Тұлға ұғымының мәні мен түсінігі

Егер де әлеуметтену  процесінде адамның тұлғасы дамитын  болса, онда ол адам үшін сәтті әлеуметтену  болады. Әлеуметтену кемшілігінің көрініс  табуы девианттық мінез-құлық болып табылады. “Девианттық мінез-құлық” санаты мазмұнының үш қырын бөліп қарауға болады - біріншіден, девиация деп нормадан кез келген ауытқуды, тіпті прогрессивтік ауытқуды айтуға болады. Екіншіден, дәстүр бойынша девианттық деп әлеуметтік “жамандықтың” жағымсыз көрінісі ретіндегі девиацияны айтады. Үшіншіден, неғұрлым тар ұғымында девианттық мінез-құлық деп қылмыстық жазалауға соқтырмайтын, басқаша айтқанда, құқыққа қайшы болмайтын ауытқуларды айтады.

Девианттық  мінез-құлықтың өзіне тән белгісі  мәдени релятивизм болып табылады: мәселен бір іс-әрекет бір қоғамда  дұрыс саналуы, ал басқа қоғамда - әлеуметтік патология ретінде қарастырылуы мүмкін. Бұған әр түрлі халықтардың  отбасы құқығы мен отбасылық дәстүрлерінен, әдет-ғұрыптарынан көптеген мысалдар келтіруге болар еді. Егер де Голландия, Швеция, Норвегия сияқты елдерде гомосексуалдық некелерге рұқсат етіп, мұндай жұптардың  бала асырап алу құқығын мемлекет қамтамасыз ететін болса, көптеген елдерде  сияқты біздің Қазақстан қоғамында  да мұндай жағдай қоғамдық мораль тұрғысынан да, заңнама тұрғысынан да мүмкін емес. Тіпті біртұтас заңнама қолданылатын, бірақ тұрмыста әр түрлі салт-дәстүрлерді  ұстанатын халықтар тұратын, әсіресе  бұл салт-дәстүрлер діни нормалармен  сақталатын бір мемлекеттің өзінде қиындықтар пайда болады. Мысалы, Қазақстандағы  азаматтық құқық бойынша бір  некелілік талаптары мен ислам  мойындайтын көп әйел алу дәстүрі  арасындағы қақтығыс осындай. Мәдени релятивизм екі түрлі қоғамның ғана емес, сондай-ақ бір қоғамның ішіндегі екі немесе бірнеше үлкен әлеуметтік топтардың  салыстырмалы сипаттамасы бола алады. Мұндай топтардың мысалы - саяси  партиялар, үкімет, әлеуметтік тап немесе топ, діндарлар, жастар мен жеткіншектер, әйелдер, аз ұлттар.

Девианттық  мінез-құлықтың әлеуметтанудағы түсіндірілуі объективті әлеуметтік бағыттылықты және тұлғаның, әлеуметтік топтардың, қауымдастықтар мен тұтас қоғамның қызмет атқаруы және дамуы тұрғысынан алғандағы мінез-құлқының қоғамдық нәтижелері сияқты көрсеткіштерді, мінез-құлықтың әлеуметтік құндылықтар мен нормаларға сәйкестігін, қоғамдық пікірге берілген бағалар мен әлеуметтік санкцияларды қамтиды.

Қоғам түрлі  тәсілдер мен құралдарды пайдалана  отырып, әрқашан ауытқушы мінез-құлықтардың  жағымсыз нысандарын басып тастап отыруға  тырысады. Әрбір әлеуметтік топта  өз мүшелерінің мінез-құлықтарын тиісінше жасалған үлгілер шеңберінде сақтайтын  әлеуметтік бақылау жүйелері болады. Жалпыға ортақ қабылданған үлгілер  шеңберіне сыймайтын мінез-құлықтарды тиісінше қоғам санкциялаған болады. Санкция - әлеуметтік бақылау элементтерінің бірі. Әлеуметтік бақылау мойындауды білдіру, марапаттар мен ерекшелік жүйелері ретінде анықталады, солардың арқасында тұлғаның мінез-құлқы қабылданған мінез-құлық үлгілеріне сәйкестендіріледі. Демек, әлеуметтік бақылау өзін-өзін реттейтін жүйе ретінде қоғамның тұрақтылығы мен үйлесімді қызмет атқаруын ескере отырып, қоғам қабылдаған мінез-құлық нормалары мен құндылықтар жүйесіне сәйкес келетін жеке адамның мінез-құлқын қамтамасыз етуді мақсат тұтатын түрлі әрекеттер мен санкциялар, ынталандырулар мен марапаттар арқылы жүзеге асырылады. Басқаша айтқанда, әлеуметтік бақылау топтағы конформизмді қалыптастырады. Адамның кез келген мінез-құлқы мен әрекеттері бақылауға жата бермейді. Әрбір адамның қоғамның түріне, топтағы қоян-қолтық қызметке, оның институттарының сипатына, жеке адамның топтағы ұстанатын позициясына қарай кең немесе тар болатын белгілі бір жеке аясы болады. Осынау іс-әрекет тұтас топты қаншалықты маңызды қозғайтын болса, оған қарсы қуғын-сүргін де соншалықты салмақты болады.

