Ақша және есеп айырысу операцияларының есебі

1030 шотының дебеті мына шоттардың  кредитімен корреспонденттеледі: 

- 1210-1240 – көрсетілген жұмыс пен  қызмет көлемі шотының сомасын  төлеу; 

- 1060 – «Депозиттік банктік шоттардағы  ақша қаражаттары» депозиттік  банктік шоттан келіп түскен  сомаға

- 1010 «Касса» - кассадан қолма-қол  салынған сомаға;

- 3010 «Банктердің қарызы» банктен  алынғанқысқа мерзімді несиелер  сомасына;

- 3510 «Жұмыстар атқару мен қызметтер  көрсетуден алынған аванстар»  - тапсырыс берушілерден алынған  аванс сомасына .

1030 шотының кредиті мына шоттардың  дебетімен корреспонденттеледі:

- 451/1010 «Ұлттық валютадағы кассадағы  қолма-қол ақша» - чек бойынша  алынған ақша сомасына;

- 1610 «Берілген аванстар» -тауарлы-материалдық  қорларды жеткізу, жұмыстар атқару  мен қызметтер көрсетуге берілген  аванстар;

- 3010 «Банктер қарызы» - қарыздарды  төлеу;

- 3310 «Төленуге тиісті шоттар» - Жабдықтаушылар мен мердігерлер  алдындағы қарызды өтеу;

- 1060 – депозиттік шотқа аударылған  сомаға;

- 3110-3190 «Бюджетпен есеп айырысу» - бюджет алдындағы салықтар, алымдар  бойынша қарыздарды өтеу;

- 3210 «Жинақтаушы зейнетақы қорымен  есеп айырысулар» зейнетақы қорына  аударымдарды аудару;

- 3360 «Басқа кредиторлық қарыз мен  есептемелер» әлеуметтік сақтандыру  бойынша қарыздарды өтеу;

- 3360 «Басқа кредиторлық қарыз мен  есептемелер»-ағымдық жал бойынша  қарыздарды өтеу; және т.б.

1040 шоты бойынша операцияларды көрсетудің  негізі осы шоттан алынған  көшірмелер болып табылады. Банктен  алынған көшірмелерді тексеру  барысында анықталған ағымдық  шоттың дебетіне немесе кредитіне  қателесіп жазылып қойған сомаларды  себебін анықтағанға дейін 3334/1280 «Өзге дебиторлық қарыз» шотына  апарады.

Есеп  айырысу шоты бойынша операциялардың синтетикалық есебі №2 журнал-ордерде 1010 шотының кредиті бойынша) және №2 ведомосьте (1010 шотының дебеті бойынша) жүргізеді. Компьютерлік өңдеу кезінде 1010 шотының карточкасы мен 1030 шотының  талдауы жүргізіледі.

 

6.3 Басқа  банктік шоттардағы операциялардың  есебі

Құрылыс ұйымдары ақша қаражаттарын ағымдық  шоттан басқа мына шоттарда сақтайды: 1060 «Депозиттік банктік шоттардағы ақша қаражаттары» және 1070 «Чектік  кітапшалардағы ақша».

1060 шотында банктік депозиттік шоттардағы  ақша қаражаттарының қозғалысы  есепке алынады. 1060 шоты активті,  дебеті мына шоттардың кредитімен  корреспонденттеледі:

- 1040 «Ағымдық банктік шоттардағы  теңгемен ақша қаражаттары» - ағымдық  шоттан келіп түскен сомаға;

- 1050 «Ағымдық шоттағы шетел валютасымен  ақша қаражаттары» - валюталық шоттан  келіп түскен сомаға;

- 1010 «Ұлттық валютадағы кассадағы  қолма-қол ақша» - депозиттік шотқа  қолма-қол ұлттық валютада салынған  сомаға;

- 1020 «Шетел валютасындағы кассадағы  қолма-қол ақша»  - депозиттік  шотқа қолма-қол шетел валютасында  салынған сомаға.

1060 «Депозиттік банктік шоттардағы  ақша қаражаттары» шотының   кредиті мына шоттардың дебетімен  корреспонденттеледі:

- 1040 «Ағымдық шот» ағымдық шотқа  теңгемен аударылған сомаға;

- 1010 «Ұлттық валютадағы кассадағы  қолма-қол ақша» - депозиттік шоттан  алынған теңгедегі сомаға;

- 1050 «Ағымдық шоттағы шетел валютасымен  ақша қаражаттары» - депозиттік шоттан  аударылған шетел валютасындағы  сомаға;

- 1020 «Шетел валютасындағы кассадағы  қолма-қол ақша» - депозиттік шоттан  алынған шетел валютасындағы  сомаға .

