Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлік және оның дамуы

     ▪ ІІ кезең (1996-2005 жылдар) экономиканың шикізат  базасын өзгертуге қадам басу үшін телекоммуникация мен транспорт жүйелерін жеделдете дамыту үшін, сонымен бірге дамыған тауар және валюта рыноктарын, капитал, жұмыс күші, бағалы қағаздар мен интеллектуалды меншік рыноктарын қалыпатстыру үшін қажет.

     ▪ ІІІ кезең (2006-2012 жылдар) экономиканың ашық типін жедел қарқынмен дамытумен, осының негізінде өтпелі кезеңде стратегиялық мақсаттарға жетумен, Қазақстанның әлемнің индустриалды елдер қатарына кіруі мен әлемдік саудада позициясының нығаюымен сипатталады.

     1997 жылдың қараша айындағы ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауында өтпелі кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық дамудың қорытындысы шығарылды, тежеуші факторлары айқындалып, 2030 жылға дейін жүзеге асыруға көзделген жеті ұзақ мерзімді мақсаттар мен олардың мерзімдері көрсетілді.

     Қойылған  мақсаттарды жүзеге асыру мына үш кезеңде болуы қажет:

• 1998-2000 жылдар;
• 2001-2010 жылдар;
• 2011-2030 жылдар;

     ХХ  ғасырдың басындағы Қазақстан Республикасының экономикалық саясатының бес басты бағыттары болды:

     - әлеуметтік ахуалды жақсарту және кәсіпкерлік қызметті одан әрі дамыту;

     - басқарудың тиімділігін арттыру;

     - өндіріс секторларына несие беру;

     - экономикалық шикізат бағдарын  өзгерту;

     - аймақтық диспропорцияларды жою.

     Қазақстан Республикасының экономикалық саясатының негізгі басымдылығы біздің экономикамыздың шикізаттық бағдарын өзгерту болып табылады. Әзірге осы мәселені шешуге байланысты құрылымдық саясат жоқ. Отандық шикізаттың жаңа бірінші, екінші, үшінші және төртінші сатыларын құруда, ауыл шаруашылығы өңдеу өнеркәсіптерін құру мен дамытуда айқын белгіленген стратегия, импортты алмастыру бағдарламасы болмады.

     Мұнай өңдеуді ұйымдастыру, мұнай химиясының басқа да өнімдерінің өндірістерін ұйымдастыру, мұнай өңдеу және мұнай  өндіру үшін машина жасау өнеркәсіптерін дамыту міндеттері қойылды. Бұл тек өнеркәсіптің шикізат бағдарын жоюдың бірқатар жолдары.

     Осы жұмыстың негізгісі бәсекеге қабілетті  баға мен технология сапаны қамтамасыз ету, мынадай міндет қойылды бәсекеге қабілетті өңдеу өнеркәсіптерін құру.

           Экономикалық саясаттың тағы бір бағыты аймақтар дамуындағы диспропорциялар және әсіресе солтүстік пен оңтүстік аудандардағы диспропорциялар, оңтүстік аудандарда солтүстік аудандарға қарағанда жұмыссыздықтың басымдылығымен болатын табыстар мен кедейлік деңгейі бойынша халықтың жіктелуінен көрініс табады. Осындай диспропорциялардың салдарлары халықтың елдің ең қолайлы аудандарына қоныс аударуынан көрінеді.

           Ауыл шаруашылығы  мен өнеркәсіптің әлі іске жаратылмаған әлеуетінде жаңа жұмыс орындарын  құруды, шағын және орта бизнесті дамытуда қарастыратын көші қон саясатын жасау міндеті қойылды. Осыған байланысты тағы да мәселе, яғни кәсіпкерліктің өмір сүру ортасы мен одан әрі дамыту мәселесі қойылды. Осы жерде халықты жұмыспен қамту, азаматтық құқық, халықтың табыстары, рыноктың конъюнктурасын жақсарту, нарықтық бәсекені қажетті деңгейде ұстау мен дамыту сияқты үлкен проблемалардың бастаулары қиылысады. [1. 215]

           Еліміздің Президенті әлеуметтік қызмет көрсету жүйесінде, соның ішінде білім беру мен жаңа мамандықты игеру ісінде, қала берді  бизнестің әлеуметтік тұрақтылыкты сақтау алдындағы жауапкершілігін күшейтуде жеке секторды бұл іске катыстыратын мезгіл жеткенін айтты.

     Әлемдік  экономикалык тәжірибе жүргізілетін реформалардын  табысты болуы тиімді әлеуметтік саясат ұстанғанда ғана мүмкін болатынын көрсетіп берді. Қоғамдағы  бойда тұмшаланған белсенділік пен жаңа мүмкіндіктердің жаркьірай ашылуына нақ сол ғана күшті серпін береді. Және бұл ешкімнің күдігін тудырмайтын аксиома екендігінде дау жоқ.

