ИСЛАМНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ МЕН ТАРАЛУЫ

      Құранда былай делінген: «аспанда бұл кітаптың «кітап-ана», «жасырын кітап», «сақталған скрижаль» деп аталатын соны мәтіні бар. Одан «рух», «киелі рух» Жәбірейіл арқылы пайғамбарға үзінді ретінде жіберіліп тұрады».⁹ Құран неге бірден түсірілмеді деген сұраққа, бұл кітаптан, көкейіңде қондыру үшін оны анықтап оқыдық деген жауап алуға болады.¹⁰ Кейін бұл сыр ашулар халыққа жария болу үшін Жәбірейіл пайғамбарға бұларды мәнерлеп, қайталайды.

      Мұхаммед өзінің ізін қуушыларды, Құранның «аспан кітабынан» сыр ашулар екендігін сендірді. Мұхаммедтің осы айтқан ойымен, оның тағы бір ойы байланысты: бұл «аспан кітабы» Мұхаммедкс дейін болған пайғамбарларға да жіберілді.¹¹ Тора Мұсаға, псалмдар Дәуідке, Евангелие Иса пайғамбарға (мессии, ал-Масих) жіберілді. Мұхаммед-тің дәлелдеуінше, олардың киелі кітаптарының бастапқы кезде Құран-нан айырмашылығы тілі ғана болды, формасы және мазмұны жағынан  олар бірдей болды. Мұхаммед еврейлердің, оларға жіберілген өсиеттің кейбірін жасырып, кейбірін бастапқы орнынан ауыстырып бұрмала-ғанын дәлелдеді. Кейінірек, ол христиандарға да осындай мін тақты. Бұдан келіп шығатын қорытынды, ислам ілімі бұл жаңа дін емес, керісінше әр кезде Ыбырайымға, Мұсаға, Дәуідке, Исаға және басқа да пайғамбарларға ашылған, кейін бір бөлігі ұмытылып, бір бөлігі адам-дармен бұрмаланған ортақ және мәңгілік монотейстік дін, демек Мұхаммед біркелкі бастапқы сенімді қалпына келтіруші ретінде таңдалған.

      «Құран» деген сөзді әдетте (дәлірек айтқанда құр'ан, кара'а түбі-рімен оқу) «оқу» деп аударады.¹² Алайда кара'а сөзін ол кезде «дауыс-тап сазды әуенмен», яғни «мәнерлеп» оқу және кітап бойынша оқу міндетті емес, жатқа айту мағынасында жиі қолданылатын. Бұл сөз дәл осы мағынада Құранның кейбір жерлерінде де қолданылады. Қазіргі кездегі зерттеушілердің пікіріне сәйкес «Құран» сөзі тікелей аудар-ғанда мұсылмандықтың киелі өсиеттерін «мәнерлеп», яғни дауыстап сазды әуенмен оқу дегенді білдіреді. Кітап – «(киелі) өсиет» және құр'ан сөздері Құранда синоним ретінде пайдаланады. Құр'ан және кітап сөздерімен Мұхаммед өз «өсиеттерінің» (бұлардан ол қайтыс болғаннан кейін ғана бір кітап жиналып, редакцияланды) жинағын ғана емес, бірі ұзақ, бірі қысқа болып келетін жекелеген өсиеттерін де атады; «аспан кітабы» деп аталған кітаптан үзіндіні Мұхаммед соны-мен қатар сүре деп атады. Мұхаммедтен кейін бұл атауды редакция-ланған Құранның жекелеген тараулары да иеленді. Сүре сөзін Нельдке «қатар» осыдан келіп шығатын «сызықша», «жол» деген сөзді білді-ретін еврей тіліндегі «шура» сөзінен шығарады.¹³ Мұхаммед бұл сөзді

«аспан кітабы» түсінігімен байланыстырса керек және оның кезінде сүре деп бұл кітаптың бөлігін немесе үзіндісін атайтын. Сүрелер жекелеген өлендерден тұрды, Мұхаммедтің кезінде-ақ голар айат деп аталды ( «айат» сзөбе-сөз «белгі», «нышан»)

      Құран 114 тарауга немесе арабша сүрелерге бөлінеді, одан кейін ол дауыстап оқуға ыңғайлы болу үшін 30 бөлікке (жүзге) немесс 60 бөлікке (хсуб-бөлшектер) бөлінеді. Құрандағы өлендердің айаттардың саны 6211. Құранның алғашқы қолжазбаларында нөмірлеу болмаған-дықтан сүрелерді аяттарға болу талас туғызып, бірнеше нұсқалар пай-да болды. Аяттар санын анықтаудағы айырмашылықтар (бір қағидалық мәтіннің өзінде) осыдан келіп шығады – 6204-тен 6236-ға дейін. Әр сүреде 3-тен 286-ға дейін аяттар болады, ол бір аятта бірден 68 сөзге дейін болады. Құраннан, мұндай шығармаларда шарасыз пайдала-натын және тіпті қажет болып табылатын қайталауларды алып тастаса оның көлемі әлдеқайда аз болар еді.

