Ақша және есеп айырысу операцияларының есебі

 

Ақшалай баптарды өтеу кезінде немесе ұйымның  қаржылық есептілігінде ақшалай  баптарды бастапқы танылу кезіндегі  валютадан өзге валютада көрсету  кезінде пайда болатын бағамдық айырмашалықтар пайда болу мерзіміндегі табыс немесе шығыс ретінде танылуы  керек.

Есепті  кезең ішінде бағамдық айырмашылықтар 725/6250 «Бағамдық айырмашылықтан табыс» және 844/7430 «Бағамдық айырмашылықтан шығыс» шоттарында көрсетіледі, ал жыл  соңында осы шоттарда есепке алынған  бағамдық айырмашылықтар 571/5410 «Қорытынды пайда (залал)» шотына апарылады.

Мысал: Келісім бойынша шетелдік жабдықтаушыдан бағамы 1 АҚШ долларына  125,1 теңге  бағамымен  100 мың АҚШ доллары  көлемінде 12 510 мың теңгеге тауар алынды.

Бухгалтерлік  есепте келесі жазбалар жазылады:

1. Тауар кірістелді:

Дебет 1330 «Алынған тауарлар»

Кредит 3310 «Төленуге тиісті шоттар» - 12 510,00;

2. Тауар 125,2 теңге бағамы бойынша 115 мың АҚШ долларына өткізілді немесе 14 398 000 сомасына (125,2*115000);

Дебет 1050 «Ағымдық, корреспонденттік шоттардағы шетел валютасындағы ақшалар»

  Кредит - 6010 «Дайын өнімді өткізуден  (қызмет көрсетуден) түскен табыс»  – 14 398 000 теңге;

3) Өткізілген өнімнің құны сатып  алу бағасы бойынша есептен  шығарылды :

Дебет 7010  «Өткізілген дайын өнімнің (көрсетілген қызметтің) өзіндік  құны»

  Кредит 1330 «сатып алынған тауарлар»  - 12 510 000 теңге;

4) Жабдықтаушыға сатып алынған  тауар бойынша қарыз    1 АҚШ  долл. 125,3 тенге  бағамымен –  12 530 000 (100000 ´ 125,3) аударылды:

Дебет 3310 «Төленуге тиісті шоттар»

Кредит  1050 «ағымдық, корреспонденттік шоттардағы шетел валютасындағы ақшалар»»

5) Жабдықтаушымен есеп айырысулар  бойынша теріс бағамдық айырмашылық  сомасы көрсетілген:

Дебет 7430 «Бағамдық айырмашылықтан шығыс»

Кредит 3310 «Төленуге тиісті шоттар» 20000(12 530 000-12 510 000);

6) Өткізілген тауарлардың құны  есептен шығарылды:

Дебет 5410 «Қорытынды пайда (залал)»

Кредит 7010 «Өткізілген дайын өнімнің (көрсетілген  қызметтің) өзіндік құны» 12 510 000;

7) Алынған табыстың қорытынды сомасы  көрсетілді:

Дебет  6010 «Дайын өнімді өткізуден (қызмет көрсетуден) түскен табыс»

  Кредит 5410 «Қорытынды пайда (залал)»  14 398 000 теңге

8) Бағамдық  айырмашылықтан алынған залалдың  қорытынды сомасы:

Дебет 5510 «Қорытынды пайда (залал)»

Кредит 7430 «Бағамдық  айырмашылықтан шығыс» 20 000 теңге

 

7. Есеп беруге тиісті тұлғалармен есеп айырысудың есебі

Кассалық  операцияларды жүзеге асыру тәртібіне  сәйкес құрылыс-монтаждық ұйымдар  есепті қолма-қол ақшаларды осы  ұйым қызметкерлеріне оперативті, шаруашылық және басқа шығындарға беруіне болады.

Жұмсалынбаған есепті қолма-қол ақшалар Ұйым кассасына  оларды берген күннен 3 күннен кешіктірмей  қайтарылуы тиіс.

