Ұлттық банктің қалыптасуы және оның валюталық бағамдарын құру тәртібі

   ● Иристік  басу: Бір бояудан басқасына өтуі кезінде түстің біртіндеп өзгеруі байқалатын арнайы басу түрі.

   ● Ультракүлгін  қорғаныш: Ультракүлгін сәулелердің  негізгі көздері болып табылатын  құралдардың әсерінен көзге көрінетін, арнайы бояулармен орындалған бейне.

   ● Қағазға  ендірілген талшық. Банкноталардың жоғары номиналдарына қызғылт талшық қағазға ендірілген, ол ультракүлгін сәулелер негізінде түсін өзгертеді.

   Ескі үлгідегі  банкноталардың ауыстыруы ескі  және жаңа дизайндағы банкноталардың  бір жыл бойы қатар жүруін көздейді. Кейін ескі үлгідегі банкноталарды екінші деңгейдегі банктерде және Ұлттық Банктің филиалдарында ауыстыру тағы бір жыл жалғасатын болады.  Осыдан кейін 10 жылдың ішінде Ұлттық Банк  ескі үлгідегі банкноталарды қабылдап, оларға сараптама жүргізгеннен кейін ауыстырады.Егер қатар жүру кезеңінде қандай да бір заңды тұлға номиналына қарамастан ескі немесе жаңа дизайындағы банкноталарды қабылдаудан бас тартатын болса, онда мұндай іс-әрекеттер ҚР Әкімшілік құқық  бұзушылық туралы кодексінің 166-1-бабында көзделген әкімшілік құқық бұзушылыққа жатады. Банкнотасын қабылдаудан бас тартылған тұлғаның өтініші бойынша Ұлттық Банк өзінің филиалдары арқылы Кодексте көзделген айыппұлдарды салуға уәкілетті.

      Қазақстан  Республикасының монеталары

      Қазақстан  Республикасы тәуелсіз мемлекет  ретінде 1993 жылғы қарашада өзінің  ұлттық валютасы "теңгені" айналысқа енгізді. 1994 жылы ұсақ қағаз тиындардың орнына құны 2; 5; 10; 20 және 50 тиындық латуньнан жасалған металл ақшалар шығарылды. Ақша айналысындағы 1993 жылғы үлгідегі "нейзильбер" қоспасынан жасалған құны 1; 3; 5; 10 және 20 теңгелік металл ақшалар 1997 жылғы үлгідегі "нибрасс" қоспасынан жасалған құны 1; 5; 10 теңгелік және "нейзильбер" қоспасынан жасалған құны 20; 50 теңгелік металл ақшалармен ауыстырылды

      Қазіргі  кезде Республика аумағында сондай-ақ  мынадай металл ақшалар айналыста  жүр:

    • "нейзильбер" қоспасынан жасалған құны 20; 50 теңгелік ескерткіш металл ақшалар;

    • мерейтойлық  және ескерткіш күміс және  алтын ақшалар;

    • инвестициялық  алтын ақшалар.

      1997 жылғы үлгідегі метал ақшаны (жаңа  металл ақша қатары) ақша айналысына  шығару металл ақшаны халықтың  пайдалануы үшін барынша ыңғайлы  етіп жасауға, металды аз жұмсауға, сондай-ақ 50 теңгелік металл ақшаның қосымша номиналын енгізуге ұмтылудан туындаған7Монеталар Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында белгіленген құны бойынша төлемнің барлық түрлеріне, сондай-ақ есепшотқа, салымға, аккредитивке есептеуге және аударымға міндетті түрде қабылдануға тиіс, Қазақстан Республикасының барлық банктерінде шектеусіз қабылданады және айырбасталады.

      Мерейтойлық  және ескерткіш металл ақшалар  белгіленген номиналына сәйкес  төлем қабілетіне ие, бірақ олар  негізінен мәдени-ағарту мақсатында  шығарылған. Әдеттегідей, олар қатаң шектеулі таралыммен шығарылады және Қазақстан Республикасының аумағында және шет елдерде коллекциялық құнымен сатуға арналған.