      Мұсылман аңыздарына сәйкес бізге жеткен түрінде Құран халиф Османның (644-656) билік еткен жылдары құрастырылып, редакция-ланған. Қағидаға айналған Құранның бұл редакциясымен қатар, бізге дейін қысқаша үзінді түріндс жеткендері де болған. Орта ғасырлық араб тарихшыларының бізге жеткен мәліметтер бойынша, мұсылман-дардың бірінші буынының басқару өкілдсрінде, халиф Осман кезінде редакцияланган Құранға материал болған үзінділердің тізімі болған.

      Құранның әртүрлі үзінділері, әжептеуір ұзақ бойы жазылғандық-тан (екі онжылдық шамасында) оларды бірқатар хронологиялық бірізділікпсн орналастыруға болатын еді, бірақ Құранды құрастыру-шылар бұл принципке сүйенген жоқ. Бірқатар Құрантанушылардың көп еңбегінің арқасында, Құран сүрелерінің салыстырмалы түрде хронологиялық жүйелілігі белгіленді. Бірақ бұл әринс шамамен және екі үшты жасалынған жұмыс болды, себебі әр сүренің мерзімін оның стилі, алғашқы кездегі ислам тарихының оқиғаларына оның мазмұны-ның сәйкес келуі және ақырында зерттеушінің өзінің сезімі сияқты көмескі және субьективті белгілер арқылы бағаланады.¹⁴

      Құран сүрелері меккелік және мединелік болып бөлінеді. Мұхаммедтің 622 жылы Йасрибке (кейінірек Медина) қоныс ауда-руына дейінгі кезеңге жататын сүрелер, Құранның көп бөлігін қамти-ды, олар 90, екіншілері 622-632 жылдар арасындағы уақытқа жатқы-зылады. Мекке сүрелері ортақ тарау ішінде үш кезеңге бөлінеді және  ол кезендердің әрқайсысы сүрелердің лексикасы мен стиль ерекшелік-терімен сипатталады: бірінші кезеңге жатқызылатындары «поэзиялық» ретінде қарастырылады, екіншісі «рахмандық» (рахман – қайырымды, Алла атымен қатар қолданылатын құдайдың аты), үшіншісі «әумелік» деп аталады. Зерттеушілердің Құран сүрелерінің эволюциясын атап көрсетті, ерте кездегі сүрелер айқын, қызбалы, поэзиялық толыққан-дығымен ерекшеленді, ары ұзаған сайын солғын, сабырлы баяндалып, шұбалаңқы болып келеді. XX ғасырдың аяғына дейін еуропалық ғылы-мында, Құран күрейш тайпасының және сонымен қатар классикалық араб поэзиясының тілімен жазылған деген пікір басым болып келді. XX ғасырдың басында бұган байланысты пікірлер айтыла бастады. Х.Рабин, Р.Блашер, Х.Фляйш, Құран тілі – Арабстанның диалектілен-ген поэзиялық тілі, оған Меккенің ауызекі тілі бірқатар әсер еткен деген қорытындыға кследі.¹

      Құранның тілі түсінуге өте ауыр, онда «күңгірт» айқын емес тұс-тар, түсініксіз сөз тіркестері көп. Тіпті Мұхаммед кезеңіне таяу ұрпақ-тардың өзі Құранның мағынасы мен мазмұнына тек оған берілген түсініктемелер (тәфсир) арқылы ғана қаныққан.

      Құран ислам тарихының алғашқы онжылдықтарын ғана көрсете-тінін атап өту маңызды. Құранның құрастырылып жатқан сол онжыл-дарында, исламның діни және діни-саяси жүйе ретінде қалыптасуының жаңадан басталған кезі болатын. Сондықтан да кейінгі жүзжылдық-тарға қатысты деректер, Құранмен қатар үлкен маңызға ие.

      Біз қарастырып отырған кезеңге байланысты негізгі деректердің бірі, VIII ғасырдың екінші жартысында мединалық Ибн Исханмен жазылып, бізге дейін IX ғасырдың ғұлама филологы Ибн Хишамның өндеуімен жеткен «Алла елшісінің өмірбаяны» («Сират расул Аллах»). Бұл шығармаға маңызды толықтыру ретінде, Ибн Исхактың бізге дейін жетпеген (папируста жазылған азғана үзіндіні есептемегенде) еңбек-терінің ерте редакциясын пайдаланған ат-Табаридің «Тарихының» тиісті жерлсрін пайдалануға болады.

