаратын кэсіпорын ақпаратын бекітеді.

    Үшіншіден, аудит қорытындысымен шаруашылық жүргізуге  кепілдік алған кэсіпорындар сол  елдің экономи-касының бір қалыпты  дамуына негіз болады. Тұрақты  халықты жұмыс орнымен қамтамасыз етеді. Қалыптасқан экономика құрылымына айналады.

    Төртіншіден, қалыптасқан экономика құрынымы болған елде тиянақты нарықты қатынас  заңдылығы қалыптасып, сол заңдылыққа сәйкес ол елде тауарға нарықты қатынас  бағасы тұрақты бір жүйеге келеді. Соның нотижесінде сол елдің экономикасы, әлеуметтік жағдайы тұрақты даму жолына түседі. Яғни, аудиторлық тексеру кәсіпорынның тиянақты кәсіпкерлік жасап, даму барысын қамтамасыз ететін механизм. Дамыған елдердің экономикасының тұрақты дамуын қамтамасыз етіп отырған - ол бірден бір нақты механизм аудитор қызметі. Сондықтан да оған шет елдерде өте үлкен мағына беріледі.

    Аудиторлық  тексеру жүргізбей шаруашылық, субъектісі басылымға шықпайды, яғаи өзінен-өзі  экономикалық қыспаққа түседі. Біріншіден, мемлекет алдында өзінің шаруашылық субъектісі ретінде қүқысын қорғай алмайды. Екіншіден, сыбайлас кәсіпорындар қарым-қатынас жасамайды, үшіншіден банкілер сенімсіздік білдіріп несие беруін тоқтатып, жалпы ессп айырцсу процесін тежсй бастайды.

    Сыртқы  аудит өзінің жұмыс процесінде ішкі аудит жұмысының сомасына баға береді. Қаншалықты тиімді жүргізілетінің тиімділігін, сенімділігін, оның аудит барысындағы рөлін анықтайды. Оңдағы негізгі мақсат ішкі аудит қаншалықты аудит күдігін жіберетінін, аудит стандартын қандай дәрежеде дұрыс қолданатынын анықтау. Ішкі аудит жұмысын тексерген сыртқы аудит өзінің ойын, жетістіктерін және кемшілікгерін, жетіспеушіліктерін жазбаша түрде анықтап басшыларына тапсырады.

    Сыртқы  аудит соңғы жылдары тек қана қаржы ақпаратын тексеріп қана қоймай кәсіпорын шаруашылышна экономи-калық талдау жасап, оның кәсіпкерлігшің табыс сомасына баға . береді, оның жұмысының табыстылық және экономикалық тиімділігін анықтайды. Сыртқы аудитті қазіргі кезде "Заңды аудит" деп атайды. Себебі, ол тапсырушы алдында тәуелсіз, тек қана сыртқы мәлімет пен пайданушылар алдында ғана жауапкершілікте.

    Жоғарыда  келтірілген сыртқы аудит туралы берілген түсінік негізінде шет  елдерде толығымен қолданылады, оның принциптері жұмыс бабында  толық іске асырынуда. Қазір Қазақстан  Республикасында аудит қызметі жаңадан ғана дамып, қалыптасып келе жатыр. Осы орайдағы ең өкініштісі — аудит қызметі толық міндетті түрде таратылған жағдайда еліміздегі жүргізіліп жатқан реформаның әлдеқайда сәтті жүргізілуіне, нарықты қатынас зандылықтарының кәсіпорын шаруашылығында тез қалыптасып кетуіне көптен-көп көмегі тиетіні сөзсіз. Мысалы, аудит міндетті түрде барлық шаруашылық субъектілеріне жүргізілсе салық төлеу, ондіру проблемасы түгелдей жойылар еді.. Әрине, ұйымдастыру, мамандар дайындау, моралдық, этикалық аудит прицниптерін бірден іске асыру өте ауыр жұмыс. Мысалы, бір ғана фактор. Біздің халқымыздың психологиялық гүсінігі бойынша, ақша төлеп тексерушіні шақыру деген ол тек қана ауру немесе есі түзу емес адамның ісі деп түсінеді.

    Сондықтан Қазақстан Республикасында аудит  қызметі жан-жакты таратылуы қажет, бірақ біздің елдің өзіндік экономикалық. әлеуметтік, тарихи даму ерекшеліктеріне  сәйкес дудит принцинтерін лайықты  түрде карастыру қажет. Әрине, оның   ішінде   ұйымдастыру,   құрылымы   туралы   көптеген өзгерістер енгізу өте қажет. 

    2.2 Ішкі аудит және оның мақсаты 

    Ішкі  аудит бұрын қалыптасқан ішкі бақылау жұмысьмың жүйесіне жатады. Оның ерекшелігі кәсіпорын шаруашылығына  ішкі бақылау арқылы тәуелсіз қызмет көрсету. Ішкі аудиттің тәуелсіздігі сыртқы аудит тәуелсіздігі сияқты өте кажет жұмыс тәртібі. Сыртған қарағанда ішкі аудиттің төуелсіздік сақтауы мүмкін емес сияқты. Соған қарамастан ішкі аудит өзінің жұмысы, ақпарат тапсыру барысында түгелдей дербестігін сақтайды.

    Аудит қызметі қалынтасқан елдерде ішкі аудит, үлкен және орталау шаруашылық субъектілерінен құралады. Оның ұйымдастыру ерекшеліктері:

    1) шаруашынық субъектілерінің басшылары,  әкімшіліктері ішкі аудит қажет  деп тапқан жағдайда өзіне,  ішкі тобын құруға шешім қабылдап, аудиторлық куәлігі бар маман іздейді;

    2) аудитор маманы мен кәсіпорын  басшылары келісім-шарт жасасып:

    а) аудитор тобының атқаратын қызметін нақты анықтайды;

    б) жұмыс атқару тәртібі, жұмыс орны, аудитордың және тапсырушының міндеті  наклы көрсетіледі;

    в) аудитор тобының штаты анықталып, еңбек ақы төлем сомасы анықталады.

    Бұл келісім-шарттың зандынық қүқысы бар, осы орайда ескеретін жағдай аудитор  тобы келісім-шартта көрсетілген еңбек  ақысы туралы тапсырушыға тәуелді  емес. Яғни, каржылану, толем мәселесі аудит қызметіне ешқандай әсерін тигізбейді. Сондықтан да, ішкі аудит тобы өз қызметін жүргізуде, барлық озіне кажет молімет жинауда кәсіпорын бастыларынан ешқандай қысым немесе тергеушілік кездестірмейді. Тағы да ішкі аудит тобының туәелсіздігі жоғарғы сатыдағы аудит фирмаларының бақылауы арқылы іске алады. Себебі, ішкі аудит тобы өз жұмысы туралы тікелей жоғарғы сатыдағы аудит құрылымына, директорлар қоғамынын комитетіне акпарат тапсырып отырады. Сондықтан да ішкі аудит тобына тапсырушылар немесе басқа әкімшілік құрылымы ешқандай қысымшылық немесе өздерінің тарапынан ешқандай талап, міндет қоя алмайды.