     Сондықтан адам факторын дамытуға яғни білім  беруге, денсаулық саласын әлеуметтік қамсыздандыруға, сақтандыруға және ғылымға қаражат салуға көңіл бөлу қажеттілігі туындайды.

     Осы міндеттер Қазақстан экономикасы  дамуының сапалы да жаңа кезеңін ашқалы отыр. Ол дегеніміз өтпелі кезең  жағдайындағы модернизациялауды аяқтап, енді бәсекелестік қабілеті бар елді жасауға ұмтылу қажет. [1. 16]

      ХХІ ғасыр қарсаңындағы Қазақстан Республикасының  әлеуметтік-саясатының бес басты  бағыттары бар:

- әлеуметтік  ахуалды жақсарту және кәсіпкерлік  қызметті одан әрі дамыту;

- басқарудың тиімділігін арттыру;

- экономикалық  шикізат бағдарын өзгерту;

- аймақтық  диспропорцияларды жою;

      Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық саясатының осы бағыттарына кеңінен  тоқталу қажет.

      Президент әлеуметтік ахуалды жақсарту деп  – ең маңызды мәселе халықты жұмыспен қамту мәселесі екенін атап көрсетті. Жұмыспен қамту мәселесін шешуде шағын кәсіпкерлікке маңызды роль беріледі.

      Аталған бағдарламада шағын және орта бизнесті одан әрі дамыту, олардың өкілдері қазақстан шикізатын өңдеуді  кеңейтуге, негізделген өндірістерді құруға және дамытуға ат салысуы қажет. [2. 269]

      Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы егемен және тәуелсіз мемлкет ретінде қалыптасып өркенитеті демократиялық құқықтық қоғам құру жолын түскен ел.

     Демократиялану  процесінің әр елдің өзіндік ерекшелігін сәйкес түрлі кезеңдерде жүзеге асырылатыны белгілі. Осыған орай Қазақстандық қоғам саяси жүйенің түрлі салаларында демократиялық құндылықтарды орнықтырудың бастапқы кезеңінде даму үстінде.

      Экономикадағы түбегейлі өзгеріс адамның еңбекке қатынасын қалыптастырып, оның атқарған жұмысына қарай берілетін еңбек ақыны талап етеді. Осыған орай мемлекеттің дамуымен халқының материалдық ахуалы ролардың күн көрісі мен жалақысымен анықталады.

     Тәуелсіздік жылдарынан бері саяси-экономикалық реформалардың дамуының жолының басты кепілі ретінде біле отырып, халықтың тұрмыс деңгейін жоғарылатудың бір көрінісі- жалақы саясатын жетілдіру болып табылады.

      Мемлекеттің  даму жолында өнім өндіру мен жалақы саясатын жетілдіру мақсатында бірқатар бағыттарды анықтау қажет:

• кәсіпкерлік жолды анықтау;
• өндірісті жандандыру;
• стратегиялық мақсаттарды анықтау және жүзеге асыру шараларын жүргізу;
• интенсивті даму бағытын қарастыру;
• өнім өндіру желісін дамыту;
• еңбек өтеміне сәйкес жалақы төлеу балансын ұстану;

     Аталмыш стратегияның екінші көздеген мақсатын жоғарыда атадық. Ол жаңа экономика құру. Жаңа экономика дегеніміз білім мен ғылым негізінде дамыған экономика, яғни тек  өнім тауар шығаратын экономика емес, білімге білім қосып, ол ғылыми жаңалыққа айналып, ғылым жаңалығы жаңа технология туғызып, соның негізінде дамитын экономика.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1.3. Экономикалық саясат  мақсатының қайшылықтары

           Мемлекеттің билігі елдегі әртүрлі өндірушілер мен  тұрғындар топтарының мүдделерін келістіріп, олардың еңбекпен іскерлік әрекеттерінің белсенділігін белгіленген біржақты мақсаттарға қол жеткізу үшін пайдалануы қажет. Экономиканың мемлекеттік реттелуі кейде иерархиялық жүие ретінде құрылады. Ең жоғарғы мемлекеттік деңгейде заң шығурашы және оны атқарушы билік тармақтары ажыратылып, олардың қызмет атқару шектері айқындалған. Парламентте экономикалық саясаттың негізгі бағыттары талқыланады және қабылданып, бекітіледі немесе қайтарылады.  Қабылданған экономикалық саясаттың өмірге енгізіліп, оның іске асырылуын атқарушы билік тармағы – үкімет жауап береді. Үкімет кезегінде саясат мақсаттары мен тапсырмаларын іске асыру құқықтарын мемлекеттің әртүрлі мекемелеріне бөліп береді.

     Қызметтерді бөлісу принципі мемлекеттің ұйымдық  – саяси типіне байланысты. Соңғысы  федарациялық немесе орталықтандырылған мемлекет болуы мүмкін. Федеративті құрылымда экономикалық саясаттың үш себъектілік деңгейлері анықталады: федералдық,  аймақтық және жергілікті.