Қолма-қол  ақшаларды сонымен бірге қызметтік  жолсапарлық шығындарды жабу үшін де береді. Қызметтік жолсапар деп жұмысшының ұйым басшылығының өкімімен белгілі  бір мерзімге еңбек міндетін атқару үшін жұмыс орнынан тыс жерге  жолсапарын айтамыз. Ұйымның құрамына кіретін бөлімшелер басқа елді мекенде  орналасатын болса, онда тұрақты  жұмыс орны болып жеке еңбек шартында көрсетілген өндірістік бөлімше  саналады. Жұмысшылардың жолсапарларының  мерзімін ұйым басшысы анықтайды, бірақ  ол жолдағы уақытты санамағанда 40 күннен аспауы тиіс. Қызметтік қажеттілік жағдайында осы ұйымның басшысы  бұйрық шығару арқылы жолсапардың мерзімін  ұзартуы мүмкін.

Жолсапарға  шығу күні болып жұмысшының тұрақты  жұмыс орны мекенінен жүретін  поездің, ұшақтың, автобустың немесе басқа  көлік құралының жөнелу күні саналады, ал келу күні болып аталған көліктердің  тұрақты жұмыс мекеніне келу күні саналады. Көлік құралы сағат 24 дейін  жүрсе жолсапарға кететін күн  болып ағымдағы күн саналады, ал сағат 0 және одан кеш жүрсе, онда келесі күн деп саналады. Егер станция, тұрақ, аэропорт қаланың сыртында орналасқан болса, онда осы мекенге жету уақыты да есептелінеді. Осылайша қызметшінің  тұрақты жұмыс орнына келуі, жолсапар орнындағы нақты болу уақыты анықталынады.

Егер  жұмысшы әр-түрлі елді мекендерге жіберілсе, онда келу мен кету күндері  туралы жазбалар олардың әрқайсысы  бойынша жазылады.

Жолсапарға  жіберілген жұмысшының бүкіл жолсапар мерзімінде оның жұмыс орны, жолсапар уақытындағы орташа айлығы сақталынады.

Жолсапарда  болудың нақты  күндер саны жұмысшы  кететін немесе қайта оралатын көлік  құралының кету күнінен бастап  келу күніне дейін  саналады.

Жолсапардағы  қызметшіге мыналар өтелінеді:

1. Жол құжаттары негізінде жолсапар  мекеніне жетуге және қайта  оралуға кеткен нақты төленген  шығындар;

2. Жол билеттерінің бронінің, қонақ  үйдегі орынның, және поездарда  төсек бұйымдарың құны (осы шығындарды  растайтын құжаттардың бар болу  шартымен)

3. Ұсынылған құжаттар бойынша тұрғын  орынды жалдауға кеткен нақты  шығындар. Растаушы құжаттар жоқ  болған кезде  тұрғын орынды  жалдауға кеткен шығындар жолсапар  бойынша күндік нормалардың 50℅  мөлшерінде өтеледі, тұрғын үйде  ақысыз тұрған жағдайлардан басқа;

4. Жолсапарда болу уақытына тәуліктіктер (суточные).

Жолсапарға  шығудан алдын қызметшіге жол  ақысына, орынды жалдау мен күндіктерге  жұмсалынатын сомасындай ақшаны аванс  ретінде береді. Жолсапардан қайтып келгенде жұмысшы бес күн ішінде нақты жұмсалынған ақша қаражаттары  жөнінде аванстық есепті тапсыруы тиіс. Аванстық сепке қосымша ретінде  жолсапарлық куәлік, тұрғын үйдің  жалы және жол ақысы туралы құжаттар тіркелінеді. Есепті тұлғалардың есебі 1250 «Қызметкерлердің және басқалардың  қарызы» шотында жүргізіледі. Қолма-қол  ақшаларды есепке берген кезде 1250 «Қызметкерлердің және басқалардың қарызы» шотының  дебетінде және 1010 «Кассадағы ұлттық валютадағы ақша» шотының кредитінде жазба жазылады.

