ИСЛАМНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ МЕН ТАРАЛУЫ

     Алайда халифат қатаң орталықтанған мемлекст болған жоқ. Провинциялардың кең түрде әкімшілік және қаржылық автономиясын сақтауы, Омейядтардың Византия және Иранның алып пайдаланған, пошта әкімшілігінің жұмысының жақсаруына мүмкіндік туғызды. Медина араб мемлекетінің саяси астанасы болса, Дамаск мұсылман империясының астанасы болды. Бірлігі берік болу үшін бұл империя аса кең және біркелкі емес еді. Оның шекарасы кеңейген сайын, бағын-дырылған халық пен басқыншылардың аз мөлшерінің арасын-дағы сәйкессіздік анық байқала бастады. Ислам жолына түсіру салық түсім-дерін азайтатынына көздері жеткен Омейядтар, енді оған кедергі кел-тіре бастады.⁶⁴ Олар бағындырылған халықты ауыр салықтармен қана-ды, оларға төменгі сатыда тұрғандар ретінде қарады. Олардың іштен тынған наразылығына хариджиттер мен шииттердің жүргізген насихаты қосылды. Олардың белсенді әрі шебер жүргізген насихаты Омейядтар әулетінің құлауын тездетті.

      Омейя халифатының билігі кезінде (660-750) тоқсан жылдың ішінде араб экспансиясының ауқымды жер көлемін Атлант мүхитынан Индке дейін, Каспий теңізінен Ніл өзеніне дейінгі ұлан-ғайыр терри-торияны алған тарихи кезең. 
 
 
 

III ТАРАУ. ИСЛАМ ИДЕОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫН АҒЫМДАРЫ

      Барлық қоғамдың саласында діни көзқарас басым болған орта ғасырлық жағдайда билеуші топқа қарсы күрес, әдетте ортадоксальді емес діни формада, яғни күпірлік пен секта түріндегі формада көрінді. Халифатқа және оның идеологиясына қарсы халықтық күрес VIII ғасырда-ақ басталды. Омейядтардың билік басында болуына харид-життер мен шейіттер қарсы шықты. Ресми исламға қарсы оппозиция-лық ағым – хариджизм туы астында Харис псн Сурейдж әрекет етті. Он жылға жуық созылған бұл күрес араб езігісінен азат етуді мақсат тұтты. Бұл күреске соғдылықтармен бірге орта азиялық түріктер белсене қатысты. Закавказье халықтарының күресі әр түрлі діни ұрандар арқылы жүрді. Армениядағы хариджиттер аббасидтер әуле-тіне қарсы күрескс көтерілді. Әзірбайжандағы маздақшылар Бабектің басшылығы-мен ірі халықтық күресті бастады. Халифатқа қарсы зороастризм, маздакизм, манихейлік, шариаттық және сопылық ұрандарымен шыққан ең ірі көтерілістер Иранда, Орта Азияда және Қазақстанның оңтүстігін-де орын алды.⁶⁵ Араб халифатындағы идеологиялық күрес қайсы бір ережелеріне қарсы шыққан әрқилы идеялық ағымдарға дейін әр түрлі формада өрістеді.

      Өйткені ортодоксальді ислам Омейядтық және аббасидтік хали-фаттардың идеялық қаруы болады, ал мұсылман дін бірсыпыра хали-фат өкіметінің саясатын белсене талдап отырды. Ортодоксальдік емес, идеялық ағымдардың пайда болуы дін басылық билік пен азаматтық үкіметтің біртұтастығын емес, ықпал ету саласындағы күреске ұштас-қан келіспеушіліктен қарама-қайшылықтан туған еді. Азаматтық өкі-мет сияқты мұсылман діні де өзінің қоғамды басқару механизмін пайдаланады. Бірақ мұсылман қоғамында дін азаматтық өкіметке өз шартын қойып отыратын басқарудың ең жалпы және бес аспап тетігі болып табылды. Бұл шарт бұзылған кезде діни аппарат пен азаматтық өкімет арасында қайшылықтар пайда болып, саяси күрестің күшеюіне әсер етеді, бұл жағдай өз кезегіндс мұсылмандық секталар формасын-дағы әр қилы идеялық бағыттардың пайда болуына жол ашты.