Тұлғаның дамуына әлуметтік  ортаның әсері

Тұлғаның  әлеуметтік ерекшеліктерін анықтау  жолында негізінен тұлғаның өзін - өзі бағалауы, өзіндік актуализациялануға талпынысы, қоршаған ортаны субъективті  қабылдауы, әлеуметтік  қасиеттерін  қарастырудың маңызы зор. Тұлғаның қоршаған ортамен қарым – қатынасы, жеткен жетістіктері мен ерекшеліктері  көптеген жағдайларға тәуелді, оларды тұлғаның әлеуметтік есею ұғымымен түсіндіріледі. Шетел психологиясында тұлғаның әлеуметтік есеюін «өзіндік аяқталу» терминімен белгілейді және оның мағынасын  тұлғаның өз мүмкіндіктерін аңғаруына  және дамытуына бағыттылы деп  сипаттайды. Өзіндік актуализацияланатын  тұлға ең алдымен дербестігімен, өз мәнді іске асыра алуымен, өзіндік  тұжырымдауларымен, ақиқатқа талпынысымен сипатталады. Адамдар өз жағдайларын  өздері құрайды. Сонда әлеуметтік жағдайды қатысушылардың әрекеттері құрайды. Әлеуметтік орта өздігінеен өгеретін ауа –  райынан өзгеше болып келеді. Ол үйі сияқты, біз оны өзіміз құраймыз. Жоғарыда келтірілген Маркстің топтауына  сүйенсек, тұлға өз тағдырларын өзгертуге  өз септігін тигізе алады. Қоршаған ортаның  ұсынған моделі үнемі өз тұжырымдауымызға сәйкес келе бермейді. Тұлға мен  әлеуметтік орта қатынасын түсінуде бұған тұлғаның жеке бас ерекшеліктерінің зор екендігі атап өту керек. Қоғам  дамуды оңды болуы үшін адам бойында  оңды қасиеттердің дамуы зор мәнге  ие.  

Жалпы индивидтің қоғамдық қатынастарда активті субеъект ретінде функциялануына мүмкіндік  беретін әлеуметтік топқа немесе қоғамға тән, мәдениет ұғымына енетін белгілі – бір білімдер жүйесін, игеруі әлеуметтену үрдісі ретінде  қарастырылады. Тұлғаның әлеуметтенуі тек әлеуметтік – бақыланатын  және бағыттылық – ұйымдасқан жағдайлар  жиынтығынан ғана емес, сонымен қоса, аяқ - асты жағдайларын да тәуелді  болып келеді . Сонда адамдар өміріндегі кездейсоқ жағдайлар, конформды  ойлау ерекшеліктері, өмірді көрген қиыншылықтары адамның өзіне  тән қоршаған ортасына деген көзқарасын өзгертеді. Әлеуметтік жағдайларға  саналы мөлшерде икемделу тұлғаның өзіне, қоршаған ортаға зиянын тигізбейтін  жағдайларды сөкпей қолдап отырған  жөн. Саналы түрде икемделу адамның, қоршағандардың өмірін жеңілдетеді.

