Экстремизм

Бұдан бөлек, бұл қозғалыстың  өкілдері жұмыс істеу, отбасын бағу секілді міндеттерді мүлде ескере бермейді. Мысалы, олар әйел, бала-шағасын  тастап, алыс сапарға кете береді. Ел аумағын адақтап кетсе мақұл, шетелдерге тартып кетуі де ықтимал.

Арнайы операциялар  кезінде террористер түгелдей дерлік жойылып отырады. Бұл әдетке айналды. Қоғамда осыған байланысты сұрақтар көбейіп тұр. Күш қолдану әдісі  өзін-өзі ақтап жатыр ма, бұл  қаншалықты орынды нәрсе?

Қоғамда терроризм және экстремизм көріністерімен белсенді күрес жүргізіліп жатыр. Соңғы контртеррористік операциялар  құқық қорғау органдарының терроризммен күресте тәжірибе жинақтағанын көрсетеді. Олар радикалдарды анықтап, қоғамға  қарсы жасалғалы жатқан қылмыстың  алдын алады.

Рас, Алматы, Атырау және өзге де өңірлерде жүргізілген бірнеше  антитеррористік операциялар барысында  террористік топтардың барлық мүшелерінің  көзі жойылды. Тәжірибе барысы террористердің аса қатыгез, өз өмірлерін де, өзгелердің өмірін де бұйым құрлы көрмейтінін  дәлелдеп отыр.

Ара-арасында криминалдық  элементтер мен діни радикалдардың  мидай араласып кетуі көрініс  беруде. Шындығына келсек, тіптен діни идеологияны жамылғы еткен қылмыскерлерді құқық қорғау органдары залалсыздандырып жатыр.

Арнайы операциялар барысында  күштік құрылымдар оларға өз еріктерімен  беріліп, қаруларын тастауға бұйырады. Алайда террористер байланысқа шықпай, соңғы демдері қалғанша қарсылық көрсетеді. Қазіргі таңда құқық  қорғау органдарының осындай ситуацияларға  сақадай сай екендігін атап өткен  жөн. Былтырғы жылғы арнайы операцияларда  полиция мен арнайы топ қызметкерлері  қатарынан шығын болғанын еске салып  жатудың өзі артық болар. Ал соңғы  кездері қарапайым халық пен  күштік құрылымдар тарапынан құрбандықтарға жол берілмей келеді. Жақсы қаруланған және жанкешті қарсыластармен жағаласуға тура келіп жатқандығына қарамастан, бұл мүмкін болып отыр. Террористердің көпшілігі полиция органдарына  қарсы терактілерді ұйымдастыру  мен жүргізуге қатысқан және де басым  көпшілігі бұрын қылмысты болғандар  жандар.

Арнайы қызметтердің жұмысының  тек антитеррористік операциялар  мен террористерді жоюмен шектелмейтінін атап өткен жөн. Терроризмнің алдын  алу үшін айтарлықтай жұмыстар атқарылуда. Соңғы жылдары бірқатар террактілердің алды алынып, радикалды топтар жойылды. Ақтөбе, Алматы, Орал, Атырау соттарында экстремистік және террористік іс-әрекеттер  үшін күдіктілерге сот процестері жүріп  жатыр. Алайда қатер сақталып тұр  және де қауіптің ауқымы да алаңдатпай қоймайды.

Радикалды діни ағымдарға  қалай қарсы тұруға болады?

Күштік және превентивті  әдістер бар. Превентивті жұмыстардың  сапалық тұрғыда жақсарғаны дұрыс. Осыған байланысты, қоғамдағы ондай  экстремистік идеялардың таралуына  ең әуелі зияткерлік тұрғыда қарсы  тұру керек. Діни экстремистерді залалсыздандыруда  өзге де ықпал ету шараларымен  қатар теологтардың рөлі аса зор. Тәжірибелі теологтар, дінтанушылар, дін  саласы мамандары – экстремистер мен радикалдардың идеологтарына  сауатты әрі жоғары дәрежеде қарсы  тұра алатын қоғамның бірден-бір категориясы. Теологтар қасиетті Құран кітабындағы  қазыналы әмбебап білімге ие. Діни догматика саласы мен діни сенімнің доктриналық ережелерін, рәсімдерді және өзге де культтік практикаларға  қатысты білімнің молдығы оларға батыл идеялық қарсыластарымен  ұстасуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ радикалды діни ағымдарға қарсы  күресу жолдарын іздеумен жекелеген  ғылыми-зерттеу жасау керек.

Ислам туралы айтқанда заманауи өмір салты, білім мен мәдениетті дінмен ұштастыру мәселесі де қылаң  береді. Басқаша айтқанда, ислам  мен модернизацияның астасуы мүмкін бе?

Ханафи мазхабының рухани практикасы ұлттық мәдениет пен жалпыадамзаттық  құндылықтарға құрметпен қарап  келді. Бұл түсініктің өзегінде ертеден  исламға тән болған толеранттылық  пен ашықтық ұғымдары жатыр. Қазақстандағы  ұлтаралық және конфессияаралық  келісімнің дүниетанымдық кешені шамамен  біржарым мың жылға созылған ислами өрнек арқылы қалыптасты.

Заманауи қоғам өскелең  дінилік пен модернизацияның  үйлесе алатынын күн тәртібіне қойып  отыр. Біздің еліміздегі модернизация әділдік, адалдық, руханилық, білім, еңбек, сенім және құқық басымдығы секілді  құндылықтардың қоғамда қалыптасуына байланысты. Бұл құндылықтардың бәрі де ислам құндылықтары болып табылады. Бірақ бұл үшін имамдармен тізе қоса отырып әрекет ету керек. Мешіттердегі уағыздарда дінге шақыру ғана емес, жастарды рухани дамуға, білімге, кемелденуге, қоғам игілігі үшін тер төгуге шақыратын насихаттар да айтылуы керек.

Мұсылман ренессансы дәуірінде  дін мәдениеттің жоғары деңгейіне, ғылымға, философияға, білімге себепші  болды. Бүкіл әлемге ислам аясында  қызмет еткен  ғұлама ғалымдар мен ойшылдардың есімдері етене таныс.

Өкінішке қарай, біздің заманымызда  дін мен зайырлы өмірді қарсы  қоюшылар да кездеседі. Шындығында, дін  азаматтарымызды, бірінші кезекте  жастарымызды білім, отбасы, халықтық ғұрыптар мен дәстүрлерден айырмауы керек. Мешітке бару жастардың сапалы білім алуына кедергі болмауға тиіс, олар интеллектуалдық тұрғыда да, бой түзеу жағынан да тең өсіп дамуы керек. Ислам оқшаулану  мен рухани кембағалдықты қабыл  алмайтын дін, ол дінге сенушілерді  жалпыға түсінікті гуманистік құндылықтарға  баулиды.

