Туризм саласын мемлекеттік реттеу

 Қайта өрлеу заманында Европа  дүние бөлігінде кәсіпкершіліктің  дамуы, ат жегілген тарантас, көлік  құрылысының пайда болуы қонақтар  тоқтайтын аулалар орындарының  көбеюіне септігін тигізді.

XIX ғ.Европа мен Америкада өндірістік  революция нәтижесінде көлік  түрлерінің пайда болуы ( пороход, паровоз ) туризмнің дамуына үлкен  ықпалын тигізді.

1930 ж. қонақ үй шаруашылығының  «Ұлы күйзеліс» өзіндік ықпалын  тигізді.Екінші дүниежүзілік соғыс  кезеңі де өз септігін тигізді. 1950 – 60 ж. соғыстан кейінгі халықаралық қатынастардың тұрақталуы, қонақ үй шаруашылығының қайта жандануына ықпалын тигізді.Қонақ үйдің жаңа типтері мотель, отель, кемпинг пайда болуы және курорт – ты қалаларда демалыс қонақ үйлер салына бастады. ДТҰ мәліметі бойынша 17 млн. адамдар тоқтай алатын қонақ үй жүйелері қалыптасқан.Солардың ішіндегі ең ірілері « Шератон », « Рамада », « Марриот », « Редиссон » қонақ үй кластарына орай« Апартамент », « Кондоминниум » түрлері пайда болды.Алғашқы қонақүйлер б.э.д 2000 мыңжылдықта Ежелгі Шығыс өркениетінде пайда болды.

Қонақүй индустриясының тарихи даму кезеңі

1.2 Шетелдік қонақ үй индустриясындағы кәсіпорындардың эволюциясы

Көне Грецияда біздің эрамызға дейіңгі І-ші мың жылдықта таверна әлеуметтік және діндік өмірінің негізгі элементі болып табылады. Бірақ таверналарда саяхатшыларды орналастыру орны болғанымен, көбінесе олар тамақтану қызметін ұсынуға арналған. Сауданың дамуымен және оған байланысты ұзақ мерзімді жол жүру тамақтандыру қызметін ғана емес, сонымен қатар, түнеуді ұйымдастыруды талап етті. Осы жағдай – керуен сарай типті кәсіпорындардың пайда болуын болжады.Керуен сарай жүйенің кең тармақтануы Рим империясының аймақтарында жасалды.Көне Римдік керуен сарайлары қала мен ауылдың негізгі жол жағаларында бір-бірінен 25 миль (40,225 км.) шамада орналасты.

Рим мемлекетіндегі қатаң таптық құрылым қонақжайлық кәсіпорын қызметіне үлкен әсер көрсетті. Саяхатшыларды таптық көрсеткіштеріне қарай орналастырды. Еш уақытта жай халықтың көпестері, саудагерлері мен басқа саяхатшылары мемлекеттік қызметкерлер мен үкіметтік хатшылар жанына орналастырылмаған. Осы жағдай керуен сарадың сапасына әсер етті. Аристократтар өкілдері мен мемлкеттік төрелерінің тоқтаған жерлері сәулет өнерінің тәртібімен құрылған және сол уақыттағы кең тараған қызметтерді ұсынған. Марко Поло «Бұндай керуен сарайларда патша да тоқтай алады» деген.

Таверна мен керуен сарайларда төмеңгі сословиялы азаматтарға арналған түнеу мен демалу қызметтері мимнимальды болған. Мысалы, өте көп жол жүретін саяхатшы сабаннң үстінде ұйықтаған, ал тоңбау үшін атының жылы бүйіріне қысылып жатқан. Басқа қосымша комфорт туралы әңгіме болмаған.

Қонақжайлық кәсіпорындардың пайда болуына өте үлкен роль көрсеткен, ол Жақын Шығыстағы, Азия мен Кавказ сыртындағы саудалар байланысының дамуы. Осы аймақтардан ұзын керуендер жылжитын ірі сауда жолдары өткен. Керуенге қатысушылардың түнейтін жерін ұйымдастыру үшін – сауда жолдарының жағаларында арнайы орналасатын пункттер құрылған, адамдарға және аттар мен түйелерге жайлар құрылған. Осының бәрі табиғи апаттардан (жауын, дауыл, жел, боран), ұры мен қарақшылардан қорғайтын дуалдармен қоршалды.