1070 «Чектік кітапшалардағы ақша»  шотында чектік кітапшалардағы  ақшалардың бар болуы мен қозғалысы  есепке алынады. Чектер алынған  тауарлы-материалдық құндылықтар,  қызмет көрсету және «Қазақстан  Республикасындағы чектермен есеп  айырысу ережелерімен» қарастырылған  басқа да жағдайларда қолданылады.

1070 «Чектік кітапшалардағы ақша»  шотының дебеті келесі шоттардың  кредиттерімен  корреспонденттеледі  :

- 1030 «Ағымдық шоттағы теңгемен  ақша қаражаттары» - чектік кітапшаны  ашуға (толықтыруға) ағымдық шоттан  аударылған сомаға;

- 3010 «Банктер қарызы» - банкте алынған  қарыздар есебінен аударылған  сомаларға.

Банк  төлеген чектік кітапшалардың сомасына 1070 шоттың кредиті 3390 «Басқа кредиторлық  қарыздар мен есептемелер» шотының  дебетімен немесе 671/3310 « Төленуге тиісті шоттар» шотымен корреспонденттеледі.

Чектік  кітапшаларды экспедиторларға немесе басқа да қызметкерлерге кредитор ұйымдармен есеп айырысу үшін беру  1250 « Қызметкерлердің  қарызы» шотының дебетінде ( «Чектік  кітапшалар бойынша есепті тұлғалармен  есеп айырысу» талдамалық шоты) және 3390 «Басқа кредиторлық қарыздар мен  есептемелер» шотының кредитінде («Чектік  кітапшалар бойынша есепті тұлғалармен  есеп айырысу» талдамалық шоты) көрсетіледі.Бұл  тұлғалар есеп беруді тапсырғаннан кейін 1250 шотының кредиті 3390 шотының дебетімен  қолданылған чектердің сомасына корреспонденттеледі. Сонымен, 1250 және 3390 шоттарының қалдықтары бір мөлшерлі, қосындысы есепті тұлғаның чектерінің қалдығындағы сомаға тең болып, ал аталған  қалдықтар мен 1070 шотының қалдығы  арасындағы айырмашылық қолданылған, бірақ банкпен төленген чектердің  сомасын көрсетеді.

 

6.4 Валюталық операциялардың есебі

Республикадағы  валюталық операциялардың есебінің тәртібі №9 «Шетел валютасындағы  операциялардың есебі» бухгалтерлік есеп Стандартымен анықталады. Қазақстанда  бухгалтерлік есептің базалық валютасы қазақстандық теңге болып табылады. Бұл дегеніміз, валюталық операциялар  бойынша барлық есептік жазбалар валюта түріне байланыссыз теңгеде  жазылу керек дегенді білдіреді. Егер операция қандай да бір шетел  валютасында жасалынған болса, онда бухгалтерлік есеп үшін нақты соманың  теңгелік баламасы қолданылады. Шетел  валютасын теңгеге қайта есептеу  валюталық операцияларды жүзеге асыру кезінде және басқа елдерде  филиалдары мен өкілдіктері бар  ұйымдар қаржылық есептіліктерін дайындауы  кезінде жүргізіледі. Мұндай бөлімшелер есеп үшін өздері орналасқан елдің  ұлттық валютасын қолданады. Сондықтан, отандық ұйымның қаржылық есептілігіне осындай филиалдар мен өкілдіктердің қызметінің мәліметтерін қосу үшін шетел валютасын теңгеге қайта есептеу қажет. Дәл осындай жағдай ұйымның  ортақ қаржылық есептілігін дайындау кезінде туындайды: бұл жерде ұйым сонымен қатар еншілес ұйымдардың мәліметтерін де қосады. Бухгалтерлік есепте шетел валютасын теңгеге қайта есептеу үшін валюта айырбастаудың нарықтық курсы қолданылады. Валюта айырбастаудың нарықтық курсы – белсенді нарықта белгілі бір валютаға сұраныс пен ұсыныстан туындайтын  бір валютаны екінші валютаға айырбастаудың арақатынасы. Валюталық курс көптеген факторлардың әсерінен өте жиі өзгеріп отырады.