Әңгімеңізге рахмет!  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ДІНИ ЭКСТРЕМИЗМ МЕН ТЕРРОРИЗМ    Мұртаза Жүнісұлы БҰЛҰТАЙ Философия ғылымдарының кандидаты, дінтанушы    ДІНИ ЭКСТРЕМИЗМ МЕН ТЕРРОРИЗМ     Ғылым және технология дамудың  шырқау шегіне шыққанына және адамзат  бірін-бірін оңайлықпен тани алатын мүмкіншіліктерге ие болғанына қарамастан, соңғы жылдары діни экстремизм мен  терроризм тақырыптарды бұқаралық  ақпарат құралдарында жиі орын алуда. Хақ дін Исламды да шарпып өтетін осы мәселенің мән-жайы хақында  өзімнің ойларымды былайша түсіндіргім  келеді. Исламият адам және табиғат  жаратылысымен толық санасатын, адамның тумысынан пайда болған қажеттіліктерін жауыз санамайтын, оларды дұрыс һәм қажетті деп  көретін нағыз орта жол. Мәселен, үйлену, жеп-ішу, жұмыс істеу, байлық тілеу, меншік жинау, араласу, ғылым  іздену, тазалық, жыныси қажеттер т.т. осылардың  күллісі де жұмыр басты пенденің бәріне қажетті нәрселер. Ислам жыныстық қатынасты шектемейді, не болмаса  дін жолында жүрмек болғандар  үйленбесін, жанұялы болмасын демейді, қайта, үйленуді, балалы-шағалы болуды, жанұя мен қоғамды сақтауды насихаттайды. Тек, адамның жаратылысымен пайда  болған әр түрлі қажеттіліктерін  халал жолмен табуды, қанағаттандыруды бұйырады. Сондықтан, зинақорлық, өсімқорлық, маскүнемдік, нашақорлық сықылды жат  қылықтарды лағынеттейді. Түркілер кіріп-шыққан манихейшілдік, бұддашылдық, маздак сықылды діндерде ет жеуге, мал союға мүлдем тыйым  салынғаны белгілі. Кейін қабылданған  христиандықта болса монахтардың (еркек яки әйел) үйленуіне, бала қызығын көруіне тыйым салынған. Кейбір діндер дүниелікті жауыз, күнәкарлық деп санаған да дүние-мүлік жинауды  жексұрын ғып көрсеткен. Пайғамбарымыз  жомарт байларды мадақтап, мұсылмандарды  саудамен шұғылдануға, саудада адал болуға және қайырымдылық жасауға шақырған. Исламият дүниелік байлықты харам деп  санамайды. Әбу Бәкір, Осман сықылды  сахабалар өз уақытында дәулетті адамдар еді. Бірақ, дүниелік жинау  өмірдің, жаратылыстың басты мақсаты  болмауы керек. Аллаһ Тағалаға жақындататын жолдың бәрі халал, ал Оның разылығынан  алшақтататын әр нәрсе жағымсыз, харам  болып саналады, міне, критериямыз  осы болмақ. Маркстік фәлсәфә жеке меншікті (мүлкият) жамандық атаулының  қайнар көзі деп санаған; сондықтан, меншікті құрытсақ, қоғамдағы барлық жамандықты жоямыз деп ойлаған. Бірақ, тәжрибе мұның солай болмағанын көрсетті. Үйткені, меншік сезімі адамның  жаратылысында (фитрат) бар нәрсе, меншікті жою жаратылыс заңдарына қайшы  келеді. Адам болмысындағы нәпсі, меншік хұқұғы болмаса да өзінің арманына жету үшін басқа қайла-шарғыларды іздейді, табады. Бұл болса қоғамда жаман  қылықтардың көбеюіне, ахлақсыздыққа, құлдыраушылыққа (коррупция) апарып соқтырады. Сондықтан, Исламияттың нағыз орта жол екені, қайталап айтқанда машрұғ (шарғи, заңды) талаптардың харам  саналмағаны анық болады. Исламиятта фұндаментализм, экстремизм, терроризм деген нәрселер жоқ. Бұл Исламияттың өзегіне  сәйкес келмейді, үйткені, Ислам дегеннің өзі бейбітшілік, тыныштық деген  сөз. Исламның басты мұраты адамдар  арасында бейбітшіліктің болғаны. Сондықтан, экстремист, террорист деп аталған  топтардан діннен басқа себептерді, мақсаттарды іздеу керек. Олардың  саяси, экономикалық, әскери т.т. мақсаттары, ойлары болғанын тексеру керек. Екінші мәселе, сондай саяси-экономикалық топтар туралы айтқанда не жазғанда міндетті түрде «Исламдық террористер» деген тіркеуді қосатындардың ойы бөтен. Егер, олардың мақсаты терроризмді, экстремизмді қаралау болса, онда тек террористтерді немесе экстремистерді айыптар еді олар, Ислам сықылды бәшериет (күллі адамзат) жаралғалы бері жеткен ең жоғары өркениет дәрежесіне, ең таза имандылыққа тіл тигізбес еді олар. Террорист ұйымның мүшесі қандай бір мұсылман елдің азаматы  болса болғаны, әлгі бұлақтар дереу  «мұсылман террористтер» дей  салады. Ал, басқа діндегі террорист  топтар туралы болғанда, олардың діні айтылмайды да басшысының ғана аты  немесе шыққан жерінің аты, ең болмағанда саяси көзқарасы ғана айтылады. Мәселен, Испаниядағы «ЭТА-БАСК» тобы туралы ешқашанда «Христиан террорист  Баск тобы» деп айтпайды олар. Солтүстік  Ирландиядағы «ИРА» ұйымы туралы «христиан/католик террористік ұйымы  ИРА» деп ешкім айтқан емес! Токйодағы  метрода улы газ шашып көптеген адамдардың өлуіне себеп болған Жапониядағы  бұддист «Аум Синрике» сектасы туралы «Буддист террористтер» деп ешкім  айтқан емес. Сондықтан, мұның негізінде  Исламды көре алмаушылық және Исламды  жағымсыз етіп көрсету секілді жауыз  пиғылдар болғанын айта кетуіміз керек. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев 16.03.2000 күні Құрбан Айт мерекесіне байланысты жұбайымен Астана орталық мешітіне барғанында баспасөз өкілдеріне берген сұхбатында былай деді: «Исламның  ішіндегі эктремистер деп айтылып  жатқан сөз жөн емес. Ислам деген  дүние жүзілік дін. Екі миллиардқа жақын халық мұсылман дініне бағынады. Сондықтан, әлгі бандиттер мен экстремистер әр дінде болып жататын жағдай. Ол екеуін біз ажыратып айтуымыз керек. Ал енді, Мұхаммед Пайғамбарымыздан қалған, діннен қалған мәселелер ондай емес, еш уақытта мұсылманның діні соғыспен, қолына қару-жарақ алып біреуді өлтіріп, заңсыздыққа барып, мемлекетке қарсы  жүру деген мәселелер болмайды мұсылманда. Сондықтан, осындай нағыз таза мұсылманның, Құранның жолыменен халық жүретін  болса, ол елге жақсылық әкеледі, әр адамның  өзіне де жақсылық әкеледі деген  сөз». Нағыз экстремистік топтардың  тауқыметін батыс елдері көруде. Соңғы  жылдары АБД, Еуропа елдерінде саңырау  құлақша қаптап кеткен христиан фундаменталист ұйымдары мен түрлі-түрлі секталар салдарынан мыңдаған адамдар аянышты  халде қаза тапты. Мәселен, АБД-нің  Калифорния уилаятындағы (штатт) Сан  Диего қаласында «Ұлық бұлақ» деп аталған сектаның 39 мүшесі 26 наурыз 1997 күні өздерін улап өлтірген. 