Номиналы 100 теңгелік монета

[pic]    [pic]

      Диаметрі - 24,5 мм. Қалыңдығы - 1,95 мм. Массасы - 6,65 гр.

      Қыры - "СТО ТЕНГЕ ЖҮЗ ТЕҢГЕ" деген жазумен бедерленген.

      Биколорлы  (құрамды) монета үйлестіріле орналасқан сақина дискіден тұратын шеңбер формасында. Монетаның ішкі дискісі ақ түсті "нейзильбер" қоспасынан, сыртқы сақинасы сары түсті "нибрасс" қоспасынан жасалған.

      Монетаның  үстіңгі бетінде (аверс) ортада бедерлі шеңбер ішінде монетаның құнын білдіретін "100 ТЕҢГЕ" деген жазу екі жолға орналастырылған. Айналдыра үстіңгі бөлігінде сегіз бұрышты өрнекпен, сол жақта "ҚҰБ" деген жазумен, оң жақта Қазақстан теңге сарайының тауар белгісімен бөлінген ұлттық ою-өрнектің үш элементі бейнеленген. Айналдыра бедерлеп жиектелген.

      Монетаның  сырт жағына (реверсіне) ортада  Қазақстан Республикасының елтаңбасы  бейнеленген. Төменгі бөлігінде монетаның соғылған жылын білдіретін датасы "2002". Айналдыра мемлекеттік тілде "ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ" деген жазу орналастырылған. Жазу мен бедерленген жылы бедерлі нүктелермен бөлінген. Айналдыра бедерлеп жиектелген.

Номиналы 50 теңгелік монета

[pic][pic]

      Диаметрі - 23 мм. Қалыңдығы - 1,6 мм. Массасы - 4,7 гр.

      Қыры  бедерленген.

      Монета  ақ түсті "нейзильбер" қоспасынан жасалған.

      Үстіңгі бетінің орта бөлігінде "50" саны орналастырылған. Номинал санының астында "ТЕҢГЕ" деген жазу бар. Үстіңгі бөлігінде ою-өрнекті сегіз бұрыш бейнеленген. Төменгі бөлігінде ұлттық ою-өрнек элементі бейнеленген. Айналдыра бедерлеп жиектелген.

      Сыртқы  жағында (реверс) Қазақстан Республикасының  елтаңбасы, төменгі бөлігінде монетаның соғылған жылы бейнеленген. Айналдыра "ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ" деген жазу орналастырылған. Айналдыра бедерлеп жиектелген.

      Номиналы 20 теңгелік монета

      [pic]    [pic]

      Диаметрі - 18,27 мм. Қалыңдығы - 1,6 мм. Массасы - 2,9 гр.

      Қыры  бедерленген.

      Монета  ақ түсті "нейзильбер" қоспасынан жасалған.

      Үстіңгі бетінің орта бөлігінде "20" саны орналастырылған. Номинал санының астында "ТЕҢГЕ" деген жазу бар. Үстіңгі бөлігінде ою-өрнекті сегіз бұрыш бейнеленген. Төменгі бөлігінде ұлттық ою-өрнек элементі бейнеленген. Айналдыра бедерлеп жиектелген.

      Сыртқы  жағында (реверс) Қазақстан Республикасының  елтаңбасы, төменгі бөлігінде монетаның соғылған жылы бейнеленген. Айналдыра "ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ" деген жазу орналастырылған. Айналдыра бедерлеп жиектелген.

Номиналы 10 теңгелік монета

[pic]    [pic]

      Диаметрі - 19,56 мм. Қалыңдығы - 1,3 мм. Массасы - 2,81 гр.

      Қыры  тегіс.

      Монета  сары түсті "нибрасс" қоспасынан жасалған.

      Үстіңгі бетінің орта бөлігінде "10" саны орналастырылған. Номинал санының астында "ТЕҢГЕ" деген жазу бар. Үстіңгі бөлігінде ою-өрнекті сегіз бұрыш бейнеленген. Төменгі бөлігінде ұлттық ою-өрнек элементі бейнеленген. Айналдыра бедерлеп жиектелген.

      Сыртқы  жағында (реверс) Қазақстан Республикасының  елтаңбасы, төменгі бөлігінде монетаның соғылған жылы бейнеленген. Айналдыра "ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ" деген жазу орналастырылған. Айналдыра бедерлеп жиектелген.