 Көріп  отырғандай, тұлғаны әлеуметтік  тұрғыдан қарастыруда оның өзіне  деген субъективті көзқарсы адамдардың  қоғамдағы орнын белгілеуде маңызды  мәнге ие. Тұлға қоғамдық қатынастар  жүйесіне еніп, бұл үрдіс негізінде  қалыптасатын интегралды әлеуметтік  қасиетін, яғни тұлғаның дамуын  әлеметтенуден тыс қарастыру  мүмкін емес. Тұлғаның әлеуметтенуін  индивидпен қоғамдық тәжірибені  жаңғырту және меңгеру үрдісі ретінде анықтауға болады, соның қорытындысы ретінде индивид тұлғаға айналып, өмір үшін қажетті психологиялық қасиеттерді, білімдерді, дағдылардыигереі. Р. С. Немов көрсетуі бойынша, әлеуметтенуі дегеніміз бұл адамзатпен жасалған цивилизацияны индивидтің көп қырлытаным үрдісі, әлеуметтік тәжірибесін игеру, табиғи тіршілік иесіне қоғамдыққа ауысуы, индивидпен тұлға ретінде қалыптасуы . Әлеуметтену ұғымы кең қолданылғанымен, И. С. Кон пайдалануынша, оның нақты тұжырымдамасы жоқ. Тұлғаның әлеуметтік  ерекшеліктерінің қалыптасуына әлеуметтенудің ықпалы зор болғандықтан бұл ұғым алғаш рет ХІХ ғасырдың 40 жылдардың соңы мен 50 жылдарда американдық  социологтарымен (А. Парк, Д. Доллард, Дж. Кольман, В. Уолтер тағы басқалар) суреттелген. Әлеуметтенудің әлеуметтік жүйеге тұлғаның толық интеграциялы үрдісі ретіндегі ұғымын американдық социологтары еңгізген. Т. Ергешевский бойынша қоғамдағы тұлғаның дамуына байланысты жаңа қоғамдастықтар туындайды. Олардың өзара әсерлесуі негізінде «жалпы адамгершілік қоғамдастық» құрылады.

Қоғам мен тұлғаның әлеуметтік әрекеттесуі

Қоғам - бұл  адамдарға белгілі жүйелердің ішіндегі ең күрделісі. Ол, жеке адамдарды бір-бірімен  тек тікелей емес, ең алдымен, әр түрлі қоғамдық топтардың өкілі  ретінде байланыстыратын әр түрлі  қатынастар басты рөл атқаратын  аса қиын жүйені көрсетеді. Қоғамда  ақылды және тұтас жүйе ретіндегі  қазіргі қоғамның мақсаттарына сәйкес келе бермейтін өзінің мақсаттарының  ізіне түскен адамдар әрекет етеді. Бұлай болу себебі адам тіршілігінде қанағаттандырылуы оның өмір сүруінің негізгі талабы болып табылатын көптүрлі қажеттіліктерді жетекшілікке алады. Алайда осы қажеттіліктердің өзі функциялық тәуелділікпен байланысты болатын басқа адамдармен өзара әрекеттесу процесінде ғана қанағаттандырылады.

Нақтылы қоғамда  адам бір уақытта оның көптүрлі қажеттіліктерін  бейнелейтін бірнеше әлеуметтік топтарға жатады. Адамдар өздерінің  іс-әрекеттері процесінде бірігетін  және қоғамдық жүйе шеңберінде ең маңызды  қажеттіліктерін қанағаттандырудың  мүмкіндіктері мен ерекшеліктерін анықтайтын әлеуметтік топтар құрайды. Әрбір әлеуметтік топ, басқа топтармен  қоғамдық жүйеде өзара әрекеттесе отырып, өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыру талаптарын көбінесе басқа топтардың  есебінен жақсартуға ұмтылады. Әлеуметтік қайшылықтар арқасында қоғам  өзінің үздіксіз даму процесінде болатын  серпінді жүйесін көрсетеді. Ешқандай әлеуметтік топ өздерінің мүдделерін тұтастай іске асыра алмайды, өйткені  ол басқа топтармен өзара әрекет етеді және оларға бағынышты. Алайда әрбір топ қоғамдық өрлеуге ықпал  жасай отырып, қоғамнан өзінің үлесін ала алады.

Қазіргі қоғам жанама рөлдік коммуникациясымен адамдарды әр түрлі, көбінесе кері ықпалдасқан әлеуметтік мәртебелердің субъектілеріне айналдырады. Барлық субъектілер, өзара әрекеттесу ауқымында “осы әлемде өзінің ұстанымдарын және өзінің әлеуметтік әлемді бөлу көрінісін орнатуға ниеттенуі” арқылы әр түрлі символикалық стратегияларды пайдаланады.