      Мемлекеттік дін ретінде ислам әлеуметтік-эконмикалық және саяси өмірдің тек реттеушісі ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік мінез-құлық арқылы ғана адамгершілік жүйені қалыптастыруға көмек-тесетін субъективтік формаларды реттейтін құрал да болып табы-лады.⁶⁶ Сондықтан да мұсылман қоғамының әлеуметтік-саяси интегра-циялануының объективтік формаларынан басқа, исламдағы антиордо-доксальдік жүйені қалыптастыруға мүмкіндік беретін субъективтік сипаттағы факторлардың бар болғанын да ескеру қажет. Бұл кейбір діни адамдардың тарапынан өзінің материалдық игілік саласындағы әл-ауқатын мөлшерден тыс жақсартуға ұмтылып моральдік жағынан азғындауына қатысты. Бұл жөнінде Б.С. Ерасов былай деп орынды атап көрсетті: «Шіркеулік байлықты көбейте беру және бастапқы кездегі өсиеттерден ауытқу моральдің ықпалының төмендеуінс, дін қызметкер-лерінің, монархтардың және қатардагы діндарлардың мінез-құлқы нормаларының бұзылуына әкеп соқты, бұл елдегі «Әлеуметтік жара-сымдылықты тұрақсыз етіп жіберді».⁶⁷ Идеялық күрес Алланың барлы-ғына, оның ерекше белгілері мен қасиетіне, Алланың табиғат пен адам-ға көзқарасына, ерік бостандығына, адам проблемасына және тағы бас-қа көптеген мәселелерге қатысты діни пікірталас формасында өтіп отырды. Исламдағы ортодоксальді идеялық ағымдарды қалыптастыруда мұсылман қоғамындағы әлеуметтік-экономикалық және саяси құрылы-мының өзгеруі мен қарама-қайшылыгы ғана әсер етіп қойған жоқ, сонымен бірге Араб халифатындағы ғылым мен мәдениеттің жалпы даму арнасында интенсивті түрде тарап отырған көне грек және үнді философтарының идеяларының ықпалы да күшті болды. Мұсылман мәдениетінің екі жүз жыл бойы (850-1050) кезеңіндегі шарықтап дамуына Аббасидтер ғана емес, сонымен бірге Омейядтар да айтарлық-тай үлес қосты. Му'авии патшалық құрған жылдардан аудармашылық жұмыс басталды. Дәл соның дәуірінде александриялық мектептің ғалымдарының бірі Зосиманың трактаты аударылды деп есептелді. Мұсылман мәдениетінің жоғары даму кезеңіндегі ғалымдарға, аударма-шыларға, ақындарға қолайлы жағдай жасалған кез Аббасидтер әулеті-нің билігі тұсына дәл келді. Гарун ар-Рашид кезінде бағдат ғылыми ойдың орталығына айналады. Ол құрған «Даналық үй» («Байт аль-Хикма») оның орнын басқан аса сирек кездесетін ғылыми қабілеті бар ұлы аль-Ма'мун кезінде де өз қызметін жалғастырды. Аудармашылық қызмет көбіне ғылыми ойдың гүлденуіне мүмкіндік туғызып отырды. Ғалымдарды көне гректердің мұрасы, әсіресе олардың философиялық ойлары қызықтырды. Платон мен Аристотельдің, Александр Афроди-зийский мен Зенонның, Птоломей мен Евклидтің, Гипократ пен Голен-нің трактаттары тәржімаланды. Араб тіліне тек философиялық қана емес, сонымен бірге медицина, математика, география, ботаника, мине-рология, астрономия, музыка және тағы басқа салалардағы ғылыми еңбектер де аударылды.