18 қараша 1978 күні Оңтүстік Америкадағы  Гуяна мемлекетінің Джеймстаун (Jamestown) қаласында «Халықтың храмы» деген  сектаның 912 мүшесі циан газымен өз-өзін өлтірген. Фырансаның Сен Пиер қаласындағы  «Күн храмы» сектасының 16 мүшесі 23 желтоқсан 1995 күні өз-өздерін өртеп өлген. Осы  сектаның Швейцарияның екі қаласындағы  мансұбтары (мүшелері) 5 қазан 1994 күні өздерін  өртеп өлді. Күн храмы сектасының Канададағы белсенділері де тыныш тұрған жоқ: шығыс аймақтағы Морин төбесі деп аталатын мекендегі 5 адам 4 қазан 1994 күні, ал, Сен Касмирдегі 5 адам болса 23 наурыз 1997 күні өздерін атып не өртеп  өлтірген. Американың Тексас уилаятындағы Вако қалашығындағы «Давидиан» сектасына  мүше 80 адамның 19 сәуір 1993 жылы өздерін  өртеп өлтіргені әлем жұртшылығының  әлі де есінде. Филипиндегі рұһбан (монах) Дату Мангайаның сектасының акциясында 19 қыркүйек 1985 күні 60 адам өзін улы газбен өлтірген /[1]/. Жуықта, Орталық Африкадағы бір мемлекетте католик шіркеуінің бірнеше мың мүшесі бірге жан  қию рәсімін жасағаны есімізде. Мұның  бәрі де адастырушылардың ісі, бейкүнә  адамдарды жалған уағдалармен алдаушылық. Жалпы ел болып, осындай қауіпті  секталардан сақ болуымыз, балаларымызға  лайықты дәрежеде көңіл бөліп, кесірлі  ағымдардың қыянаттығынан сақтауымыз керек. Соңғы кездерi баспасөз беттерiнде, теледидар хабарлары мен әуе  толқынындағы таралымдарда бiзге орыс тiлi арқалы енген «фундаментализм» (iргешiлдiк) сөзiн жиi кездестiрiп жүрміз. Осы мағлұматтарда фундаментализм сөзі көбінесе мұсылмандық һәм осы дiнге сенушi халықтарға тән мағыналарда ғана қолданылады! Осы даурықпа хабарлар «исламдық фундаменталисттер», «мұсылман фундаменталисттер» немесе «мұсылмандардың заңнан тыс қауiптi ұйымдары мен зиянды iс-әрекеттерi» деп жырлайды. Бұл терминдi, шын мағынасын бiлетiн адамдар да бiлмейтiн адамдарша кез келген жерде қолданып, әйтеуiр, шулата бередi. Ал, ғылыми тұрғыдан екшеп, аталмыш терминнiң сөздiк һәм энциклопедиялық мағыналары мен дiни-саяси әдебиеттерде пайда болу барысына қарағанымызда, фундаментализм деген сөздiң хақ дiн Исламмен және осы хақ дiнге сенушi имандылармен үш қайнаса сорпасы қосылмайтынын анықтаймыз. Ең алдымен, мұсылмандарға  пәле болып жабысқан осы фундаментализмнің  сөздiк һәм энциклопедиялық мағыналарын  түсiнiп алғанымыз жөн. Бұл сөздiң  түбiрi, көне латын тiлiндегi fundare (фундаре) деген етiстiк. Фундаре – жерге  төсеу деген мағынаны бiлдiредi. Осы  етiстiктен fundamentum (фундаментум) зат  есiмі пайда болған. Оның мағынасы –  төсегiш, iрге. Кейiн келе мағынасы толығып, жер тағаны немесе iрге тасы деген  түсiнiктердi беретiн болған. Жә, жоғарыдағы фундаментум, яғни осы күнгi батыс  Еуропа тiлдерiндегi fundament (фундамент) пен  онымен бір түбiрден өндiрiлген фундаментализм сөзiнің мағыналары тым алшақ. Фундаментализм дегенiмiз  дүниежүзiлiк әдебиеттерде бiрiншi ретi Америкада пайда болған дiни-саяси  термин. Мен осы мақаламда терминологиялық  һәм этимологиялық анықтамалы екi беделді деректi алдарыңызға ұсынбақшымын. Бiрiншiсi күллі әлемге әйгiлi «Oxford Advanced Learners’ Dictionary of Current English» (Бүгiнгi ағылшын  тiлiн кәмiл үйренушiлердiң Оксфордтық Сөздiгi) деп аталады. Менiң қолымдағы  нұсқасы Оксфорд университетiнiң  баспасы тарапынан 1982 жылы он алтыншы  рет басылғаны. Бұл құнды деректе  фундаментализм былай деп түсiндiрiлген; «maintenance of the literal interpretation of the traditional beliefs of the Christian religion (such as the accuracy of everything in Bible)», яғни «христиан дiнiнiң дәстүрлі сенiм-нанымдарын үзiлдi-кесiлдi сақтау (мисалы, Библияда жазылған нәрселердiң барлығының мүлтiксiз  хақ екенiне сену)». Жә, Америкада екi ғасырдан берi қарай жарияланып келе жатқан беделді  «Webster’s New World Dictionary of the American Language» (Американ тiлiнiң Вебстер жаңа дүние сөздiгi), 1986 жылғы басылымы. Мұнда фундаментализмнiң  екi мағынасы берiлген; · Religious beliefs based on literal interpretation of everything in the Bible and regarded as fundamental to Christian faith and morals. · The 20th century movement among some American Protestants, based on these beliefs. Яғни; · Библияның мазмұнына  сөзбе-сөз һәм мүлтiксiз сенуге негiзделген және христиан руханияты  мен иманының негiзi болып есептелетiн  дiни нанымдар. · Осы нанымдарға негiзделiп, Америкадағы кейбiр протестанттар  тарапынан 20 ғасырда басталған қозғалыс. Жиһан ғалымдары дәрiптеген осы екi беделдi деректе мұсылмандарға  жала болып жабылған фундаментализм сөзінiң хақиқи мағналары көрсетiлген. Демек, фундаментализм мұсылмандармен ешқандай қатынасы жоқ ұғым. Христиан әлемiнiң, әсiресе, солтүстiк Америка  мен батыс Еуропа християндарының, өздерiндегi рухани шиеленiстiктер мен  қақтығыстар үшiн тапқан атауларын, сондай нұқсандар мұсылмандарда  да бар шығар-ау деп, жаңылыстықпен  қолдануының салдарынан осы күнi кенедей жабысқан, сүлiктей сорған, осы мұхиттың аржағынан келген жаладан  құтыла алмай жүрмiз! Фундаментализмнiң отаны  Американың Бiрiккен Мемлекеттерi (АБД  «АҚШ»). 1993 жылғы президент сайлауында Америкадағы фундаменталист ұйымдардың үлкен әсер тигiзгені мәлiм. Ал, олардың 1996 жылғы сайлауларға да күштiрек  қатысқаны байқалады. Алдымыздағы  жылдары фундаменталисттердің Американың iшкi һәм сыртқы саясатында ықпалды орындарда болатыны шүбәсiз шындық. Фундаментализм ХХ ғасырдың бас шенiнде АБД-нің солтүстiгінде  пайда болған ағым. Ол 1950 жылдары  оңтүстiк аймақтарға дейiн таралып  кеткен. Бұл екi мыңнан астам шiркеу өздерiн «Фундаменталист християндармыз»  деп әшкере жариялауымен жиһанға  белгiлi бола бастаған діни-экстремистік ағым. Жаппай қалаландыру һәм өнеркәсiптендiруден, сонымен қатар, шаруашылық тапшылықтардан әбден жаны қиналған кедей-жарлы  һәм орташа ауқатты жүз мыңдаған християндар азаттықты осы шiркеулерде iздеп, жиналған. Фундаменталист шiркеулер  жамағаттарды христиандықтың жоғарыда аталған негiздерiне бағынуға шақырып, сондай жағдайда ғана кедейлiктен, әлеуметтiк  қысымдар мен оның зардаптарынан  құтылатмыз деп насихаттаған. Сүйтіп, үнемі өскен фундаменталист ұйымдар 1960 жылдары саяси қозғалыстарға  айналады. Америкада сол жылдары  фундаменталист болу үшiн протестант мәзһәбiнiң бiр тармағы пентекостал (Pentecostal) жолына кiру керек едi. Пентекостал  тармағындағы протестанттар Киелi Рұхтың хауариларға (Апостолдарға) қонғанына  сенедi һәм жексенбi күнiн ерекше қасиеттеп өткiзедi. Олар Киелi Рұхпен бүгiнгi күнде де бiрлесуге болады деп сенедi және Библияның сөздерiне, ешқандай тәфсiрсiз, яғни, сөзбе-сөз  иланады. Фундаменталисттер Библияның  алғашқы бес кiтабына аса мұқияттықпен, сөзбе-сөз иман етудi мiндеттейдi. Мысалы, Библияда, жер планетасы алты мың  жыл бұрын жаратылды деп жазылған. Фундаменталисттердiң сенiмi бойынша, осы мәлiметтi қаз қалпында қабылдап, оған мүлтiксiз сену керек. Тағы да мысал  келтiретұғын болсақ; Библияда жазылуына  қарағанда, ұлық Тәңiр бұл жиһанды  алты күнде жаратып, шаршағандықтан жетiншi күнi дем алыпты-мыс. Мiне, сол  үшiн олар жексенбi күндерi дем алады  екен. Фундаменталисттердiң имандарындағы  осындай кереғарлықтардың басқа  да мысалдарын келтiруге болады. Америкадағы фундаменталисттердiң  тұңғыш саяси дауы 1963 жылы басталған. Сол жылы Американың Жоғарғы Соты (American Supreme Court) мектептерде дiн сабағының  оқытылуына тиым салады. Фундаменталисттер  Америкада жаңа бiр дiн таратылады деп, бұл қарарға қарсылық бiлдiредi. Олардың пікірінше, Америкада таратылатын  жаңа дiннiң аты «дүниешiл гуманизм» (Secular Humanism) едi. Фундаменталист ұйымдар  осы жаңа дiнге қарсы айқасып  келедi. 