Қонақжайлық кәсіпорындардың дамуына орта ғасырдағы діндік дәстүрлер үлкен әсерін тигізді. Осы кезеңде киелі жерлерге қажылыққа баратын адамдардың саны бірден көбейді. Шіркеулер қажылық жасаушыларға түнейтін жерлер мен тамақтануды ұйымдастыруды монастырға міндеттеді. Осы уақытта да осған ұқсас қызмет көрсететін жерлер пайда болды. Мысалы, Франкийстік патша, кейіннен Ұлы Карл императоры (742-814) шіркеулердің қорғаушысы VIII ғасырда қажылық жасаушының демалысына арналған үйлер ұйымдастырды.Осындай үйлердің бірі, Ронсельваль шаткқалында монастырлер өз қақпаларының алдында кең пейілмен күтіп алып, тегін нан, жеміс-жидек таратты, етікшілер қызметтерін ұсынды [10].

Саяхатшылардың тегін қызметін алуының кең тарауы жеке кәсіпорындарының дамуын тақтатты. Англиядағы керуен сарайлардың және  таверналардың дамуы орта ғасыр кезеңіне берілді, әсіресе Ресформация кезінде ағылшын патшасы Генрих VIII монастирердің секуляризациясын  өткізгенде дамыды. Енді елкезушінің еш қайсысыда монастырдың ьегін тұрағын алуға мүмкіндігі болмай, жеке керуен сарайларында тоқтауға мәжбүр болды.

ХІІ-ХІІІ ғасырларда керуен сарайлар – алғашқы қонақ үйлер Ресейде пайда болды. Ол кезде олар, «Ям» деп аталды. XV ғасырда ям үкімінде болған, пошта станцияларында құрылды. XV ғасырда орыстың ірі қаласында керуен сарайлардың құрылысы жүрілді, олар орналастыруы мен тамақтанудан басқа коммерциялық операциялар жүргізуіне мүмкіндігімен ерекшеленетін. Сонымен қатар,  қонақ үйде сауда қатарлары, қоймалары бар, бөлмелері жиһаздармен толтырылған. Қонақ сарайларында шетелдіктер ұлттық белгілеріне қарай орналастырылды. XV- XVІІ ғасырларда Новгородта  «неміс» және «голандиялық» қонақ сарайлары  болды, ал Мәскеуде – «аглицкий», «грек», «армян» және т.б. қонақ үй сарайлары болды [25]. ХІІІ ғасырда қонақ үй сарайлары Витебскте, Гродно, Брест, Слониме және басқада белорус қалаларында болды. Белорус көпестеріне арнап  XV- XVІ ғасырларда арнайы қонақ үй сарайлары  Брянск, Везьмя, Мәскеуде болды.

Орта ғасыр кезеңінде қонақжайлық кәсіпорындар қызметінің үдейуі, алғашқы мамандандыру ассоцияциясын құруы болды. Солай, 1282 жылы Флоренция мен Италя қалаларының трактирлері өзінің гильдиясын негіздеді.

Қонақжайлық кәсіпорындарының дамуына ерекше рольды АҚШ атқарды. Тарихшылардың ойынша,  алғашқы керуен сарайлар Еуропадан кейін 1607 жылдан бастап пайда бола бастады. АҚШ ең бірінші сервистік қызмет көрсетудің жаңа жолдарын ұсынған елдердің бірі ,мысалы олар мотельдердің дамуына үлес қосып, тұрмыстық заттардың кең көлемде шығарылуын және оларды жөндеуді ұсынды. Американдық континентіне келген Еуропалық көшкіндер өздерімен қонақ сарайлардың құрылысымен басқарудың тәірибесін алып келді.