      Ғылыми ой мен жоғары мәдениеттің дамуы мұсылман идеоло-гиясының өркен жаюына әсер етпей тұрмады, ол Құран мен Суннада орын алған көптеген қарама-қайшылықтар туралы ойлануға түрткі болды, ол сондай-ақ оларды жаңа идеялармен және ережелермен қамтамасыз етті. Ортодоксальдік суннизм мен халифаттың жоғарғы билігіне төртінші халиф, Мұхаммедтің немесе інісі және күйеу баласы Әлидің жақтастарының бөлінуінен билік үшін таласта алғашқы оппо-зиция пайда болды. Мұхаммед өзінен кейін мұрагер қалдырмағаны және алғашқы үш халиф оның жолын қуушылар болғаны белгілі. Халифті мұрагерлік принциппен сайлау туралы Әлидің жақтастары –шейіттер ұран тастады, оның олар имам әрі халиф болуға лайыкты, даусыз құқығы бар деп есептеді. Шиизм – жоғаргы билік жолындағы күресте туған саяси бағыт ретінде ғана пайда болып, бірнешс ондаған жыл өмір сүрді. Бірте-бірте азаматтық соғыстар мен көтерілістер барысында шиизм өзіне идеология ретінде қызмет еткен діни негіздер қаланды. Шиизм идеологиясының күшті және ықпалды болғаны сонша, дәл сол шиизм аясында ислам мен халифаттың жоғары билігіне оппо-зиция болған хариджизм, исмаилизм сияқты ірі ағымдар мен карматтар қозғалысы өмірге келді.

      Билік үшін күрес шейіттік қозғалысты тудырғандықтан, шейіт-тердің ілімінің түбірлі мәселесі – тақтың мұрагерлікпен ауысуы туралы мәселе болды.⁶⁸ Шейіттердің ойынша, халифатты халиф емес, құдайдың қалауы бойынша жалғыз өзі ғана мұсылмандар қауымына   басшы   болуға құқығы бар имам басқаруға тиіс. Имамдық билік, шейіттердің ойынша, пайғамбардың ұрпағына мұра ретінде тікелей ауысып отыруы қажет. Шиизм ілімінің ең маңызды догматы – «жоқ болып кеткен имам» және оның таяу арада оралатыны туралы догмат. Шейіттер заңды билеуші Әлі және оның ұрпағы (барлығы он екі) болып табылады деп есептейді. Соңғы, Мұхаммед атанған он екінші имам XI ғасырдың аяғында із-түзсіз жоғалып кетті. Исламның бұлай түсініксіз жоқ болуын шейіттер Алланың қалауына жатқызады. Құдай уақыты келгенше оны көрінбейтін жерге жасыра тұрады, бірақ уақыты келген кезде ол әділетті қоғамдық құрылыстың құтқарушысы әрі қорғаушысы ретінде қайтып оралады. «Жоғалған имам туралы догматтың кейбір әлеуметтік мағынасы: діндарларды «қлы құтқарушыға» «үміт артуға», әрекетсіздікке, еңжарлыққа меңзеу, «құтқарушыны» шыдамдылықпен тосуға шақыру болды. Мессиялық идея шейіттік бағыттың жолын қуушыларды енжарлыққа алып келіп, өзінің әлеуметтік жағдайын жақсартуға бағытталған әрекет етуден бас тартқызды».⁶⁹ Соның өзінде де бұл идея халық бұқарасын кеңінен өзіне баурап алды, өйткені олар имамның қайта оралу идеясын әлеуметтік төңкеріс идеясымен байла-ныстырды, ал имамның өзін халық қоғамдық құрылысты жаңартушы, мұқтаждықтан, қайғы-қасірет пен қанаудан құтқарушы ретінде түсінді. Халықтың көпшілік бөлігі, әсіресе жаулап алған елдердс шейіттер жағына шығып кетті, олар одан халифатқа оппозиция тенденциясын көрді және өзінің экономикалық және әлеуметтік жағдайын жақсартуды күтті. Халықтық қозғалыс Омейядтар әулеті басқарған кезде-ақ хали-фатты жайлап алған еді. Мұның өзі сол кездегі жүріп жатқан таптық жіктелу процесімен, мүліктік теңсіздіктің өсуімен, билік үшін саяси күрестің күшеюімен байланысты еді. Халифаттағы жоғары билік үшін күрестің нәтижесіндс бастапқы исламның демократиялық сипатын жақтаушылар – Әлидің жақтастары мен арабтың рулық ақсүйектерінің мүддесін білдіретінде Муавидің жақтастарының арасындағы күрестің нәтижесінде хариджит қозға-лысы пайда болды.