1973 жылы Жоғарғы Сот 46 уилаятта (штатта) ғамалия (аборт) арқалы жүктi әйелдердiң  бала алдыруына рұқсат етеді, сол  себепті мемлекет пен фундаменталисттердiң  айқасы одан ары өршелене түседі. Басқа  да християн топтары фунадаменталист  болу үшiн алдымен «дiншiл» (Religionist) болу керек деп сенгендiктен, олар бiр дiннiң дiншiлiмiз деп фундаменталисттердi осы күрестерiнде қолдауға ұйғарысады. Сондай-ақ, католик әлемiнiң Ватикандағы  бас рұһбаны (Папа) өзiнiң үндеуiнде; «дүниешiл гуманизм – християндықтың ең үлкен жауы!» деп жариялайды. Ал ендi, Америкадағы ең белгiлi фундаменталисттер жөнiнде  бiр-екi ауыз сөз айтатұғын болсақ; 1993 жылғы сайлауда Джордж  Бушқа «Християндардың хұқұқтары» (Сhristian Right) атындағы фундаменталистiк  ұйым болысқан. Бұл ұйымды католик  фундаменталисттердiң жетекшiлерiнен  Патрик Ж. Буханан да қолдап, көмек беруде. Екiншi үлкен фундаменталист  ұйым Джерри Фальвелдiң жетекшiлiгiндегi «Рухани көпшiлiк» (Moral Majority) қозғалысы.  Үшiншi орынды, «Теледидар рұһбаны»  деп атағы шыққан Пат Робертсонға  қарайтын «Христиан одағы» (Christian Coalition) ұстауда. Джерри Фальвелден  бөлiнген фундаменталисттер (iргешiлдер) тарапынан құрылған «Християн  әрекетi желiсi» (Christian Action Network) төртiншi орынды иемденуде. Осылардан кейiн жүз мыңға  жуық мүшесi бар екi қоғамды атауға болады. Бұлар – Луи Шелдонның  жетекшiлiгiндегi «Дәстүрлі бағалар  одағы» (Traditional Values Coalition) және Лон Мабонның басқаруындағы «Азаматтар бiрлiгi» (Citizen Alliance). Сонымен қатар ғамалия арқалы бала алдыруға қарсы күресушi «Құтқару әрекетi» (Operation Rescue) атындағы ұйым да жоғарыда аталған iргешiл қозғалыстарға болысуда. Олар, тіпті, ғамалияларды жасайтын дәрiгерлердi өлтiрiп, ғамалиятханаларды (операционное) жарылғыш заттармен атқылауға дейiн барған. Бұларға қосымша ретiнде, жиһанға аты әйгiлi Американың «Time» (Тайм) апталығының 8 Мамыр 1995 күнгi санында  үлкен мақалаға тақырып болған, фундаменталистiк  көзқарастағы азаматтар тарапынан  негiзi қаланған «Отансүйерлердiң жасақтары» атындағы белсендiлердiң заңнан тыс  жасақтарын айтуға болады. Осы күнде, Американың Бiрiккен Мемлекеттерiне ең үлкен қауiп төндiрiп отырған  осы iргешiл, асырашыл топтар. Атақты басылым  үлкен мақаланы «Мемлекеттiң жаулары» (Enemies of State) деп атапты! Осы аса  қауiптi ұйымдар қалың бұқараны қыру қимылдарына дейiн барған. Мысалы, 1995 жылы Оклохама қаласындағы бала бақшаны бомбалап, жүздеген бейкүнә  сәбилер мен азаматтардың қырылуына  себеп болған осы жасақтанған  топтар (Алайда, қылмыскерлер ұсталғанға дейін батыс баспасөзі тек  мұсылмандарды айыптаумен шұғылданған). Тайм басылымы, осы заңнан тыс қарулы топтардың негiзгi құрамын христиан фундаменталисттер, салықты сөгушiлер  және Американың негiзгi заңын қорғаушылар  құрайды деп тағриф қылады. 1993 жылдың 19 сәуiр күнi  Одақтық Тергеу Кеңсесi (ФБР) Тексас  уилаятындағы Вако қалашығындағы  «Давидиан» фундаменталтисттерiнiң  диқаншылық базасына шабуыл жасағанда  80 iргешiл ұсталатындарын аңғарып  өздерін өртеп өлтірген. Мемлекеттiң  бұл жойқын шабуылынан кейiн  iргешiл топтарды жақтаушылардың  саны күрт көбейеді. Осы топтардың  аймақтардағы бастықтарының көбiнесе  христиандық рұһбан қызметiндегi және ақ нәсiлдiң үстемдiгiн  орнатқысы келетiн фундаменталисттер  екенiн көремiз. Мысалы, «Тайм» басылымының  баяндауына қарағанда, «Християнның белгiсi» (Christian Identity) атындағы топтың өкiлдерi, солтүстiк  Еуропалықтар Көне Өсиетте (Библия) аталған  таңдаулы пенделер, ал, йаһұдилер (жөһиттер) – шайтанның ұрпақтары деп  сенедi. Мишиган аймағындағы қарулы топтардың жетекшiсi Норман Олсон, баптист  сектасының рұһбаны һәм қару-жарақ  сататын дүкендер торабының иесi. Оның тобында он екi мың қарулы адам бар және олар БҰҰ, АБД-ін социалистiк  елге айландырғысы келедi деп сенедi. Тағы да осы аймақта фундаментализмдi таратушы Марк Корнки «Дүниежүзiлiк  христиан радиосы» (Worldwide Christian Radio) арқалы хабарлар таратуда. 1990 жылы Ирақ көршiсi  Кувейтті жаулап алған соң,  Американың Төрағасы Джордж Буш  11 қыркүйек 1990 күнгi арнауында «Бiрiккен  Ұлттар Ұйымының жетекшiлiгiнде  жаңа жиһан низамын орнату  керек» деген еді. Фундаменталист  бағыттағы қарулы топтар бұл  жүйені Американың билiгiн қолынан  тартып алғысы келетiн сионистiк  жоспар дейді. Мисалы, Солтүстiк  Каролайна аймағындағы «Конституцияға  сәйкес мемлекеттiң қайтадан қалпына  келтiрiлуiн жақтайтын азаматтар» (Citizens for Reinstatement of Constitutional Government) атындағы  топтың негiзгi ұраны; «Қасиеттi Библияны  және Атазаңды Американың негiзгi заңына айналдырамыз!» деп мәлiмдейдi  Тайм апталығы. Америкадағы экстремист ағымдар  туралы толық бiр кiтап жазуға да болар едi! Бiрақ бұл мақаланың  мақсаты осы деректi мысалдар арқалы экстремизмнің шын мәнiнде не екенiн, қайдан шыққанын анықтаумен шектеледі. Аталмыш фундаменталист ұйымдар  Америкада ғана емес, сонымен қатар, Канадада мен Еуропа елдерiнде де ұйымдасқан түрде өсiп, өрбуде. Таяу уақыттарда осындай асырашыл топтардың  кесiрлi қылықтарына куә болуымыз әбден мүмкiн. Қорыта айтқанда, фундаментализм АБД-де және христиандықтан пайда болған. Мың төрт жүз жыл бойы жиһанды  ғылымға, әдiлеттiлiкке, тазалыққа, имандылыққа, абзалдылыққа, өркениетке, адамшылыққа  бөлеген хақ дiн Исламға және оған иман етушi мұминдерге фундаменталист деген жаланы жабудың жалғыз ғана мақсаты – ең жылдам һәм өздiгiнен өсiп, таралып келе жатқан хақ дiн Исламның алдын тосу, оған жүректерi жiбiп келе жатқан пенделердi айнытудан. Ислам деген сөздiң өзi араб тiлiндегi «силм» - бейбiтшiлiк, тыныштық, берілу деген сөзден, жә, мұсылман деген  мағнаны бiлдiретұғын «мұслим» сөзі – бейбiтшiлiкке берiлген, тәсiлiм  болған һәм оны сақтаушы деген  мағынадан шыққан. Демек, фундаменталист секiлдi дөрекi де кертартпа сөздер мұсылмандыққа  әсте жараспайтынын, әлбетте, оңайлықпен аңдауға болады. Мұсылмандар амандасқанда-ақ «Әс-саламұ алайкұм!» яғни «Саған бейбiтшiлiк  болғай!» деп, біріне-бірі татулық, тыныштық тілейді ғой. Ал, хақ дiн Исламның пайғамбары Әз Мұхаммед Ғалайһиссалам  бір хадисінде «хайрұн нас, ман  йанфағұн нас!», яғни «адамзаттың ең жақсысы, ең хайырлысы, адамзатқа ең пайдалысы!» деген. Пайғамбарымыз  тағы да бiр сөзiнде «әс-салату ғимад-ұд-дин», яғни «дұға дiннiң дiңгегi, негiзi!»  