Сәулетшілердің көзқарасымен қарағанда, американдық қонақ үйлер еуропалықтарға ұқсас келіп, кішкене ғана ерекшеленеді. Мысалы,  адамдарды орналастыруға, таптық белгілеріне қарай дискриминация болған жоқ.  Әлеуметтік қызметті атқаратын еуропалық кәсіпорындарға  қарағанда американдық қонақ үй сарайлары коммерциялық бағытта болды, пайда табу мақсатында құрылды.

Ең алғашқы АҚШ-тағы қонақ үй Нью-Йорк Бродвейіндегі 70 бөлмелі «Сити-отель» болды.  Бұл мәнді оқиға 1794 жылы болды. 1829 жылы Бостонда «Тремонт» отелі ашылды – АҚШ-тағы алғашқы классты отель – коридорлы, тіркелетін орнымен, әр номерде құлыпы бар және қонақтарға арналған тегін сабын болды. Бұндай отльдің ашылуы қонақжайлықтың бастамасы  болып, ең  алғашқы АҚЩ-тың Шғыс, кейіннен Оңтүстік жағалауларындағы қалаларға жайылды.

ХІХ- ғасырдың аяғында бұд жерде қонақ үйлер екі типті болды. Біреулері үлкен және сән-салтанатты, кейбіреулері кең вестибюльді, балға арналған зал, лифт, сантехника, электрожарығы және де бір қатар басқа ыңғайлығы бар архитектуралық шедевірлі болды. Басқалары – төмен бағамен ұсынушы кішігірім және ескірген.

1898 жылы Лондонда «Савай» отелі  ашылды. Оның басқарушысы атақты  Цезарь Ритц (қазіргі уақытта  Ритц-Карлтон отельдері оның атымен  аталған).

Шетелде ХІХ-ХХ ғасырларды қонқжайлық индустриясы қажетті саланың біріне айналды. Қонақ үйдің құрылысымен, кадрды дайындаумен, баға қою мәселелерімен  қонақ үй бірлестіктері, синдикаттар, акционерлік қоғам, корпарациялар айналысты.  1906 жылы әлемнің әр елінің 4700 қонақ үйдін иелерімен бірлескен халықаралық қонық үй иелерінің бірлестігі ұйымдастырылды.

Ресейде 1910 жылы қонақ үй сарайлары мен номерлі  тарктирлерді санамағанда, жеке иелікте болған 4685 қонақ үйлер тіркелген. Ең атақты қонақ үй «Метрополь» қонақ үйі, ол Мәскеуде 1897-1907 жылдары Петербургтік акционерлік қоғамымен құрылған  «Люкс» қонақ үйі (Филиппов мәскеулік науайшы - негізшісі), Шевальдышев қонақ үйлері «Еуропа», «Париж» және тағыда басқалар [25].

Соңғы он жылдықта дамыған қонақжайлық индустриясындағы кәсіпорындар тенденциясын келесілерді айтуға болады:

1. Қонақ үй ұсынысының мамандандырылуының тереңдеуі;
2. Халықаралық қонақ үй шынжырларының пайда болуы;
3. Кіші кәсіпорын жүйелерінің дамуы;
4. Жаңа компьютерлік технологияның қонақжайлық индустриясына енуі.

Соңғы уақытта  дәстүрлі толық сервисті отельдермен қатар, қызметтері қысқартылған мамандандырылған кәсіпорындар пайда бола бастады. Кәсіпорындардың мамандануы әр түрлі болуы мүмкін. Қонақүйлер қызметі анықталған туристік нарық сегментімен бағыт алады: мысалы, өз демалыстарын гольф ойындарына, шаңғы тебуге арналған клиенттерге, жәрменкеге, конгрестерге, көрмеге келген туристерге арналған.

Шынжырлар туралы айтқанда, әдетте коллективті бизнесті жүзеге асыратын және басқарманың тікелей бақылауындағы топ кәсіпорындарды айтады. Шынжырларда жеке ғимараты болады немесе жалға алады. Шынжырлар басқарамасы  түскен пайданы бөлуде артықшылығы бар, бірақ барлық пайданың жоғалуында үлкен жауапкершілік алады.