1250 «Қызметкерлердің және басқалардың  қарызы» шотының кредитінде мына  шоттар дебетінде көрсетілген  сома көрсетіледі:

-  1300 «Қорлар» бөлімшесінің шоттары  – алынған материалдар сомасына;

- 1010 «Кассадағы ұлттық валютадағы ақша»- аванстың жұмсалынбаған бөлігін қайтару

- 8040 «Өзге үстеме шығындар» - жұмысшылардың жолсапармен байланысты нақты шығындары;

- 7210 «Жалпы және әкімшілік шығыстар»  - әкімшілік-басқару персоналының  жолсапармен байланысты нақты  шығындары.

 

6.7 Дебиторлық  қарыздардың есебі

Дебитолық қарыз деп жеке азаматтардың, ұйымдардың және мекемелердің осы ұйым алдындағы  ақшалай түрдегі міндеттемелері есептелінеді. . Дебитолық қарыз  қарыз алушының шоттарды төлеу және төлейді деп күтілетін мерзімге байланысты ағымдағы және ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Дебитолық қарыз  тауарларды өткізу, қызметтерді көрсету  сияқты операциялар нәтижесінде  туындайды..

Дебиторлық  қарыздардың есебі, олардың түрлері  бойынша жүргізіледі: қаржылық есептің  халықаралық стандарты (ҚЕХС) бойынша  қаржылық есеп берулерді жасамайтын ұйымдар – 3 «Дебиторлық берешектер және басқа да активтер» шотында  жүргізеді, ал қаржылық есеп берулерді  қаржылық есептің халықаралық стандартына (ҚЕХС) сәйкес жасайтын ұйымдар – 22.12.2005 жылы №426 ҚРҚМ бекіткен бухгалтерлік есептің  шоттарының 1200 «Қысқа мерзімді дебиторлық берешектер» және 2100 «Ұзақ мерзімді дебиторлық берешектер» бөлім шоттарында жүргізеді.

Қарыздар  ұйым банкрот болса немесе жойылса, немесе басқа себептер болса, онда дебиторлық қарызды өндіріп алу күмәнды  болып табылады. Күмәнді болып  мерзімінде төленбеген дебиторлық қарыз , ал мерзімі қойылмаған болса, онда төлеу мерзімі өтіп кеткен, және кепілдермен қамтамасыз етілмеген  қарыз есептелінеді. Үмітсіз дебиторлық қарыздарды есептен шығарумен байланысты мүмкін болатын шығындарды өтеу мақсатында күмәнді талаптар бойынша резервтер  құрылады.

Күмәнді талаптар бойынша резервтер есебі. Күмәнді талаптар бойынша резервтер жыл аяғында дебиторлық қарыздар түгендеуінің мәліметтері негізінде құрылады. Күмәнді талаптарды бағалаудың екі әдісі бар: өткізудің көлемінен пайыз әдісі ; төлем мерзімі бойынша шоттарды есептеу әдісі.

Өткізу (қызмет көрсету) көлемінен пайыз  әдісінің мәні өткізудің жалпы көлемінде  үмітсіз деьиторлық қарыздардың  үлесін анықтау болып табылады. Осы  әдіс бойынша өткен жылдардың (ең азы үш өткен жыл бойынша) төлемдеріне  негізделіп  өткізудің көлемі мен  күмәнді талаптардан нақты залалдар арасындағы орташа пайыз есептелінеді. Әрі қарай бұл пайыз күмәнді  талаптардың резервін анықтау үшін есепті кезеңдегі өткізудің, атқарылған жқұмыстардың көлеміне қолданылады .

Мысал: «Алматы Құрылыс» компаниясының 2006 жылдың 31 желтоқсандағы шотын қарастырамыз.