деген. Ислам ұғымындағы бейбiтшiлiк  Аллаһ Тағаланың ризалығына ие болумен, яғни, жақсы ғамалдар iстеумен ғана пайда болады. Он төрт ғасырлық тарихында  ғылымның, мәдениеттiң, әдебиеттiң ең озық және пайдалы үлгiлерiн мұралатқан хақ дiн Исламға және мұсылмандар  хақында батыс өлшемдерiндегi атаулардың мағналары мен шығу тегіне мән  берiлместен қолданылуы, бұл ғажайып  байлық пен пәктікті жете түсiнбегендiктiң  салдарынан дер едiм! Ислам және түбірлес сөздер Құран Кәрімде мынандай мағнада  қолданылған; құтылу, сәлеметте болу (68-сүре/43-аят), таза жүректі болу (26/89 және 37/84), бейбітшілік, амандық, азаттық (2/208, 8/61, 47/35), бейбіт бітім, тыныштық, татуластық (4/90-91, 16/28-87), жамандықтан, жауыздықтан  ада болу, сәлемдесу (6/54, 7/46, 10/10, 11/69, 13/24 т.т.), берілу, тәсілім болу (19/33, 20/47, 8/43), құтылған, ыхыласты (2/71, 4/92, 4/125, 6/14 т.т.) /[2]/. Бір жолы, Мәдинедегі Хазраж руынан бір топ адам Расұлұллаһқа келіп, Ислам туралы сұрайды. Әбден ұғынып болған соң мұсылмандықты қабылдаған олар былай деген: «Біз өшпенділік пен  күншілдік билеп алған бір  қоғамның мүшелеріміз. Сенің дініңнің арқасында Аллаһ Тағала екі ру арасындағы өшпенділікті жояды деп  үміт етеміз. Елімізге барып, үгіттеріңді  түсіндіреміз. Аллаһ оларды сенің  маңайыңда жинасын деп тілейміз!» /[3]/. Иә, Исламға дейін үнемі теке-тіресте, шайқаста болған Мәдинедегі Әус және Хазраж рулары мұсылмандықтан кейін  татуласып, бауырласып кетеді. Әлем тарихын парақтағанымызда мұсылмандардың әр дәйім бейбітшілік  жағында болғанын көреміз. Үстіміздегі  ғасырда болған уақиғалар осыны  растайды. Сондықтан, әлемдік бейбітшіліктің басты кепілі мұсылман үмметі десек  қателеспесбіз. Пайғамбарымыз Мәдинеге келген соң (622ж.) қаланың саяси тұрақтылығы  мен мұсылмандардың амандығын қамсыз ету мақсатымен іске кіріседі. Үйткені, Мәдине тұрғындары Мекке сықылды  біркелкі араб факторларынан емес, сонымен қатар йаһұдилер мен  басқа жамағаттарды да қамтушы еді. Бұған дейін Мәдинеде орталық  билік пен қала тұрғындары ортақ  ымыраға (консенсус) келген басқару  жүйесі болмаған еді. Сахаба Әнес Мәлікұлының (614?-715?) үйінде мұсылмандар мен ғайри-мұслимдердің уәкілдерімен кездесулер ұйымдастырылып, барлығы келіскен ортақ жазба  мәтін дайындалады. 623ж. Мәдине тұрғындарының  барлығы ұйғарысқан осы келісімшарттың жазба нұсқалары бүгінге жеткен. Осы тоқтамды Мәдине Ислам Мемлекетінің «конституциясы» деп атайды ғалымдар /[4]/. Осы негізгі заңда қамтылған  тақырыптар мен баптардан, және де Пайғамбарымыздан кейінгі халифалардың жаңа ашылған  елдерде ұстанған жолынан мұсылман билігінің басқа мәдениеттерге  кең рұқсат бергенін байқаймыз. Исламият бөтен мәдениеттерді  жатсынған емес. Қайта, оларды өзіне  баулып, олардың жақсы жақтарын алуда  ешқандай оқа көрмеген /[5]/. Пайғамбарымыздың түрік-соғды сауытын киюі, қытайдан әкелінген заттарды пайдалануы, түрік  шатырында соғысқа шығуы, Арабыстанның төрт жағындағы Мысыр, Бизантия (395-1453), Сасани (224-651) қатарлы патшалықтарға  елшілер жіберіп (630ж.) оларды хақ дінге шақыруы, тіпті император Ираклиймен хат алмасып тұруы, Оның күллі адам баласына жіберілген елші екенін растайтын айғақтар. Халифалық дәуірінде де басқа діндер қудаланған жоқ, қайта, олардың еркін жұмыс істеуіне рұқсат етілді. Мұсылмандар ғайримұслимдердің, ал олар мұсылмандардың шәкірті, ұстазы болды /[6]/. Тіпті, академик Бартольд (1869-1930) христиан ғұламалардың өз діндестерінен гөрі мұсылман шәкірттерінің көбірек болғанын жазады /[7]/. Бұл факт мұминдердің ғылымға деген талабының бәрінен де жоғары болғанын көрсетеді. Ғылымды кім іздесе және дамытса, әрине сол қызығын көрмек. Ғылымға кім көбірек үлес қосса, соның ғылымы билемек. Сондықтан, мұсылмандар ғылымның жетекшілігін қолға алған соң, эллинизмнің беделі төмендеді де мұсылман мәдениеті жоғарылады; араб тілі һәм мұсылмандардың һәм ғайри-мұслимдердің ғылым тіліне айналды. Халифа әл-Мансұр (709?-775) Бизантия патшасына хат жолдап математика туралы кітаптар жіберуін өтінген. Грек, ибрани (иврит), сұрия, парсы тілдерінен көптеген әдебиеттер арабшаға аударылды. Грекшеден тәржімелер сонау VII ғасырдың аяғы мен VIII ғасырдың бас шенінде басталды. Әбу Сұфйанның немересі, Йәзид Мағауияұлының (уаф. 683) баласы Халидтің ханзадалық дәуірінде кейбір астрономия, медицина, химия кітаптарын грекшеден арабшаға аудартқызғаны белгілі. Арабшадан да көптеген туындылардың кейінгі ғасырларда аталмыш тілдерге тәржімеленгенін байқаймыз. Ғайри-мұслимдер мұсылман билігінде алтын дәуірін бастан кешіріп жатқанда, Еуропадағы халықтардың тым примитивті өмір сүргенін байқауға болады. Академик Бартольд литовцылардың сонау XII ғасырға дейін, ал Хиндұқұштағы кафирлардың XIX ғасырға дейін жабайылар болғанын атап көрсетеді /[8]/. Ешқандай мәдениеттің  өздігінен пайда болмайтыны рас. Әлемді тамсантқан Ислам мәдениеті  пайда болғанда өзінен бұрынғы Мысыр, Месопотамия, Грек, Парсы, Үнді мәдениеттерін  пайдаланғаны, олардың Исламның өзегімен ұштасатын тұстарын алып, дамытқаны  белгілі. Мәселен, әл-Фарабидің басқа  дін мен басқа ұлттың өкілі  болғанына қарамастан Стагирит Аристотелдің (м.б. 384-322) пікірлерін дамытқаны осының бір айғағы. Осы орайда айта кететін  бір жәһіт; ерте дәуірдегі мұсылман зерттеушілері грек, ибрани, парсы, үнді және түркі тілдеріндегі көп  мұраларды хатқа түсіру не аудару арқалы әлемдік мәдениеттің маңызды  мирастарының сақталып қалуына үлкен  үлес қосты. Егер мұсылман ғалымдары  мен көрегенді билеушілерінің осы  қызметі болмағанда, бәшәриет көп  нәрседен махұрым қалар еді, бүгінгі  өркениет сәуиесіне жете алмас еді. Мұсылман ғалымдар бар  ғылымын жұртшылықтың пайдалануына ұсынды. Ғылымды күнкөріс пен мәртебе  алудың құралы деп көрмеді олар. Бір мисал келтірелік: Иран патшасы I Шапұр кезінде (241-272) Хұзистан аймағында  Жұндишапұр деген қала орнатылады. Осы шағын қалашық Сасани билеушісі I Хұсраудың кезінде (531-579) патшалықтың  екінші үлкен қаласына айналады. Мұнда  атақты дәрігерлік мектебі пайда  болады. Алайда, Жұндишапұрлық дәрігерлер өздерінің кәсіби сырларын тек өз топтарында ұрпақтан ұрпаққа қалдырып сақтайды да монополия мен кірістен айырылмас үшін басқа ешкімге  білдірмейді һәм үйретпейді /[9]/. Аталған аймақ мұсылман билігіне қаратылғаннан соң ғана мұсылман ғалымдар олардың кейбір ғылымын  ашып, пайдалана алған-ды. Алайда, Ибни Сина сықылды біртуар дәрігерлер болса жазған кітаптары тек мұсылман елдерінде ғана емес, сонау Еуропаның  өзінде кем дегенде алты ғасыр  бойы бас оқулық есебінде оқытылған. Со ғасырлардың ең мықты батыс  елдерінде мұсылман ғалымдарымен салыстырарлық  ілімдарлардың шыға алмағаны осыдан.