     Қонақ үй шынжыры түсінігінің астында мыналар жатыр, бұл қонақ үйлер тобы ( ең азы екі, ең көбі мың), ол бизнесті жүзеге асырады және шынжырдың жетекшілерінің бақылыуында болады. Кез-келген кірістен түсімдерді шынжыр жетекшілігі алады, бірақ ол барлық  операциондық жоғалтуларға жауапты. Қонақ үйлік шынжырлардың қалыптасуы нарыққа қонақ үйлік қызметтердің     ( тек қана жергілікті, аймақтық емес), қызмет көрсетулердің жоғарғы стандартының алға жылжуын әдістемелейді.

     Қазіргі кездегі «Өнім шығару стандарты» деп есептелінетіннің көбісі негіздеменің басы осы жерден алынады немесе қонақ үй шынжырлардың қолдауымен жүреді. «Холлидей Инн» ең алғашқы телеконференцияны белсене қолданған қонақ үй шынжырлары «Хаятт» корпорациясының қонақ үйлері әр қашанда шишалы лифт және атриум элементі бар үлкен фойелерімен ассоциацияланады. Жеміс-жидек бары, дөңгелеп жылжитын терезе, номерлік қорының компьютерлік есебі – бұның бәрі жаңалықтардың кебіреулері ғана. Қонақ үйлер анық бір қонақ үй шынжырына толық құқылы мүшесі, ассоцирлі мүшесі ретінде кіре алады.    АҚШ-та үкіметпен арнайы бекітілген қонақ үйлік классификация жоқ. Негізінен комфорт деңгейі бойынша 5 категорияға бөлінеді. Жоғарғы категория (5 жұлдыз) 2 мекемеге беріледі: American Automobile Assocation (AAA) және Mobile Travel Guide.

    90-шы жылдардың ортасында әлемдік қонақ үй қорының 30% ірі қонақ үй шынжырларының және бірлестіктердің  бақылауында болды. Қонақ үй шынжырларының пайда болуы АҚШ-та басталды. Әсіресе, қонақжайлық экономикасына бұл процесс интенсивті 60-шы жылдары ендіріле басталды. 90-шы жылдардың басында американдық қонақ үй шынжырларының әсері әлемде басым болды. Олар, әлемдегі он алдыңғы қатарлы қонақ үй шынжырларынан еуропалық Travelodge International және  Master Hosts International шынжарларды ығыстырып шығарды, қазіргі уақытта тек екуі қалған – Accor (Франция) және  Forte PLC (Ұлыбритания) [10].

      Қонақ  үй классификацияларына өзіне  меншікті әдіс-тәсілді қонақ үйлік  шынжырлар ие. Әдетте, оларда категориялар  емес, нақты шынжырлы қонақ үйлерге  таратылатын маркалар белгіленеді. Әрбір маркада тек комфорт деңгейі ғана емес, жүктелген міндет, орналастырылған орны және басқа да кейбір критерийлар саналуы мүмкін. Мысалы, ірі европалық Accor ( Франция ) қонақ үй шынжыры түрлі қызмет түрлері мен бағаларды тағайындайтын кәсіпорынның бірнеше маркаларды ұсынады:

• Sofitel
• Novotel

Mercury, бұл өз  қатарында баға және комфорт  деңгейі бойынша тағы 3 топқа бөлінеді:

• Relais Inn – қолайлы бағадағы сапалы қызмет көрсетуді, стандартты номерлерді ұсынады.
• Hotel Mercury – жоғарырақ деңгейдегі қызметтер, жеке қызмет көрсетулер, комфортабельді орналастыру.
• Grant Hotel – қонақ үйдің жақсы жерде орналасуы, қайталанбас комфорт және тәулік бойғы қызмет көрсетудің жоғарғы деңгейі.

     Ірі американдық Holiday Inn қонақ үйлік шынжыр, маркаларды белгілегенде тек комфорт деңгейін ғана емес, жүктелген міндетті, орналасқан орнын, клиенттердің келу ұзақтығын және басқа да критерийлерді есепке алады. Ол келесідей маркаларды қосады: