Ұлттық банктің қалыптасуы және оның валюталық бағамдарын құру тәртібі

   Валюталық  операциялар: экспорт, импорт, қызметтер  көрсету, капиталды инвестициялау,  халықаралық, мемлекеттік және  коммерциялық кредит, экономикалық  көмек көрсету, елдің алтын-валюта  резервтерінің қозғалысы, дипломатиялық  және басқа органдарды ұстау, шетелдік іс-сапарлар, туризм, халықтың миграциясы, мемлекетаралық трансферттер, мәдени, ғылыми, техникалық ынтымақтастық және сыртқы экономикалық қызметтің басқа түрлері кезінде жасалады.

   Елдегі пайдаланылатын  барлық валюталық ресурстардың  түсу көздері болуы тиіс, сондықтан сыртқы экокомикалық қызметтің аталған түрлерінің көбісі валюталық ресурстардың орнын толтырады, одан қаржыланады.

   Валюталық  ресурстар қаржы ресурстарының  құрамды бөлігі болып табылады және ұқсас орталықтандырылған (мемлекеттік) және орталықтандырылмаған (шаруашылық жүргізуші субъектілердің ресурстары) болып бөлінеді.

  3.  Мемлекеттік валюта ресурстарының қалыптасуы 

   Мемлекеттік валюта ресурстары мыналардың есебінен қалыптасады:

   экономиканың  мемлекеттік секторының — кәсіпорындардың,  ұйымдардың, компаниялардың, фирмалардың,  қоғамдардың және т.т. өнімін, тауарларын және қызметін экспортқа  шыеарудан түскен түсім -ақшадан;

   тауарлар  мен жүктердің кеден шекарасы  арқылы қозғалысы жөніндегі операцияларды  дайындау кезіндегі шетел валютасындағы  кеден баждарынан, басқа төлемдерінен;

   келісімшарттардың,  мәмілелердің, контракттардың шетелдік қатынасушылары төлейтін салықтардан, бонустардан, роялтилерден түсетін түсімдерден;

   валюталық  заңды бұзғаны үшін шетелдік валютада төленген айыппұлдар мен өсімнен;

   шетел банктерінде  және басқа қаржы ұйымдарына депозиттерді орналастырудан түсетін түсімдерден, сондай-ақ шетелдердегі мүлік пен активтерді пайдаланудан алынған табыстардан;

   шетел мемлекеттерінің,  банктерінің, халықаралық және  мем-лекетаралық қаржы ұйымдарының  кредиттері мен қарыздарынан;

   валютадағы  гранттар мен тегін көмек түріндегі түсімдерден.

           Мемлекеттің валюта ресурстары  былайша пайдаланылады:

   1) Ұлттық банк: "валюталық басқыншылықтарды  — елдегі тұрақты ақша айналысын қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттің стратегиялық жоспарларымен анықталатын, реттелетін деңгейде ұлттық валюта бағамын қолдап отыру мақсатында валютаны сатуды жүзеге асыру үшін;

   2)  Қаржы  министірлігі: қарыздар туралы келісімшартпен  белгіленген уақытта сыртқы берешекті  өтеу графигі бойынша жабу  үшін; халықаралық ұйымдардағы мүшелік  үшін жарналар төлеу; елшіліктердің,  консулдықтардың, өкілдіктердің  және басқа елдердегі осындай органдардың жұмысын қаржылаңдыру үшін;

   3) Үкімет органдары: мемлекеттік қажеттерді — тауарлар мен көпшілік қолды бұйымдарды импорттау жөніндегі орталықтандырылған сатып алуды қанағаттандыру үшін;

   4)  Басқарудың  жергілікті органдары — коммуналдық  шаруашылықтың, өңдірістік емес сфераның қажеттіліктерін, аймақтардың жергілікті инфрақүрылымын дамытуды, халықтың түрлі елеулі қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін.