Номиналы 5 теңгелік монета

         

      Диаметрі - 17,27 мм. Қалыңдығы - 1,3 мм. Массасы - 2,18 гр.

      Қыры  тегіс.

      Монета  сары түсті "нибрасс" қоспасынан жасалған.

      Үстіңгі бетінің орта бөлігінде "5" саны орналастырылған. Номинал санының астында "ТЕҢГЕ" деген жазу бар. Номиналының оң және сол жағында бір-бірін қайталай орналасқан ұлттық ою-өрнек элементі бейнеленген. Айналдыра бедерлеп жиектелген.

      Сыртқы  жағында (реверс) Қазақстан Республикасының  елтаңбасы, төменгі бөлігінде монетаның соғылған жылы бейнеленген. Айналдыра "ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ" деген жазу орналастырылған. Айналдыра бедерлеп жиектелген.

Номиналы 2 теңгелік монета

[pic]    [pic]

      Диаметрі - 16 мм. Қалыңдығы - 1,3 мм. Массасы - 1,84 гр.

      Қыры  тегіс.

      Монета  сары түсті "нибрасс" қоспасынан жасалған.

      Үстіңгі бетінің орта бөлігінде "2" саны орналастырылған.   Номинал санының астында "ТЕҢГЕ" деген жазу бар. Номиналының оң және сол жағында  бір-біріне қарама-қарсы орналасқан ұлттық ою-өрнек элементі бейнеленген. Айналдыра бедерлеп жиектелген.

      Сыртқы  жағында (реверс) Қазақстан Республикасының  елтаңбасы, төменгі бөлігінде монетаның соғылған жылы бейнеленген. Айналдыра "ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ" деген жазу орналастырылған. Айналдыра бедерлеп жиектелген.

Номиналы 1 теңгелік монета

[pic]    [pic]

      Диаметрі - 15 мм. Қалыңдығы - 1,3 мм. Массасы - 1,63 гр.

      Қыры  тегіс.

      Монета  сары түсті "нибрасс" қоспасынан жасалған.

      Үстіңгі бетінің орта бөлігінде "1" саны орналастырылған. Номинал санының астында "ТЕҢГЕ" деген жазу бар. Номиналының оң және сол жағында бір-біріне қарама-қарсы орналасқан ұлттық ою-өрнек элементі бейнеленген. Айналдыра бедерлеп жиектелген.

      Сыртқы  жағында (реверс) Қазақстан Республикасының  елтаңбасы, төменгі бөлігінде монетаның соғылған жылы бейнеленген. Айналдыра "ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ" деген жазу орналастырылған. Айналдыра бедерлеп жиектелген. 

   3. Қазақстан  Республикасындағы  валютаны  реттеу мәселелері 

   3.1 Ұлттық  банктің қалыптасуы және оның  валюталық бағамдарын құру  тәртібі 

   Бағдарлама 1995 жылдың соңына дейін сәтті жүзеге асырылған жағдайда келесілерге қол жеткізу мүмкіндігі болжанған:

   -    Ұлттық    банктің    негізінен    классикалық    орталық банктерге  тән валюталық және ақшалай-несиелік реттеулердің барлық   құралдар   жиынтығын   енгізуді    аяқтау    және    оны пайдалану. Бұл өз кезегінде Ұлттық банкке тиімді ақшалай-несиелік  саясатын  жүргізуге және  банктік заңдармен анықталған Ұлттық банктің белгіленген негізгі міндеттерді толы-ғымен орындалуына мүмкіндік береді;

   -     экономикалық   ынталандыруды   дұрыс   қолдану   мен нормативтік  реттеуді жетілдіру және Ұлттық  банк тарапынан бақылауды күшейту  есебінен барлық коммерциялық  банктер қызметінің   сапасын   жақсартуды    жүзеге    асыру;    олардың капиталдандыру    деңгейін    жоғарылату    және    халықаралық стандарттарға жақын банктер тобын қалыптастыру;