[10] Бұл жөнінде Бартольд (1869-1930) былай  дейді: «Исламның басты артықшылығы, мұсылман әлемінің сол дәуірдегі  білімді халықтардың алдында  болуы, әрине, материалдық һәм рухани мәдениет жағынан бірдей мәдени біріншілікті ұстауында жатады» /[11]/. Мұсылмандардың басқа  мәдениеттерге қамқорлық жасағанының енді бір белгісі олардың жер-су атауларын, кісі есімдерін өзгертпеуі. Күні бүгінге дейін мұсылман елдерінде Исламнан бұрынғы жағырапиялық атаулар сол қалпында (дыбыс үндестігінен басқа) қалғаны мұны растайды. Мисалы, Түркиядағы жер, су, қала, аудан атауларының басым көпшілігі грек тіліндегі бұрынғы атауымен қалған. Тек, түрік тілінің үндестік заңына сәйкестендірілген; Ыстамбұл, Анкара, Измир, Трабзон, Анталя, Бұрса т.т. бәрі де ежелгі атауында. Бұдан басқа Солтүстік Африкадағы Триполи (Либия), Константин (Жазайыр), Казабланка (Мағриб), Александрия (Ескендерие, Мысыр) т.т. айтуға болады. Жә, мұсылмандар тарапынан Испанияда, Портұғалияда, Балқан елдерінде салынған қалаларды санап шығуға сан жетпейді. Мисалы; Италиядағы Палермо қаласының негізін мұсылмандар қалаған. Тарихта бірінші рет халифалықтар дәуірінде дүние жүзі мәдениеттері тығыз араласты; қиыр шығыстағы Қытай  мәдениетінің жетістіктері батысқа, мұсылмандардың ғылыми-мәдени табыстары болса қытай  еліне мәлім болды. Талас (751ж.) соғысынан  кейін Атлант мұхитынан Қытай  мұхитына дейінгі халықтардың бірін-бірі жақын тануына мұмкіншілік ашылды. Мұсылмандар 3 құрлықтағы билігінің  арқасында халықтар арасында мәдени байланыстардың орнатылуына орасан зор үлес қосты. Халифалар батыстағы  франк, герман, рим патшаларымен және шығыстағы қытай ханадандарымен тығыз мұғамалада болды; мәселен, қытай  деректерінде халифалықтан 651-798жж. аралығында 37 рет, ал 908-1168жж. аралығында болса 49 рет  елшілік келгені жазылған /[12]/. Қорыта айтатұғын болсақ, тарихта мәдениет қатынастарының дамып, өзара бірігуі һәм кірігуі (интеграция) тек Исламнан кейін ғана мүмкін болды. Оған дейін мәдениеттер арасында өшпенділік пен пышақ сырты ғана байланыс болған болса, Исламмен бірге  шығыс пен батыстың барша мәдениеттері жамырасып, үлкен жетістіктерге  қол жеткізілді. Оған дейін белгілі  бір мәдениетке ғана тән боп есептелген нәрселер мұсылмандардың арқасында  бүкіл әлемдік мәртебеге ие болды. Мисалы, араб цифрлары деп атағы  шыққан сандардың ежелгі дәуірде  тек Үндістандықтарға ғана мәлім  болғаны белгілі. Мұсылмандар осы  цифрларды жетілдіріп қана қойған жоқ, оларды құр символдықтан шығарып, мағналы  белгілерге айналдырды. Бәшериет тарихында  бірінші рет нөл (сыфыр) цифрін мұсылман ғалымдар тапты уә еңбектерінде пайдаланды; мәселен, нөлді бірінші рет сан  ретінде қолданған Мұхаммед Мұсаұлы  әл-Хорезми (780-850) болды /[13]/. Арал теңізі маңында дүниеге келген дана бабамыз  сонымен қатар 1-ден төмен қарайғы  сандарды белгіледі, жүздік, мыңдық және ондықтарды жүйелеп, бөліп жазуды көрсетті. Оның бұл табыстары мүмкін тарихтағы  ең маңызды ғылыми жаңалықтарға жатады. Үстіміздегі информация ғасырында, телекоммуникация дәуірінде мұсылмандар  ашқан осы жаңалықтың қызығын  бүкіл әлем көруде. Орыс тіліндегі  цифр мен батыс тілдеріндегі cipher сөздері арабша нөл дегенді білдіретін «сыфыр» сөзінен алынған. Шындығында араб сандары рим сандарымен салыстырғанда  қолданымы өте икемді һәм оңай. Әл-Хорезми ашқан бұл жаңалық  Еуропаға тек X-XIIғғ. ғана мәлім болған; осы жаңалықты батысқа жеткізген  Герберт есімді адамның абырой-беделінің  артқаны соншалық, кейін ол Рим  Папасы сайланған /[14]/. Оның есімі Папа Силвестер II болып, Еуропа тарихында  қалды. Әл-Хорезмидің «Китаб әл-жәбір  уә-л Мұқабала» (Алгебра мен теңдіктер  кітабы) латын тіліне аударылғанда (XIIғ.) әл-жәбір сөзі алгебра деп  аударылғандықтан осы сөз термин боп қалыптасты. Оның екінші бір  кітабы латыншаға «Algorithmi de numero Indorum»  деп аударылғандықтан, алгоритм сөзі тағы да терминге айналды. Адам хұқұқтары жөніндегі  үндеудің ХХ ғасырда ғана бекітілгенін ескерсек, он төрт ғасыр бұрын Раббымыздың  Құран Кәримінде барлық адамдардың хұқұқтарын қорғау міндетін бұйырғанын көріп таң қаламыз: «26/183: Адамдардың хұқұқтарын қыспаңдар! Жер бетінде бұзақылық  шығарып, бүлік жасамаңдар!» /[15]/. Міне, көптеген аяттар мен  хадистер мұсылмандарды орта жолға, қанағаттылыққа, адамгершілікке шақыруда. Сондықтан, Аллаһ Тағаланың бұйрығын орындағысы келетін мұсылман ешқашан да экстремист, террорист т.т. бола алмайды. Ислам дініндегі автоконтроль жүйесі мұсылмандарды асыра сілтеушілікке жібермейді. Ислам дінінде дүниедегі өмір мен ахиреттің, құлшылық пен пендеуи өмірдің, дүнияуилік пен ұхрауиліктің балансы жасалған. Мұсылман сондықтан ифрат уә тәфриттен, яғни әр түрлі әсірешілдіктен аулақ болады. Қоғамдағы һәм жанұядағы орнын сақтайды, көршілерімен тату-тәтті қатынас орнатады, мемлекеттің дамуына үлес қосады. Мұсылмандар ешқашанда «құлатушы» болған емес, қайта «тұрғызушы» болған үммет. Ал, Ислам атын жамылып адамзатқа зиянды іс-әрекет жасаушылардан сақ болған жөн, олардың негізінде Исламнан басқа нәрселерді іздестірген жөн. Үйткені, Ислам діні күллі адамзатқа рахмет ретінде жіберілген дін. Басты мақсаты адам нәсілін қорғау, көркем ахлақты уағыздау, бейбітшілікті орнату. Дініміздің қадірін білейік ағайын һәм дінімізді Загружаем единицы на ваш сотовый  за рефераты!!!    Категория: Дінтану | Добавил: AgesSa Просмотров: 9593 | Загрузок: 13 | Рейтинг: 0.0/0 Всего комментариев: 0         Добавлять комментарии могут  только зарегистрированные пользователи.  [ Регистрация | Вход ]	Форма входа Войти через uID Старая  форма входа Поиск Пойск    Новости По рейтингу Американская  горка с роликовыми коньками [фото, видео]    Рекламная кампания на 100 триллионов долларов    Фольксваген деревянный    Ванна в виде большой туфли    Массажёр из Японии: «Исцеляющие руки»    USB-флэшка в виде ключа от компании AMT    Самолет - отель из Коста-Рики    Женская сумка из клавиш    Французский артиллерийский скутер    Чихуахуа, самая маленькая собачка в мире Последние новости Американская  горка с роликовыми коньками [фото, видео]    Казахстанцы могут получать знания не только в странах Западной Европы, но и Юго-Восточной Азии    Казахстан выстоял под натиском кризиса    Назарбаев поздравил казахстанцев с Днем независимости    Рекламная кампания на 100 триллионов долларов    В ЗКО снова бесчинствуют серые хищники    Строительный рынок начинает увеличивать обороты    Мусульмане Казахстана призвали Назарбаева наказать Храпунова    Женская сумка из клавиш    Фольксваген деревянный Случайные рефераты Педагогика    Қазақстанның салық жүйесі    Тараз - қазақ мәдениетінің алтын бесігі    Мемлекеттік тіл - менің тілім    Шетел инвестициялары    Дербес компьютер    Шетел тұлғаларына салық салу ерекшеліктері    «Дала уалаяты», «Түркістан уалаяты» газеттеріндегі қоғамдық-саяси және ағарту мәселелері    1836-1838 жылдардағы Бөкей Ордасындағы шаруалар көтерілісі    Салық