Бастапқыда  бухгалтерлік есепте шетел валютасындағы  операциялар операцияны жасау күніндегі  валюта айырбастаудың нарықтық курсын қолданып теңгеде танылады және көрсетіледі. Операцияны жасау күні болып қаржы  есептілігіндегі операцияны тану күні сналады.

Мұндай  күндердің мысалдары №9 «Шетел валютасындағы  операциялардың есебі» бухгалтерлік есеп стандартына әдістемелік нұсқауларға  қосымшада келтірілген.

 

18 кесте - Шетел  валютасында бөлек оперциялардың  жасалу күндерінің тізімі

Шетел валютасындағы операциялар	Шетел валютасындағы операциялардың жасалу күні
Банктік операциялар	Ақша қаражаттарының валюталық шотқа  келу немесе шығыс етілу күні
Кассалық операциялар	Ұйым кассасына ақша қаражаттарының кіріс етілу мен беру күні
Тауарлар,қызмет, жұмыс экспорты: өткізуден  түскен табысты сатып алушыға  есептік құжаттарды берген кезінде  анықтау	Сатып алушыға тауарды түсіру, нақты  жұмысты атқару шартымен шоттарды ұсыну  күні
Есептемелер кезінде қолма-қол ақша ларды төлеу кезінде	Кассада ақша қаражаттарының кіріс етілу  күні
Тауарлар импорты	Тауарларға меншік құқығының өту  күні
Қызметтер импорты	Нақты қызметті тұтыну күні
Есепті ақшаларды қайтарудан қарыздарды өтеу	Аванстық есеп беруді  тапсыру  күні
Жарғылық капиталды қалыптастыру күні	Құрылтайшылық құжаттарды мемлекеттік  тіркеу күні

 

Шетел валютасындағы қолма-қол ақшалар  банктен ұйымға шаруашылық қажеттілікте қолдану үшін алынуы мүмкін. Кассадағы  операциялардың есебі кассалық операцияларды  жүргізу ережесіне сәйкес жүргізіледі. Кассалық операциялардың жасалу күні болып  шетел валютасының кассаға  келіп түсуі мен шығыс етілу  күні саналады. Кіріс немесе шығыс  құжатын толтыру кезінде бухгалтер  немесе кассир «Жазумен сома» графасында соманы  шетел валютасында көрсетеді, ал бухгалтерлік жазбаларды беру торында  операцияның сомасы екі реттік бағалаумен: шетел валютасында және операция жасалынған күні, яғни кіріс немесе шығыс кассалық ордерлері күнінде  қайта есептелген теңгемен көрсетіледі. Барлық кіріс немесе шығыс етілген  қолмақол ақшалар кассалық кітапта  көрсетілуі тиіс.

Ұйым  кассасына шетел валютасының  келіп түсуі 452/1020 «Шетел валютасындағы  кассадағы қолма-қол ақша» шотының  дебетінде көрсетіледі, ал мына шоттар кредиттеледі:

- 1030/1 «Ел ішіндегі ағымдық, корреспонденттік  шоттардағы шетел валютасындағы  ақшалар» банктегі валюталық  шоттан алынған сомаға;

- 1250 «Қызметкерлердің қарызы» - шетелге  жолсапарға берілген есепті ақшаның  шығыс етілмеген сомасын қайтару;

- 6010 «Дайын өнімді өткізуден (қызмет  көрсетуден) түскен табыс» - қолма-қол  есеп айырысумен өткізілген дайын  өнімнің сомасына;

- 1020 «Шетел валютасындағы кассадағы  қолма-қол ақша» шотының кредиті  1250 «Қызметкерлердің қарызы» шотының  дебетімен корреспонденттеледі  – кассадан есепті берілген  шетел валютасы.

Шетел валютасында көрсетілген баланс баптарын келесі бағалаулар үшін оларды екі тоақа бөледі: ақшалай және ақшалай емес.

Ақшалай баптарға мыналарды жатқызады:

• Шетел валютасындағы ақша;
• Шетел валютасындағы дебиторлық және кредиторлық қарыз.

Бухгалтерлік  баланстың жасалуы кезінде шетел  валютасында көрсетілген ақшалай  баптар есепті күндегі бағам бойынша  қайта есептеледі.

Ақшалай баптарға жатпайтындар ақшалай емес баптар болып саналады. Оларға:

- меншікті капитал;

- негізгі құралдар;

- тауарлы-материалдық қорлар;

- материалдық емес активтер жатады.