   -     банкаралық   несиелік   және   валюталық   нарықтарды дамыту  және   тереңдету   жолдарымен   оларда   қалыптасатын пайыздық  мөлшерлемелер  мен  айырбас   бағамы  тұрақтылығына қол жеткізу,  ал Ұлттық банк оларға тек өзінің тікелей және жанама реттеу құралдарымен ғана ықпал етеді;

   -    республикалық  бюджеттің тапшылығын Ұлттық  банктің  тарапынан  тікелей   несиелеуден  бас  тартып,   оның   ішкі және    сыртқы    қаржылық    нарықтарда    инфляциялық    емес әдістер  арқылы қаржыландыруға көшу;

   -    шаруашылық  жүргізуші субъектілер арасында  төлемдердің   қауіпсіз,   уақтылы   және   тиімді   жүзеге   асыру   мақсатында   еліміздің   төлем   жүйесінің   сапалы   қызмет   ететін жаңа деңгейіне қол жеткізу және ұзақ мерзімді ұлттық төлем жүйесін дамыту;

   -     орта  және  ұзақ  мерзімді  инвестициялық  жобаларды инфляциялық емес несиелеу жүйесінің негізін қалау.

   Бағдарламаның  өткірлігіне  қарамастан,  істің нақты  жағдайын ескере отырып, оны жүзеге асырды, ең   алдымен   ақша-несиелік   реттеудін   құралдары   және іздістері дами түсті.

   Банктердің  қайта қаржыландыру механизмдерінде  маңызды өзгерістер болды.  1995 ж. қаңтар айынан бастап директивті  несиелерді беру тоқтатылды. Орталықтандырылған  көзпер,   есебінен   берілетін   несиелердің   көлемі   және   мерзімі қысқарды. Экономиканы несиелеу қызметі негізінен Ұлттық банктен екінші деңгейлі банктерге көшті және олар өз кезегінде экономиканы несиелеуді шаруашылық жүргізуші субъектілердің бос қаражаттарын, халықтың жинақ ақшаларын тарту және сыртқы қарыздарды  өздері тарту  есебінен қамтамасыз етуге бейімделеді.   Ұлттық   банк   жалпы   Орталық банктерге тән қызметтерге көбірек ден койды, оларға: банктердің өтімділігін колдап отыру мақсатында екінші деңгейлі банктерді  несиелеу,  Үкіметті   несиелеу   және   жалпы   ақша-несиелік және валюталық реттеу жатады.

   1995   ж.   бірінші   жартысында   Ұлттық   банктің   екінші денгейлі банктерге беретін несиелерінің негізгі массасы аукцион арқылы ресурстар 3 ай мерзімге берілсе, екінші жартысында   операциялардың   барлық   ауыртпалығы   мемлекеттік бағалы қағаздардың екінші нарығына көше  бастады.  Сонымен   бірге,   банкаралық   несие   нарығы   дамыды.   Қыркүйек айынан бастап ломбардтық несиелеу жүйесі енгізілді.  Базалық ақшалардың өсуін тежеу мақсатында, жылдың әр кезеңінде Ұлттық  банк   айналысқа   бағалы   қағаздарды   шығару (нота)   жолымен   ақша   массасының   өсімін   стерилизациялап отырды.

   1995   ж.   Ұлттық   банк   қайта   қаржыландыру   мөлшерлемесінің  позитивті нақты бағытын ұстап тұрды.  Инфляция қарқынының төмендеуіне байланысты ол да төмендеді және керісінше  инфляцияның  өсуі  қайта  қаржыландыру  мөлшерлемесінің жоғарлауын қарастыруға әкелді, Инфляция каркыны 1995 жылдың каңтарында 8,9%-дан 2,4%-ға дейін темендеуін ескеріп, қыркүйекте қайта қаржыландыру мөлшерлемесі біртіндеп 210-нан 45%-ға дейін төмендеді. Кейінгі айлардағы инфляцияның өсуі (айына 4,4%) 20 қарашадан бастап Ұлттық  банктің қайта қаржыландыру  мөлшерлемесін   52,5%-ға. дейін арттыруына мәжбүр етті. Бұл өзгерістер өз кезегіндегі екінші деңгейдегі банктердің пайыздық саясатында да көрініп алды.