 
Copyright MyCorp SiteMap  SiteMap №2© 2012 
 

 

Қатер қайдан демеңіз немесе экстремизм, терроризм және радикализм туралы пайымдау

9-Маусым, 2010

Мәскеудің метрополитенінде болған екі жарылыс бүкіл әлемді дүр сілкіндірді. Бейбіт тұрғындардың өмірін қиған бұл террорлық актіні АҚШ-тан бастап, бүкіл Еуропа, Азия елдері бір ауыздан қатал айыптады. Екі жас әйелдің мұндай жантүршігерлік әрекеті ақылға сыйымсыз шектен шыққан ауыр қылмыс болды. Метродағы сойқаннан  кейін араға бір күн салып  Дағыстанның Кизляр қаласында тағы террорлық шабуыл жасалды. Бұл жарылыстан 12 адам мерт болды, негізінен, құқық  қорғау органдарының қызметкерлері. Солардың қарсыласуының арқасында халық  тығыз орналасқан жерлерге лаңкестер  жетіп үлгере алмады. Бұл лаңкестік  те алдыңғы апатты ұйымдастырушылардың  ісі деп бағаланды. Содан кейін  Ингушетияның Қарабұлақ қаласындағы жарылыстан екі полицей қызметкері опат болды. Мұндай террорлық әрекеттердің жиі бой көрсетуі дағдыға айнала бастады. Жер шарының әртүрлі аймағында – Иракта, Ауғанстанда, Пәкістанда, Еуропа мен Азияда жиі көрініс беруде. 
Бұл террорлық әрекеттердің сыры неде? Жазықсыз жандарға қарсы адамдар неге өлім себеді? Олар неге қатыгездікке барады? 
Бұл сауалдар әркімді-ақ ойландырады. Ежелден бері жеке адамдардың өміріне қастандық жасап, тұтқиылдан өмірін қиып, дұшпандыққа баруы тарихтан белгілі. Бұл қастандық негізінен патшаларға, ел билеушілерге, министрлерге, фабрика-заводтың директорларына, ірі помещиктерге қарсы бағытталған-ды. Мұны түсінуге болады. Олар өз бақытсыздықтары үшін кінәлілерден, ар-намысын аяққа таптаушылардан, жеке басының кегін алудың бірден-бір жолы лаңкестік деп есептеді. Александр II патша осындай қастандықтан қаза болды. Аш-жалаңаш халық өздерінің ауыр тұрмысынан құтылудың амалы қатыгез патшаның көзін жою деп түсінді. Француздар XVIII ғасырда Людовик XVI король мен оның айдай сұлу зайыбы Мария Антуанеттаның бастарын гильотинамен қағып тастады. 
Бұл қастандықтардың нысанасы нақты тұлғалар болды. Оларды құрбандыққа шалудың себептері де жеткілікті еді. Ал бейбіт халықты жаппай қырғынға ұшыратуды қалай түсінуге болады? 
«Экстремизм» деген терминнің өзі XX ғасырдың екінші жартысынан бастап қолданысқа енді. Экстремизм латынның extremus – крайний деген сөзінен шыққан. Ол «ең соңғы, төтенше» деген мағынаны білдіреді. 
Экстремизм баспасөзде лаңкестік деп аударылып жүр. Бұл өз мағынасын дәл беріп тұрған жоқ. Лаңкестік ұғымы ылаң салу, бүлік шығару, бұзақылық жасау деген ұғымға жақын келеді. Ал экстремизм – бұдан кеңірек ұғым. Оның өмірдегі көріністері терроризм, геноцид, этноцид, расизм болып табылады. 
Экстремизм бұл ілім немесе ғылым емес. Ал өмірде радикалды саяси ілімдер, саяси ұғымдар, түсініктер жиі кездеседі. Олар бірте-бірте кең етек алып, күш жинап, нақты практикалық әрекетке ұласады, яғни террорға, ұйымдасқан бандитизмге, қарақшылық қылмыс жасауға барады. Саяси радикализм тікелей экстремистік қылмыстың түріне жатпайды. Ол саяси ұрандар, популистік үндеулер тастайды, өз идеяларын жариялы түрде листовкалар арқылы таратады. Бірақ бұл экстремистік әрекет емес. Бұл саяси популизмнің, халық назарын өзіне аударудың, көпшіліктің көшбасшысы болуға ұмтылудың көрінісі болып табылады. 
Саяси радикализм өкілдері нені насихаттаса да, нені ұрандатса да олардың идеялары көпшілік мүддесіне қайшы келмейді, керісінше, оған жақын әрі ұнамды да болуы ықтимал. Бірақ оның қазіргі жағдайда халыққа бере қояр қайыры аз болмады. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында бірқатар саяси қозғалыстың басшылары мұнайдан, шикізатты сатудан түскен табысты әр адамның есепшотына аударып беруді ұсынды. Қарапайым халыққа, оның үстіне әбден күйзелген, жоқшылықтың, тапшылықтың зардабын шегіп отырған жұртшылыққа бұл ренталық үлес беру идеясының қатты ұнағаны сөзсіз. Өйткені әркімге өзінің бүгінгі қалтасы қымбат. Бірақ саяси билік мұны қолдамады. Табиғат байлығын игеруден түскен табысты ұлттық қорға жинақтауды дұрыс деп шешті. Биліктің бұл қадамының орынды болғандығын қазіргі шындық, әсіресе, әлемдік қаржы дағдарысы жағдайындағы ахуал айқын көрсетіп отыр. 
Саяси радикализм мен саяси реализм екеуі екі басқа дүние. Біріншісі оқиғаны тездетуді, мәселені түбегейлі бірден шешіп тастауды ұсынады. Оған қажетті жағдай пісіп жетілді ме, оған қоғам дайын ба, биліктің қолындағы ресурстар оны қамтамасыз ете ала ма? Онда радикалистердің шаруасы шамалы, олардың мақсаты – мәселені күн тәртібіне шығарып, оның орындалуын талап ету. Биліктегілер (көбіне олар нақты реалдық жағдайды есепке алады) болса, оған бірден бел шешіп кіріспейді, белгілі мерзім қажет екенін, ресурстар мен алғышарттар керек екенін алға тартады. Радикалдық саясаткерлерді бұл қанағаттандыра бермейді. Қоғамдық пікірге жүгінеді, өздеріне белгілі дәрежеде жақтастарды да табады, қоғамда жарықшақ туғызып, саяси тұрақтылық пен келісімге кері әсерін тигізеді. Сондықтан да билік солшыл радикалистерге қолдау көрсете бермейді. 
Бұл күнде халықаралық экстремизм әлем жұртшылығын қатты алаңдатып отыр. Әсіресе, Ресейдегі наурыздың соңғы күндеріндегі террорлық әрекеттер халықтың ашу-ызасын туғызды. Ресей Президенті Д.Медведев Махачкалада Солтүстік Кавказ аймағының басшыларымен кеңес өткізіп, терроризмді ауыздықтаудың бес бағытын алға тартты. Біріншіден, күш қолдану құрылымдарының қызметін одан әрі жандандырып, пәрменділігін арттыруды ұсынды. Екіншіден, терроризм мен лаңкестікке қарсы күресті мейлінше қатал, мейлінше батыл жүргізуді, керек болса, қанжардың соққысымен олардың көзін жоюды талап етті. Үшіншіден, бүлікшілерден, лаңкестерден өз еркімен қол үзген жандарға жылы көзқарас танытып, оларды ішке тартуды қажет деп санады. Төртіншіден, елдегі экономикалық ахуалды күшейтуді, жаңа жұмыс орындарын ашуды, жұмыссыздықты, әсіресе, жастар арасындағы жұмыссыздықты барынша азайтуды талап етті. Солтүстік Кавказ халықтарының рухани жаңғыруын қамтамасыз етуді, олардың мәдениетін, білім алуын, адамгершілік және моральдық толысуына жағдай жасауды ұсынды. Бесіншіден, елдің рухани көсемдерінің, дін басшыларының, халық алдындағы беделін, әсер-ықпалын тиімді пайдалануды, діни тәрбиенің оңды жақтарын ұмытпауды ескертті. 