      Ибн Исхактың «Сирасы» Бағдадта, аббасид халифы Мансурдың (754-775) тапсырысымен жазылды. Сондықтан онда Аббасидтсрдің саяси талап әрекеттері көрініс тапқан. Өздерінің шығу тегі Мұхаммед пайғамбардың ағасы Аббастан екенін дәлеледей келе, «пайғамбардың бұл туысына тарихта көрнекті рөл атқарғанын үстіртің жазып, Мұхам-медті тек қана араб емсс, әлемдік пайғамбар бейнесінде көрсетеді. Мұсылмандардың христиандармен және басқа да монотеистік діндер-мен қақпайласуы орын алды. «Сираны» тарихи дерек ретінде пайдалан-ғанда Мұхаммедтің нақты – тарихи бейнесін бұрмалайтын аңыздарды бөліп қарастыру керек».¹⁶

      Сираға қосымша ретінде Вакидидің (747-823) «Книга военных походов» («Китаб ал-магази») еңбегін қарастыруға болады. Ол да біржақты және діни аңыздар мен мифтерге толы.

      Алдыңгы Азияда, Орта Азияда және Солтүстік Африкада, барлық жаулап алған жерлерінде арабтар қалыптасқан ерте феодалдық қоғам-ды кездестірді, олардың ескі араб қоғамына қарағанда экономикасы, әлеуметтік қатынастары және мәдсниеті әлдеқайда күрделі болды. Жаңа қоғамдық қатынастардан келіп туындаған өмірдің барлық талап-тарын, жаулаушылар діннің абыройына негіздегісі келді. Осы кезден бастап Мұхаммед пайғамбардың тірі кезінде орын алған сөзі мен ісіне сүйену орын ала бастайды, және де тақуалық жалғандықтан жиренбеді. Осылайша бірте-бірте мұсылмандық сунна қалыптасты. Мұсылмандық суннаның қалыптасуы заң талаптарынан келіп шықты: жалғыз Құран мәтінімен негізделе алмайтын, мемлекеттік, қылмыс, мүліктік және отбасы құқық нормаларын белгілеу қажет болды. Сондықтан мұсылман суннасының негізгі мазмұны құқық мәселелері.

      Мұсылман суннасы көптеген хадистерге негізделген. «Хадис» сөзінің бастапқы мағынасы – «хабарлама», «әңгіме», тар мағынада алып қарайтын болсақ – «цитата» дегенді білдіреді. Хадистің арнайы терми-нологиялық мағынасы – Мұхаммед пайғамбардың сөздері мен істері туралы аңыз. Әрбір хадистен, құқықтық және әдет-ғұрып ұйғарымы, салт тазалық ережелері, азық, адамгершілік және күнделікті өмір мен тұрмыстағы жүріс-тұрыс нормалары шығарылды.¹⁷

      Сира мен Хадистің дерек ретіндегі мәні, талас тудырмауы керек. Бұл дәуірде исламның дін ретінде қалыптасып, алғашқы ғасырларда, ауқымды географиялық аймаққа нығаю кезеңіне жатады.¹⁸

      Исламның «қасиетті кітаптарының бірі – Шариғат – жүйеге түсірілген мұсылмандық заңдар жинағы. Кеңестік белгілі ислам зерт-теушісі Г.М. Керимов, Шариғатта «шаруашылық өмірді реттеуші, мораль мен этиканың нормаларын, мұсылмандық нормалар мен мей-рамдардың және басқа да діншілдердің мінез-құлқы мен бүкіл мұсыл-ман қауымының өмір тәртібін белгілейтін заңдар бір жүйеге келтіріл-ген. Шариғатта тыйым салулар егжей-тегжейлі мазмұндалып, рұқсат етілген, мақұлданатын және жазаланатын іс әрекеттер белгіленген», – деп көрсетеді. ¹⁹

      Шариғаттың қайнар көзі Құран мен Сунна болып табылады. Бірак Шариғаттың Суннадан айырмашылығы онда азаматтық та, діни сипаттағы да кең ауқымды мәселелер қамтылады, әсіресе таза азамат-тық мәселелер Шариғатта дін позициясы тұрғысынан қарастырылады.

      Құран, Сунна және Шариғат мұсылмандар үшін басшылыққа алынатын үш негіз болып есептелді. Нақ осы үш «қасиетті жазуларда» исламның дін ілімі, жеке адамның және жалпы алғанда барлық мұсыл-ман қоғамының әмірін реттейтін моральдік және құқықтық нұсқаулары мазмұндалады.