Қоғам әлеуметтік қатынас жүйесі ретінде  ешқашан тыныштық күйде болмайды. Ол үнемі өздерінің жеке мақсаттарын, жеке мүдделерін іске асыруға ұмтылатын жеке адамдардан тұрады. Әрқайсысының мүдделері әр түрлі болғандықтан, әрбір адам басқа адамдар жасаған кедергілермен оларды іске асыру процесінде қақтығысады. Оған басқа адамдармен араласуға, олармен тығыз ынтымақтасуға немесе жанжалдасуға тура келеді. П.Сорокин атап өткендей: “Адамзат қатынасының барлық шексіз теңізі өзара әрекеттесу процесінен құрастырылады: біржақты және екіжақты, уақытша немесе ұзақ, ұйымдасқан және ұйымдаспаған, ынтымақтастық және антагонистік, саналы және санасыз, идеялық, сезімдік-эмоционалдық және еркіндік”.

Тұлғаның  мінез-құлқының нақтылы түрлері  аса бағдарланбаған, тұлға барлық жағдайларда белгілі бір таңдау еркіндігіне ие, яғни оларға қарамастан, ол қоғамдық мүдделердің сәйкестігі ретінде іс жасай алады. Соңғы  жағдайда біз жеке адамның мінез-құлық  аномиясымен жұмыс істейміз. “Аномия” түсінігінің қайнар көзі өзінің тамырымен тереңге кетеді: көне гректер аномияны “заңсыздық”, “нормасыздық”, “басқарылмайтын” деп түсінді. Аномия әлеуметтік деңгейде және жеке-дара психологиялық деңгейде де қарастырылады. Аномиялы адам өзін жоққа шығару философиясымен ерекшеленетін, тек осы уақытқа ғана бағытталған, өткен мен болашақты мойындамайтын скептик ретінде көрсетеді.

Зерттеушілер  “аномияның белгілі бір деңгейі  қоғамда барынша еркіндік үшін қажет: нормалардың аса қатаю жағдайында жеке-дара еркіндік нормасы шектеулі”  деп санайды.

Неміс әлеуметтанушысы  Р.Дарендорф еңбектеріндегі әлеуметтік жан-жалдар проблемасы терең теориялық  негіз алды, ол өзінің әлеуметтану  тұжырымдамасын “жанжал теориясы”  ретінде анықтайды. Ол қоғамның құрамына төрт жағдай кіретін, жанжалды үлгісін  ұсынды:

1) әрбір қоғам  әрқашан өзгеріс күйінде болады;

2) әрбір қоғамда  әрқашан жалпы жанжалға әкелетін  келіспеушілік элементтері өмір  сүреді;

3) қоғамның  әрбір элементі оның ықпалдасуы  мен өзгерісіне ықпал ете алады;

4) кез келген  қоғам үнемі өзінің қанаушылыққа  түскен жағдайына қарсы күресетін  қоғам мүшелерінің (немесе топтардың)  басқа қоғам мүшелеріне деген  зорлығына негізделеді.

Р.Дарендорф  пікірі бойынша, әлеуметтік жанжалдың  негізі саяси факторларда жатыр. Олар: билік, мәртебе, абырой үшін күрес. Жанжалдар басым түсуші және бағыныштылар бар кез келген қауымдастықта  пайда болуы мүмкін, оның сендіруі бойынша: “Жалпы жанжалға қатысушы элементтер ұқсас кезде ғана өзінің қорытынды  нысанына жетеді”.

Р.Дарендорф  көзқарасы бойынша, тым типтілік қоғам үстемдік етушілер мен бағынушылар  қатынасы, жанжал мен қарсыласу қатынасы көрінетін қоғам болып табылады. Оның әлеуметтік жанжал трактатында  қоғам мен тұлғаның өзара әрекеттесу тұжырымдамасы өз бетінше іске асады. Жанжалды қоғамның табиғи күйі ретінде  түсіне отырып, ол өркениетті қоғамда  әлеуметтік күйзелістен және апатты төңкерістің қайта құрылуынан қашуға мүмкіндік беретін жанжалдарды  реттеу орын алады деп санады.