   Меншіктің  барлық нысандары компанияларының,  фирмаларының және ұйымдарының  валюта ресурстарының негізгі  көзі экспортталатын өнімнен  алынған валюталық түсім-ақша болып табылады. Бұрын валюталық түсім-ақшаның бір бөлігін кәсіпорын салықтар мен кеден баждарын төлегеннен кейін Ұлттық банкке оның белгілейтін бағамы бойынша сатуға, ал бір бөлігін уәкілетті банктер арқылы Ұлттық банк белгілейтін тәртіпке сәйкес ішкі валюта рыногінде сатуға міндетті болатын. Қазіргі кезде заң жүзінде белгіленген салықтар мен баждарды төлегеннен кейін қалған валюта занды тұлғалардың қарамағында қалады және иегердің немесе құрылтайшының қарап шешуі бойынша жұмсалады.

   Экспорттық  өнім өндірмейтін шаруашылық  жургізуші субъектілер және валютаға мұқтаждары оны валюта рыноктерінде ұлттық валютаны айырбастау жолымен сатып алады. Осылайша барлық ұйымдық-құқықтық түрлердің шаруашылық органдары валюта қорларын көбейте алады. 

   Шаруашылық  жүргізуші субъектілердің валюта  ресурстарын қалыптастырудың келесі  көзі — банктердің валюта кредиттері. Өнім өндірумен немесе қызмет  көрсетумен айналысатын, басымдық  сипаты бар, саланы, аймақты, жалпыұлттық  шаруашылықты дамыту тұрғысынан маңызды немесе дамудың тиісті бағдарламаларын жүзеге асыруға қатысатын компаниялар, фирмалар үшін шетел банктерінен алынған кредиттерді елдің үкіметі кепілдендіре алады; Қазақстанда мұндай практика коммерциялық есеп қағидатын дамыту қажеттігімен және қарыз қаражаттарын тиімді пайдалану үшін жауаптылықтың оларды пайдалаушыларға ауысуымен байланысты бірте-бірте шектеліп келеді. Өндірістің осыған ұқсас бағыттарын

   қаржыландыру  үшін валюта қаражаттары компанияларға,  фирмаларға үкімет шешімімен орталықтандырылған валюта ресурстарынан бөлінуі мүмкін.

   Үлестік негіздерде  әрекет ететін шаруашылық жүргізуші  субъектілер үшін (акционерлік, бірлескен,  кооеративтік) валюта ресурстарын  толықтыруға осы шаруашылық құрылымдары қатысушыларының валютадағы қосымша салымдары есебінен жетуге болады.

   Валюта қаражаттары  түсімдерінің мүмкін болатын  келісім-шарттарды, арбитраж органдары  белгілеген контраютар бойынша  міндеттемелерді, басқа елдердің сақтық органдары тарапынан болатын валютадағы сақтық өтемдерді орындамағаны үшін алынатын компенсациялар болып табылады.

   Валюта ресурстарының  аталған көздерінің қаражаттары  жиынтығында шаруашылық жүргізуші  субъектілердің валюта қорларын  құрады, бұл қорлар субъектілер  ұжымдарының өндірістік және әлеуметтік дамуының әр түрлі мақсаттарына пайдаланылады ("Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы қорлары"). Валюта қорларын пайдаланудың мүмкін бағыттары мыналар болып табылады:

   1) дүниежүзілік  рыноктерде жұмыс істейтін компаниялардың, фирмалардың экспорттық әлуетін  ұлғайту;

   2) импортты  алмастыратын өнім өндіруді ұйымдастыру  немесе мұндай өнімнің қолданыстағы  өндірісін ұлғайту; бұл мақсаттарды жүзеге асыру үшін валюталық ресурстар есебінен құрал-жабдық, саймандар, материалдар, технологиялар, лицензиялар, ноу-хау сатып алынады, негізгі құралдардың лизингі жөніндегі операциялар жүргізіледі, шетел мамандары шақырылады, кадрларды оқытады.

   3)  валюталық  кредиттерді және оларды пайдаланғаны  үшін пайыздар өтеу;

   4) мамандандырылған  сыртқы экономикалық ұйымдарға сыртқы рыноктерде операциялар жасауға жәрдемдесу жөніндегі қызметтері үшін комиссиялық сыйақылар төлеу;

   5) капиталға қатысу ретінде шетелдік компаниялардың, фирмалардың қаржы және кредит мекемелерінің бағалы қағаздарын сатып алуға жұмсау;

   6) сыртқы экономикалық  міндеттемелер бойынша келісімдердің  шарттарын бұзғаны үшін айыппұлдар, өсімпұлдар, өтемақылар төлеу;

   7) ішкі қажеттіліктерді  қамтамасыз ету үшін ұлттық  валютаны сатып алу; 8) ұйым ұжымдарының  қажеттіліктерін қанағаттандыру  үшін тұтыну және мәдени-тұрмыстық  арналымның шетелдік тауарларын, дәрі-дәрмектерді, медициналық жабдық пен саймандарды сатып алу (белгіленген нормативтерге сәйкес).

   Иегерлердің  немесе құрылтайшылардың қарап  шешуі бойынша қаржы ресурстарының  басқаша пайдалануы да мүмкін.

   Заңды тұлғалар  өздеріне қарасты валюта қорларын  дамудың: өндірістік инфрақұрылымның, бірігіп пайдаланудың объектілері құрылысының, ғылыми зерттеулер жүргізудің және ғылыми зерттемелерді өндіріске енгізудің, келешекке арналған жобаларды, ақпараттық жүйелерді, маркетингтік зерттеулерді қаржыландырудың және т.т. жалпы міндеттерін орындау үшін біріктіруге құқылы.

          1993   ж.   қараша  айында  Ұлттық  банкке  ұлттық  валютаның   енуімен    ақша-несие   саясатын   жүзеге   асыру;   бюджетпен,    банктермен    өзара    қарым-қатынаста    классикалық қағидаларды ендіруі, банктердің қызметтерін реттеу жүйесін нығайтуға қатысты толық жауапкершілік жүктелді.

   Ұлттық валютаның  енгізілуі сәтінен бастап, 1995 жылға  дейін Орталық банктік қызметін  атқару, жүйе қызметін реттеп  отыратын нормативтік құжаттарды  қарастыру және қабылдау тұрғысындағы дәстүрлерімен тәжірибесі жоқ Ұлттық банк дербес түрде ақшалай-несиелік саясат жүргізу тәжірибесін қолға алды. Бұл кезең, соңдай-ақ ұлттық валютаның бағаларды ырықтандыру саясатына орай шарттасылған ақша-несие құралдарының және факторлардың әрекетіне бейімделуі болатын. Сонымен бір мезгілде, 1995 ж. 15 ақпан айында Қазақстан Республикасы Президентінің қаулысының бекітілген, 1995 ж. арналған Қазақстандағы банктік жүйені реформалаудың бірінші бағдарламасы жасалынды. 

   2. Қазақстан  Республикасының валютасының қалыптасуы 

   2.1 Қазақстан  Республикасының валюта тарихы  және жаңа теңгеге   сипаттама

   Тәуелсіз  егемен мемлекеттің міндетті  рәміздерінің бірі оның ұлттық валютасы болып табылады. Кез келген мемлекеттің тарихына оның бір-ақ рет енгізілетін өз валютасының тарихы да кіреді. Басқа көптеген елдердің ұлттық валютасының тарихы сан ғасырлар бойы қалыптасқан. Кез келген ұлттық валюта елдің өткенін, бүгінгісін және болашағын бейнелейді. Ал Теңгенің - Қазақстан Республикасы ұлттық валютасының тарихы Президенттің 1993 жылғы 15 қарашадағы жарлығынан басталды.

   Алғашқы кезде  Теңгенің бірінші шығарылған қатары (1 теңге = 100 тиын) мынадай номиналдардан тұрды:

    • 1, 3, 5, 10, 20, 50 және 100 теңгелік банкноттар

    • 1, 3, 5, 10, 20 теңгелік монеталар ,

    • 1, 3, 5, 10, 20 және 50 тиындық монеталар ( бастапқыда қағаздан жасалған ).