 

   6010 «Дайын  өнімді (қызмет,жұмыс)         1290 «Күмәнді талаптар 

өткізуден түскен табыстар»                        бойынша резервтер»

                            

                              950 000 мың теңге                                         2 750 мың теңге

 

 

Күмәнді талаптар бойынша жоғалтулар үш жылда  мыналарды құрады деп болжайық: (мың  теңге)

 

20 кесте - Күмәнді  қарыздарды есептеу үшін мәліметтер

Жылдар	Өткізу	Күмәнді талаптар бойынша жоғалтулар	%
2004	750000	6000	0,8
2005	810000	5265	0,65
2006	950000	5700	0,6
Барлығы	2500000	16965	0,68

 

«Алматы Құрылыс» компаниясының басшылығы  өткізудегі күмәнді қарыздардың  үлесі 0,68% деңгейінде болады деп болжамдайды. Осылайша 2006 жылға күмәнді қарыздардың  сомасы есептелінеді:  (950000×0,68)=6460 мың  теңге

Есептеулердің нәтижелері 2006 жылдың 31 желтоқсанында  келесі бухгалтерлік өткізбемен өткізіледі: 

Дебет       7210 «Жалпы және әкімшілік шығыстар»

        Кредит    1290 «Күмәнді талаптар  бойынша резервтер» 6460 мың теңге

Осылайша,   1290 «Күмәнді талаптар  бойынша резервтер» шотының қалдығы 9210 мың (2750+6460) теңгеге  тең болады. Бұл сома 2006 жылғы 6460 мың теңге көлеміндегі тауарларды өткізудің төленбеген шоттары бойынша  болжанатын қарыздардың  және өткен  жылдардың төленбеген шоттарының 2750 мың теңге көлеміндегі сомасының  қосындысынан шығады.

Өткізу (қызмет көрсету) көлемінен пайыз  әдісі пайда мен залалдар туралы есептілікке көп көңіл бөледі. Бұл әдіс бойынша дебиторлық қарыздың таза өзіндік құны есептеліне бермейді, бірақ қолданыста ол өте жеңіл  және үнемді болып табылады.

Төлем мерзімі  бойынша шоттарды есептеу әдісі таза дебиторлық қарыздың бухгалтерлік қалдығына негізделген және өткен жылдардың мәліметтерін  болжанбалы күмәнді дебиторлық қарыздың пайызын анықтау үшін қолданылады. Бұл пайызды анықтау үшін барлық алынуға тиісті шоттарды келесі категориялар бойынша жіктеу қажет:

- төлеу мерзімі әлі жетпеген  шоттар;

- төлеу мерзімі 1 күннен 30 күнге  дейін;

- төлеу мерзімі 31 күннен 60 күнге  дейін;

- төлеу мерзімі 61 күннен 90 күнге  дейін;

- төлеу мерзімі 90 күннен асатын  шоттар.

Субъект өткен жылдарға қарап,әр категория  үшін күмәнді талаптардың болжанатын пайызын анықтайды. Мысалға, өткен  жылдар есебі бойынша  50 % 90 күннен асатын төлем мерзімі бар дебиторлық қарыздар , 34 % төлем мерзімі 61 күннен 90 күнге дейін қарыздар, 20 % төлеу  мерзімі 31 күннен 60 күнге дейін қарыздар, 10 % төлеу мерзімі 1 күннен 30 күнге  дейін және    2 %  төлеу  мерзімі әлі жетпеген қарыздар мерзімінде төленбеген.

Осы мәліметтер негізінде күмәнді талаптардың  сомасын анықтау үшін кесте құрамыз.

 

21 кесте - 31.12.2006 ж күмәнді талаптардың сомасын анықтау

Дебиторлық қарызды төлеу мерзімі	Сома, мың теңге	Күмәнді деп саналатын қарыздардың  болжанатын пайызы, (%)	күмәнді талаптар бойынша резерв, мың  тенге
төлеу мерзімі әлі жетпеген	80700	2	1614
төлеу мерзімі 1 күннен 30 күнге дейін	36500	10	3650
төлеу мерзімі 31 күннен 60 күнге дейін	5850	20	1170
61 күннен 90 күнге дейін	3750	34	1275
90 күннен асатын	2900	50	1450
Барлығы	129700		9159