      Хариджиттердің саяси бағдарламасы халифатты мұсылман қауымының мүддесін білдіруші және қорғаушы ретінде қарастырды, сондықтан да, деп есептеді олар, ислам догматын білетін, кез келген дін тәртібін ұстаушы адам халиф болып сайлана алады. Хариджиттердің ойынша, егер оның саясаты мұсылмандардың көпшілігінің мүддесіне жауап бермейтін болса, онда діни қауым халифті орнынан алып тастай алады. Хариджиттердің кейбіреулері, тіпті мұсылман қауымы халифсіз да өмір сүре алады деуге дейін барды. Хариджиттер Омейядтардың ғана емес, сонымен бірге шейіттердің де үстемдігіне қарсы күресті. Хариджиттердің бұл күресінен әділеттілік жолындағы күресті көрген қоғамның бейшаралыққа ұшыраған топтары да оларға барып қосылды. Шейіттер сияқты, хариджиттер де күрес барысында ортодоксияға қарсы соққы ретінде рационалистік идеяға негізделген өз ілімін жасады. Мысалы, Құранның тұтастығына күмән келтірген хариджиттер, жекеле-ген сүрелер Құранның озінікі емес дегенді айта отырып, одан еркін кетуді, дін жолынан таюды көрді. И.Гольдцердің айтуынша, «олар (хариджиттер) догматтың кейбір негізгі мәселелерінде бәрінен де гөрі мутазилиттерге жақын тұрды».⁷⁰ Хариджиттердің әлеуметтік бағдарла-масы бойынша жер барлық мұсылман қауымының меншігі болуға, ал бұл қауымның мүшелері – арабтар да, араб еместср де жерден алына-тын жан басы салықтары – харадж бен джизьядан босатылуға тиіс. Жоғарыда айтылғандай, шиизм аясында дүниеге келген карматтар қоз-ғалысы антифеодалдық, антиисламдық сипат алды. Карматтар қозға-лысы Аббасидтер мен ортодоксальді исламга қарсы күрестс аса саяси белсенділігімен, үлкен ұйымшылдығымен ерекше көзге түсті, сондық-тан да ол халық бұқарасын кеңінен өзіне тартты. Карматтықтар өзінің белсенділігі мен ұйымшылдыгының арқасында күреске ашық шығуына және Бахрейнді басып алуына сәті түсті. X ғасыр бас кезінде карматтар мемлекет құрып, ол бір жарым ғасырга жуық өмір сүрді. Карматтардың Бахрейнде құрган қоғамдық құрылысы өндіріс құрал-жабдығына ірі феодалдық жекеменшіктің жоқ болуымен ерекшеленді. Бахрейннің негізгі тұрғыны ерікті шаруалар мен ұсақ қолөнершілердсн тұрды. Халыққа қайтарылмайтын қарыз, т.б. формасында материалдық көмек көрсетіліп отырды. Алайда, карматтар ірі жер иеленушілік пен қатаң қанауды жойғанмен, олар қауымдық құлдықты сақтап қалды. Мұндай жағдай тарихи дәуірмен сай келді. «Ортағсырларда Таяу Шығыстағы шаруалар, – деп көрсетеді Е.А. Беляев, – феодалдық кезеңге дейінгі болған қауымдық құрылысты қалпына келтіруге ұмтыла отырып, феодалдық мемлекеттілікке қарсы шықты. Осы кезеңде Шығыс елде-ріндегі егінші қауымдарда қаумдық құлдық өмір сүрді».⁷¹ Шиизмнің, хариджизмнің, карматтықтың және басқа да діни жүйелердің діни ұрандары арқылы өтіп жатқан халықтық қозғалыстар, ең алдымен әлеуметтік-саяси сипатта өтті. Бұл қозғалыстың идеологиясы өмір сүріп жатқан тәртіпке наразылық рухында, қанаушы таптың езгісі   мен жөнсіздігіне қарсы қарсылығы рухында болды. Тарихи жағдайға орай өмір сүріп отырған құрылысқа қарсы күрес діни сипат алды. Орта ғасырлық діни соғыстардың әлеуметтік сипатын талдай келе, Ф.Энгельс былай деп жазды: «Егер бұл таптық соғыстар ол кезде дін белгісімен жүрсе, егер жекелеген таптардың мүдделері, қажеттіліктері және талаптары діни бүркемеленсе, мұның бәрі де істі өзгерте ал-майды және уақыт жағдайымен оңай түсіндіріледі».⁷²