      Бұл диплом жұмысының бірінші тарауында VII ғасыр басындағы Арабстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайларына сипаттама бсрілген. Исламға дейін араб қоғамында болған діни сенімдерге тоқталып өттік. Исламның пайда болу алғышарттары және Мұхаммед пайғамбар ілімінің бастапқы кезде таралуы баяндалды.

      Екінші тарауда Мұхаммедтің мұрагерлері кезіндегі жаулаушы-лық соғыстардың басталуы және Омейя халифаты кезіндегі исламның басқа елдерге таралуы баяндалып, арабтардың басып алған жерлердегі саясаты қарастырылды.

      Исламның негізгі идеологиясы мен оның ағымдары, ағымдарға бөліну себептері мен олардың діни саяси көзқарас айырмашылықтары үшінші тарауға арқау болды. 
 
 
 

I ТАРАУ. VII ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ АРАБСТАН ЖӘНЕ ИСЛАМ ДІНІНІҢ ПАЙДА БОЛУ АЛҒЫШАРТТАРЫ.

      Арабтардың өздері Джазират-ал-араб «арабтардың (жарты) аралы» немесс «ал-Джазира» –  «түбек» деп тн атайтын. Арабстан сол-түстікте ғана Азия континентімен, батыста Қызыл теңізбен, Шығыста Парсы шығанағы мен Оман теңізімен, оңтүстікте Үнді мұхитымен шектеседі. Ол Африкамен Суэц мойнағы арқылы қосылып, одан Баб-ал-Мандсба бұғазы және Қызыл теңіз арқылы бөлінеді.²⁰

      Батыс Арабстан Хиджаз бен Йемен деп аталатын екі негізгі бөлік-тен тұрады. Хиджаз – (бөгет, тосқауыл дегенді білдіреді) Тихаму ойпаң жағалауын Недж таулы үстіртінен бөліп тұрған тау тізбегі. Хиджаздың солтүстік (Табукке дейін) бөлігі, онда солтүстіктен оңтүстікке дейін созылып жатқан тау атымен Хисма деп аталады. Бұл нөсерлерден кейін көптеген аңғарларға (вади) толы сел теңіздерге ағатын, сонда да құрғақшылықтан қиналатын кедей ел Йемен – «оң жақтағы ел», яғни «оңтүстік ел» сонымен қатар «бақытты ел» дегенді білдіреді, барлық уақытта жерінің құнарлылығымен байлығы арқылы аты шыққан.

      Оңтүстік Арабстан. Йемен шығыста Хадрамаутпен шектеседі. Тұрғындары еңбекқор және кәсіпкер болып келетін, жерін көптеген аңғарлар кесіп өтетін таулы ел.

      Шығыс Арабстан. Оман – Арабстан аудандарының ең шығыс жағы, таулы ел, көп бөлігі құнарлы болып келеді, жағалары айлақтарға мол. Оман шығанағы балыққа бай және жағалау тұрғын-дары орқашан жақсы теңізші болған.

     Орталық Арабстан. Йеменнен шығысқа Хадрамаут пен Махрадан солтүстіккс қарай, Оманнан батысқа Арабстан орталығына дейін үлкен жол созылып жатыр.

      Арабстан үлкен үшбүрыш түріндегі түбек. Бұл қонақжайсыз елдердің үлкен кеңістігі Орта Шығыс пен біздің өркениетіміздің бесігі классикалық Шығыстың елдері арасында орналасты. Батыс Араб-станда қазірге дейін Хиджаз деп аталатын облыста ислам пайда болды. Әлемнің басқа елдерінс таралмас бұрын осы жерде дамып, өркендеді.

      Арабстан түбегін мекендеген тайпалар, этникалық шығу тегі бойынша оңтүстік араб немесе йемендік және солтүстік араб тайпа-лары болып бөлінген. VII ғасырдың басына дейін арабтардың көп бөлігі көшпенді болды. (Оларды бедуиндер – «қыр адамдары» деп атады). Барлық жерде оазисті сипатта болған жер шаруашылығынан гөрі, Арабстанда көшпенді мал шаруашылығымен айналысу үшін мүмкіндік-тер көбірек болды. Көшпенді мал шаруашылығындағы өндіріс құрал-дары жазгы және қысқы жайылымға жарамды жер және мал болды. Бедуиндер негізінен түйе, сонымен қатар ұсақ мал көбіне ешкі өсірумен айналысты, қой ұстау кездесетін. Диқаншы-арабтар негізінен құрма ағашын, арпа, жүзім және жеміс ағаштарын өсірумен айналысты.