Американ  әлеуметтанушысы Кеннет Эдвард Боулдинг “Жанжал және қорғаныс: жалпы теория”  еңбегінде қазіргі қоғамда әлеуметтік жанжалды реттеу мүмкіндігін және қажеттігін белгілейді. Оның пікірінше, жанжал, бұл - екі тарап өз ұстанымдарының сыйыспайтындығын түсінетін және өздерінің әрекеттерімен  қарсыластарының алдын алуға  ұмтылатын жағдай.

Боулдинг  жанжал қоғамдық өмірден бөлінбейді деп санайды. Әлеуметтік жанжалдың  мәні туралы ұсыныс қоғамға оларды бақылауға, басқаруға, олардың салдарын алдын ала білуге мүмкіндік береді.

Р.Э. Парк - Чикаго әлеуметтік-экономикалық мектебінің негізін  қалаушы, ол әлеуметтік жанжалды өзара  әрекеттесудің негізгі түрінің: жарыстың, бейімделудің, ассимиляцияның және жанжалдың элементі ретінде  қарастырады. Оның белгілеуі бойынша, жанжал процесінде өзара әрекеттесу субъектілері бір-бірін және қарама-қайшылықтарды  саналы түрде таниды, туындаған жанжал әрі қарай берік байланысқа және әр түрлі ынтымақтастыққа алып келеді. Әлеуметтік өзара әрекеттесуінің маңызды  элементі жанжал деп санағандар қатарында  Л.Гумплович, Л.Ф.Уорд, Дж. Бернард, т.б. сияқты ірі зерттеушілер де болды.

Бір жағынан, өзара әрекеттесу негізінде ықпалдасудың адамдарды біріктіру процесі  өтіп жатыр; екінші жағынан, өзара әрекеттесу кері ықпалдасуға алып келеді, сонда  ғана адамдардың немесе топтың әлеуметтік мінез-құлқы қазіргі әлеуметтік ортаның құндылықтары мен нормаларынан ауытқыған болуы мүмкін қоғамның әлеуметтік құрылымының жіктелісін тудырады. Өз кезегінде кері ықпалдасу  процесі әлеуметтік өзара әрекеттесуде адамдардың қажеттіліктері мен мүдделерінің өзгерісімен де, өзіне енген әлеуметтік ортаның мүдделерімен де байланыста болуы мүмкін.

Жанжал әлеуметтік өзара әрекеттестіктің маңызды  элементі, керек десеңіз түрі болып  табылатындықтан, олардың әралуандылығынан екі негізгі типті бөліп көрсетеміз: ынтымақтастық және бақталастық (“ассоциация-диссоциация”).

Ынтымақтастық өзара әрекекеттесудің түрі ретінде  көбінде адамдар арасындағы нақтылы  қарым-қатынаста немесе топта адамдарды  біріктіру, өзара көмек, өзара қолдау, махаббат бейнесінің негізі болып табылады.

Бақталастық өзара әрекеттесудің типі ретінде  өзара әрекеттесуші тараптар жалпы  бөлінбейтін объектіге үміткер  болғанда пайда болады. Объектінің талабы ретінде кез келген нәрсе  болуы мүмкін (билік, қызмет, сайлаушылар  дауысы, жеке меншік). Егер ынтымақтастық  өзара қолдау негізінде құрылса, өзара әрекеттесуді тұрақтандыру, нығайту үшін серіктес мүдделерін есепке алуға, бақталастықтың алдын кесуге, жоюға ұмтылуға болады, керісінше жағдайда тек өзінің мүддесін ғана ойлау, қарама-қарсы тараптың пікірімен санаспау, керек болса жойып жіберу, қорлау үстемдік етеді.

Бақталастық бәсекелестік пен жанжалды қабылдай алады. Бәсекелестік белгілі бір  ресурстарды немесе басымшылдықты  бақылауға қатысты күш көрсетпейтін жанжал болып табылады. Нарық реттелген, реттелмеген бәсекелесті болжайды. Жанжал болған кезде қарсыласын тәни жоюға дейін баратын қатаң, агрессивті әрекеттер қолданылады. Жанжал - бұл  әрқашан қарсыластардың тікелей  қақтығысуы. Бәсекелестікке қарағанда, жанжалға қарсыласының білімі, жанжалдың  себебі және қиянкестік әрекеттің жауабын  күту тән.