     Мемлекеттің экономикалық саясатының экономика жағдайындағы сипатына бірнеше бағыттарды айқындауға да болады.

     Мемлекеттік экономика жағдайында кәсіпкерлік  қызметке монополиялық құқық тек  қана мемлекетте болды. Нарықтық экономика  кәсіпкерлік қызмет үшін тек қана мемлекетке ғана емес, сонымен бірге  әрбір кәсіпорынға, әрбір жеке адамға мүмкіндік ашты, бұл жағдай нарық экономикасының тұтынушылар қажеттіліктері мен ҒТП-ке жедел түрде қарауын қамтамасыз етеді.

     Кәсіпкерлік қызметті құру - өтпелі кезеңде мемлекеттің  алдында тұрған басты міндеттердің бірі. Барлық деңгейдегі кәсіпкерлік  құрылым, халықты барынша жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге және халықтың өмір деңгейін көтеруге Қазақстан Республикасының одан әрі әлеуметтік-экономикалық дамуы үшін қажетті. Әлеуметтік ахуалды жақсартуды қамтамасыз етуге қабілетті.

     Кәсіпкерліктің  субъектілері экономикалық қызметтің әртүрлі қатысушылары – жеке тұлғалар, келісім-шарт міндеттемелерімен және де ортақ экономикалық мүдделерімен, біріккен адамдар тобы яғни, ұжымдық кәсіпкерлік, серіктестік, кооперативтер, акционерлік қоғамдар, холдингтер мен осы тәріздес мемлекеттік кәсіпкерлік бола алады.

     Өтпелі  кезеңде кәсіпкерлік қызметтің  дамуы кешенді және көп деңгейлі сипат алуы керек. Себебі аталған  қызмет Қазақстан Республикасының  әлеуметтік-экономикалық саясатының стратегиялық мақсаттарына жету үшін экономикалық базис болып табылады.

     Кәсіпкерлік бұл шаруашылық жүргізудің әдісі  және тәуекелсіздікке өз бетінше  жұмыс істеуге негізделген экономикалық ойлаудың ерекше типі.

     Еркін кәсіпкерлік – барлық деңгейдегі жаңалық, бұл мемлекеттік қолдау мен ынталандыру қажет кәсіпкерлік  негізделген бастама. Осы тәрізді кәсіпкерлік кәдімгі күнделікті бизнестен түбірінде ұқсамайды және әлеуметтік-экономикалық прогресс, Қазақстан Республикасын – жаңа индустриалды мемлекетті қалыптастыруға катализаторшы болып табылады.

     Кәсіпкерлікті дамытудың басты ісі нарық экономикасында бәсекелестік ортаны құру үшін ғана емес, сонымен бірге еркін кәсіпкерлік үшін жол ашатын мемлекет иелігінен алу мен мемлекеттік меншікті жекешелендіру болып табылады.

     Атап  көрсеткендей ХХІ ғасырдың қарсаңында Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық саясатында шағын кәсіпкерліктің дамуына ерекше назар аударылады. Оның рөлін  әлеуметтік ахуалды жақсартуда жетекші орын алады. Бірінші кезекте осы салада халықты жұмыспен қамтамасыз ету тезірек өседі және қоғамның тұрақтылығы үшін жағдай жасалады.

     Батыс елдердің экономикалық әдебиетінде  шағын бизнесті «өсу үстіндегі бала»  деп қарау орын алған. Жеке жағдайда, «шағын бизнес-бұл өсу үстіндегі  бала ретінде, сондықтан ол барлық уақытта  сәби бесігінде қала алмайды. Ол үлкен  мекен-жайға мұқтаж, бұл үшін ол кәсіпкерлік қызметпен бел шешіп айналысуы қажет». [2. 30] 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ІІ  Қазақстан Республикасының  экономикалық саясатының ерекшеліктері

2.1. Мемлекеттік экономикалық  саясатының негізгі  түрлері

           Дамып келе жатқан немесе өтпелі экономикалы елдердің экономикалық дамуы бұл жай ғана ішкі жалпы өнімнің адам басына шаққандағы өсу қарқыны емес, бұл экономиканың өсуі, яғни ішкі жалпы өнімнің сапалық тұрғыдан өсуі.

     Еліміздің индустриялық-инновациялық дамуының 2015 жылға арналған стратегиясына сәйкес негізгі күш экономиканың шикізаттық емес бағыттағы салаларында жұмыс істейтін бәсекеге қабілетті, соның ішінде экспортқа бағдарланған өндірістерді дамытуға және құруға бағытталады. Ұзақмерзімді стратегиялық міндеттерді шешу мақсатында басты назар ғылымды қажетсінетін және жоғары технологиялы өндірістерді дамыту үшін жағдай жасауға аударылатын болады.