   Кейіннен  айналысқа :

    • 1994 жылы 1993 жылғы үлгідегі номиналы 200 теңгелік  және 1994 жылғы үлгідегі 500 теңгелік  банкноттар ;

    • 1995 жылы 1994 жылғы үлгідегі номиналы 1000 теңгелік  банкноттар ;

    • 1996 жылы 1996 жылғы үлгідегі номиналы 2000 теңгелік  банкноттар ;

    • 1997 жылы  номиналы 1, 5, 10, 20, 50 теңгелік монеталар  (жаңа дизайны);

    • 1999 жылы 1998 жылғы үлгідегі номиналы 5000 теңгелік  банкноттар;

    • 2000 жылы 1999 жылғы үлгідегі номиналы 200 және 500 теңгелік банкноттар (дизайны  өзгертілген),

   2001 жылы :

    • 2000 жылғы  үлгідегі номиналы 1000 және 2000 теңгелік  банкноттар ( дизайны өзгертілген );

    • 2001 жылғы  үлгідегі номиналы 100 теңгелік банкноттар  ( дизайны ішінара өзгертілген );

    • Қазақстан  Республикасы тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған 2001 жылғы үлгідегі 5000 теңгелік мерейтойлық банкноттар ;

    • 2001 жылғы  үлгідегі 5000 теңгелік банкноттар  ( дизайны ішінара өзгертілген ).

    2002 жылы :

    • 2003 жылғы үлгідегі номиналы 100 теңгелік банкноттар;

    • 1999 жылғы  үлгідегі номиналы 200 және 500 теңгелік  банкноттар ( дизайны ішінара өзгертілген ) шығарылды.

   - 2003 жылы :

    • 2003 жылғы үлгідегі номиналы 10 000 теңгелік банкноттар.

   Республикада  ақша айналысындағы монетамен  қатар мерейтойлық және ескерткіш  монеталар да қолданылады . Мерейтойлық және ескерткіш монеталар оларда белгіленген құнға сәйкес төлем қабілетіне ие , бірақ олар негізінен мәдени - ағарту мақсатында шығарылған . Әдеттегідей , олар қатаң шектеулі таралыммен шығарылады және Қазақстан Республикасының аумағында және шет елдерде коллекциялық құнымен сатуға арналған. 

Жаңа теңгеге сипаттама 

   2006 жылғы үлгідегі  банкноталар бірыңғай стильде орындалған, суреттер бет жағында негізінен тігінен, сырт жағында көлденеңінен орналасқан. Тұтастай алғанда, дизайн Қазақстанның қазіргі бейнесін көрсетеді, барлық мемлекеттік нышандар, сәулет объектілерінің және елдің табиғат ландшафтарының бейнелері кіреді.

Банкноталардың бет  жағында орталық бөлігінде "Астана-Бәйтерек" монументі - қазіргі заманғы қазақстандық сәулеттің, конструкторлық және инженерлік ойдың жетістігі, тәуелсіз Қазақстанның даму нышаны орналастырылған. Банкнотаның ортасында түрлі-түсті жолақтарда Қазақстан Республикасының мемлекеттік әнұраны ноталарының фрагменттері бейнеленген, оларға номиналдың сандық белгісі жазылған. "Бәйтерек" ескерткішінің сол жағында бір түспен Қазақстан Республикасының мемлекеттік елтаңбасы салынған. Оң жақ жоғарғы бөлігінде – мемлекеттік жалаудың бейнесі. Банкнотаның төменгі бөлігінде сенімді, шынайылықты және әділеттілікті білдіретін классикалық геральдикада ашық алақан бейнеленген. Номиналы 200 және 500 теңге банкноталарда номиналдың мемлекеттік тілдегі әріптік белгілеуі оң жақ төменгі бұрышында тігінен, номиналы  1000, 2000, 5000 және 10000 теңге банкноталарда төменде сол жақта орналасқан. 200 және 500 теңгелік номиналдардағы "ҚАЗАҚСТАН ҰЛТТЫҚ БАНКІ" деген жазу мемлекеттік елтаңбаның астына, ал 1000, 2000, 5000 және 10000 теңгелік номиналдарда тігінен төменде оң жақта орналастырылған.