Ақшалай емес баптар қайта бағаланбайды, олар шетел валютасындағы бастапқы құны бойынша бағаланады да операцияны жасау  күніндегі бағам арқылы теңгеде  көрсетіледі.

Ақшалай емес баптар қаржылық есептілікте оларды нақты сатып алу күніндегі  бағам бойынша бағаланады.

Мысалы, құрылыс ұйымы 2007 жылдың 1 наурызында 150 мың АҚШ доллары тұратын  құрылыс еханизмдерін сатып алды. Сол күнгі  бағам - 124,2 теңге бойынша  механизмдердің баланста көрсетілетін құны 18631500 теңге (150000×124,2) болады.

 

6. Бағамдық айырмашылықтар есебі.

Валюталық бағамдардың тербелісі бағамдық айырмашылық сомасының пайда  болуына алып келеді. Бағамдық айырмашылық - есеп айырысу күніндегі немесе өткен мерзім үшін қаржылық есеп беруді жасау күніндегі бағам бойынша  валюталық активтерді немесе міндеттемелерді  теңгемен бағалау және оларды есепті мерзімде бухгалтерлік есепке қабылдау күніндегі немесе өткен мерзім үшін қаржылық есеп беруді жасау күніндегі  бағам бойынша бағалаудың арасындағы айырмашылық саналады.

Бағамдық  айырмашылықтар шаруашылық операциялары жасалған күні мен есеп айырысу күнінің , яғни осы операциядан келіп туындайтын дебиторлық немесе кредиторлық  қарызды  толық немесе жартылай өтеу күні арасындағы мерзімде бағам өзгерісі нәтижесінде  пайда болады. Бағамның  қолайлы  дамуы кезінде оң бағамдық айырмашылықтар туындайды, ал қолайсыз кезінде теріс  айырмашылықтар (бағамдық жоғалтулар)туындайды. №9 «Шетел валютасындағы операциялардың есебі» бухгалтерлік есеп стандартына  әдістемелік нұсқауларға сәйкес бағамдық айырмашылықтардың пайда  болуы көп кездесетін жағдайларға  №6 кестеде көрсетілген жағдайлар  жатады:

 

19 кесте  - Бағамдық айырмашылықтар көп  туындайтын жағдайлар

 

Шаруашылық жағдайдың атауы	Бағам айырмашылығының пайда болу себебі
1	2
Тауарлар мен басқа да мүліктің импорты кезінде	Разница между эквивалентом контрактной  стоимости в тенге на дату таможенного  оформления товара и на дату перечисления денежных средств за него путем дооценки и уценки возникшей кредиторской задолженности по расчетам с поставщиками и подрядчиками или дебиторской задолженности по выданным авансам
Қызметтер импорты кезінде	Нақты қызметтерді қолдану күніндегі  теңгедегі келісімдік баға мен осы  қызметтер үшін ақша қаражаттарын аудару күніндегі бағалануы арасындағы айырмашылық
Экспорттық операциялар кезінде	Разница между эквивалентом контрактной  стоимости в тенге на дату таможенного  оформления экспортируемого товара и на дату поступления денег средств  за товары путем дооценки или уценки дебиторской задолженности по расчетам с покупателями и заказчиками  или кредиторской задолженности  по полученным от них авансам
Ел ішінде тауарларды (қызметтерді, жұмыстарды) шетел валютасына өткізу кезінде	Сатып алушыға шоттар мен басқа  да ұқсас құжаттарды беру күніндегі  теңгедегі келісімдік баға мен өткізілген тауарға ақшаның келіп түсу күніндегі  бағалануы арасындағы айырмашылық
Есепті тұлғалармен, қатысушылармен, бюджетпен, және басқа да дебиторлар мен кредиторлармен есеп айырысу  кезіндегі дебиторлық және кредиторлық  қарыздың пайда болуы кезінде	Қарыздың пайда болуы мен оны  өтеу күні арасындағы теңгедегі қарыз  баламасының өзгеруінің есебінен айырмашылық
Несиелік мекемелерден немесе қарыз  берушілерден олар берген қарызды теңгемен бағалаудағы өзгерісіне байланысты қайта бағалау мен арзандату  жолымен валюталық қаражаттар бойынша  қарыздың тууы кезінде	Бағамдық айырмашылықты анықтау  қарыздың пайда болуы мен оны  толық өтеу мерзімінде  жүргізілуі тиіс.