      Феодализмге, халиф саясатына қарсы шыққан халықтық қозға-лыстар, ең алдымен ортодоксальді суннизм формасындағы үстем идеологияны мойындамады. Олар шариғатты орындау және мұсылман сиынуының жалпы нұсқауларын сақтау міндетті емес деп есептеп, Құран мен Суннаның көптеген ережелеріне күмән тугызып, оларды сынға алды. Халифаттағы таптық қайшылықтардың дамуы нәтиже-сінде және антикалық философия мен ғылым идеясының кең тара-уынан исмаилизм сектасы пайда болды. Ол X ғасыр басында діни-философиялық сипаттағы ірі ұйымға айналды. Исмаилизмнің таптық негізі суфизм сияқты, әр кезде де біркелкі болмады. Исмайылшылдық қозғалыс өзінің кейбір даму кезеңдерінде феодалдық таптық мүддені білдірді. Исмайлиттер қозғалысының күрделі сипаты оның «әмбе-бабтылығынан» туындаған, сондықтан да ол әр түрлі таптардың мүд-делері үшін пайдалануы мүмкін еді. Исмайлиттердың іліміне де сопылардың ілімі сияқты неоплатонизм де үлкен ықпал етті. «Исмаи-литтер, – деп жазды И.П. Петрушевский, – неоплатонизм философиясы-нан монотеистік идеямен көрінетін әлем құбылыстарының көптігінің синтезін тауып, қабылдады».⁷³

     Адамның құдаймен тікелей және жеке мистикалық қарым-қаты-насының мүмкіндігін дәлелдейтін суфизмнен исмайлитердің айырма-шылыгы ол ондай мүмкіндікті теріске шығарады. Құдай, исмайлит-тердің ілімі бойынша, өзінде әлемдік ақыл-парасатты бейнелеп, бұл ақыл парасатқа құдайлық барлық атрибуттарды аямай береді, өзі адам үшін анықталмайтын және танылмайтын құдай абсолютке айналады. Сөйтіп исмайлиттер неоплатоншылардан әлемнің жаратылуы туралы ілімін қабылдап, одан мистиканы алып тастауға тырысты. Исмайлизм-нің күпірлік сипаты, оның ортодоксальді исламға қарсы оппозиция болуы Құранның өлеңдерінің шын мазмұны мен мағынасын жоятын Құранды аллегориялық түсіндіру әдісінен байқалады. Мысалы, олар Құранның сыртқы (захир) мағынасынан басқа, ішкі (батин) де мағы-насы болады деп есептеді. Сопылар сияқты, исмайлиттер де оның ішкі мағынасы шариғатты тану исмайлиттер үшін міндетті емес деп білді.⁷⁴

     Исламның және ортодоксальді догматтық әр түрлі секталары өкілдерінің арасында әдетте айтыс туғызатын басты мәселе – бұл құдайдың табиғаты туралы мәселе исмайлизмде құдай абстрактілі, ол белгілі бір бейнесі немесс қасиеті, немесе сапасы жоқ, сондықтан да адам ақыл-парасаты оны тани алуы мүмкін емес. Исмайлиттер құдай-дың барлығын мойындайды, бірақ олар оның атрибуттарын теріске шығарады, өйткені құдай атрибуты, исмайлиттердің ойынша, бұл оның құдайлық мәнін жоқ етеді. Исмайлиттердің онтологиялық ойлары Құранның әлемнің құрылысы туралы догматтармен қатаң қарама-қайшылыққа келді. Егер Құранда құдайға дүниені жасаушы рөлі бері-ліп, ол «әрбір затқа билік жүргізуші» ретінде сипатталса, ал исмайлит-терде абстрактілі құдай сезімдік заттар әлемінен алыстаған сайын әлемдік ақыл-парасатқа орын босатады, ол құдай сияқты барлық сезімдік және рухани жағынан бағыттауға және жасампаздық жасауға қабілеті бар.