«Лаңкестерді ауыздықтауға бола ма, – деді де Д.Медведев, – әбден болады. Біз оларды жеңеміз, өйткені біз көппіз, әрі күштіміз, біздің сыртымызда халық тағдыры тұр, әрі ең бастысы – шындық біз жағында», – деп оптимистік нотада сөзін аяқтады. Бірақ Ресей басшысының бұл жігерлі сөзіне илана қоюдың өзі қиын еді. Өйткені ол лаңкестіктің нақты себебі мен қайнар көзі неде екенін айтпады. Керісінше, оның экономикалық астарына шешуші мән бермеді. Террористердің кедейі жоқ, бәрі бай деп лаңкестіктің экономикалық негізін алдыңғы кезекке шығармады. 
Президент Д.Медведев лаңкестікпен күресте күш қолдану, жазалау шараларын қатайтуға көп көңіл бөлді. Лаңкестердің көзін жоюға, олардың ұясын күл-талқан етуге шақырды, яғни қорқыту-үркіту жағына екпін түсіре сөйледі. Бірақ бұдан үріккен бүлікшілерді көрмедік. Араға екі-үш күн салып, Ингушетияның Қарабұлақ қаласында милиция бекетінде жарылыс жасап, екі полицейді мерт етті. Өздерін өлімге тәуекел етіп, белдеулеріне бомба байлап келген жанкештілер үшін қатал жаза, түрме қорқыныш емес, лаңкестердің бетін қайтара алмады. Сондықтан да терроризмнің түпкі себебін, төркінін айқындап алмай, онымен біржақты күш қолданумен, қанжар жұмсаумен қорқытып алу мүмкін емес. Қорқатын жандар мұндай жолға әсте де түспейді, олар қорқыныш-үрейдің не екенін білмейді, олар өлімнен сескенбейді, бұл жолға өз өмірлерін садақа еткен. Сондықтан да қорқыту-үркіту, жазалауды қатайту лаңкестікті болдырмаудың басты амалы емес. 
Рас, террористің өзінің бай болуы мүмкін. Бірақ оны қолдайтын, паналатып, жасырып сақтайтын адамдар негізінен тұрмысы төмен, өмірге риза емес, билік саясатына көңілі толмайтын жандар емес пе? Сондықтан да терроризмнің экономикалық астарын жоққа шығармай, оны түбегейлі шешпейінше, лаңкестікті ауыздықтау мүмкін емес. Жұмысы жоқ, тұрақты табыс көзі жоқ адам лаңкестердің қатарын толықтырмағанда қайда барады! Көзі қарайған тал қармайдының кебін киіп, олар бүлікшілердің ықпалына еріксіз түседі. Жастарды жұмыспен қамту, жаңа жұмыс орындарын көптеп ашу, олардың әлеуметтік, рухани сұраныстарын қанағаттандыру лаңкестердің әлеуметтік базасын тарылтудың бірден-бір жолы болып табылады. 
Рас, лаңкестік қимылдар біздің елімізден тыс жерлерде бой көрсетуде. Бірақ бұл бізді, қазақстандықтарды алаңдатпай отыра алмайды. Өйткені террористер жазықсыз бейкүнә жандарды құрбандыққа шалуда. Бейбіт отбасылардың басына қайғы-қасірет әкелуде. Біреуді ата-анасынан, біреуді ұл-қызынан айыруда, сәбилердің көз жасына қалуда. Мұндай қасіреттің ертең біздің елімізде орын алмауына кім кепілдік береді? Терроризм бір елдің, бір өңірдің, бір аймақтың үлесіндегі құбылыс емес, оның белгіленген шекарасы жоқ. Ол жер шарының кез келген түкпірінде бұрқ ете түсуі ықтимал. Сондықтан да әлемнің кез келген елінің басшылары халықаралық терроризмді бүгінгі жаңа ғасырдың айықпас індеті деп қабылдап отыр. 
Экстремизм термині XX ғасырдың екінші жартысында халықаралық қатынас құжаттарында айналымға енгенімен, оның түрлі формалары әр елде ежелден белгілі болып келді. Теңізге шығатын елдерде теңіз қарақшылығы (пиратство), континенттік елдерде, таулы мекендерде жол бойын торыған үлкен баукеспе ұрылар, Жібек жолының бойында керуен тонаушылар, Еуропа елдерінде Робин Гудтар, өшпенділікпен ауыл-қыстақтарға өрт қоюшылар, қазақ тұрмысында барымташылар, өрістен не қорадан мал ұрлаушылар және басқа заңсыз күш қолдану, халыққа зиян келтіретін зұлымдықтар орын алды. Оның кейбір сарқыншақтары әлі де бар. Олар бұл күнде басқаша сипат алып, жаңаша мазмұнға ие болуда. Солардың осы заманғы көрінісі экстремизм болып табылады. Оның негізіне күш қолдану, мәселені дәстүрлі, заңды жолмен емес, ең оңай қарақшылық жолымен,шектен шыққан төтенше амалмен, адамгершілік, мораль, ар-ұят, әдепті ысырып тастап, адам баласына қатыгездікпен қастандық жасау тәсілімен жүзеге асырылатын болды. Оның мақсаты елдің зәресін алу, қоғамда қорқыныш пен үрей тұғызу, өмірдің қалыпты жағдайын өз ырғағынан айыру болып табылады. Бұл жолда экстремистер өз өмірлерін де кияды, жанкештілік жасап, тікелей өлімге тәуекел етеді. Мұны олар өздерінше идеяларына берілгендік, берген серттеріне адалдық деп түсінеді. Бұлар – негізінен өмірден түңілген, алдау мен арбаудың шармауына ілігіп, жалған сенімнің құлына айналған пенделер. Мәселен, Ермакты алайық. Ол кім өзі? Оған деген көзқарас бірыңғай емес. Баукеспе ұры ма, әлде жол торыған қарақшы ма, әлде халықтың ортасынан шыққан батыр ма? Жолында кездескен кез келген ауылды тонаушы баскесер ме? Әлде орыс жерінің етек-жеңін жинап, оны кеңейтуші, Сібірді бағындырушы халық қаһарманы ма? Қала мен селоны өрт құшағына берген соғыс жылдарындағы неміс оккупанттары кім? Оларға қарсы астыртын күрес жүргізген қызыл партизандар ше? Ал бүгінгі тақыр бас скинхедтер кім? Бұлардың бәрі де күш қолдануға барған. Күш қолданды деп сонда солардың бәрін бір тақтаға қоямыз ба? Бір өлшеммен бағалаймыз ба? Әрине, экстремизмнің түрлерінің бәрі – терроризм, расизм, этноцид, геноцид – бәрі де күш қолдануға сүйенген. 
Шындығына келсек, күш қолданудың (насилие) екі түрі бар. Бірі – легитимді (заңды) түрі, екіншісі – заңсыз түрі. Бүл екінші топқа экстремизм жатады. Ал бірінші топқа легитимді түрде күш қолданатын мемлекет жатады. Оның күш қолдану институттары бар: әскер, полиция, қаржы, жол, көлік полициялары, қауіпсіздік органдары бар. Олар Конституцияға сай қоғамдық тәртіпті сақтау үшін заңды түрде, легитимді жолмен күш қолдануға, жазалау шараларын жүргізуге, адам құқықтарын шектеуге, бостандықтан айыруға заңды құзыретін пайдаланады. Экстремизм болса күш қолдануға заңды аттап өз бетінше барады. Олардың әрекеті легитимді емес. Заңды аяққа басу, қоғамда қалыптасқан дәстүрлі тәртіп нормалары мен ережелерін бұзу қылмысқа жатады. Экстремистердің ісі – ауыр қылмыс болып табылады. 
Экстремизмнің бүгінгі таңда кең тараған түрі – терроризм. Terror – латын сөзі – қазақшаға аударғанда қорқыныш, үрей деген мағынаны білдіреді. Террорлық әрекеттің басты мақсаты қоғамда үрей, қорқыныш, әбігер туғызу, елдің тыныштығын бұзу, өзіне көпшіліктің назарын аудару арқылы өздерін үлкен саяси күш ретінде таныту болып табылады. 
Терроризмнің төркінін бұл күнде Шығыстан, мұсылман елдерінен іздеу кең өріс алып отыр. Оған шығыстық, діни сипат беріп, оны варварлық, орта ғасырлық құбылыс ретінде бағалау басымырақ күйде. 
Шын мәніне келгенде, терроризмді белгілі бір ұлтпен немесе дінмен байланыстырудың ешбір негізі жоқ. Террорлық қимылдарға кез келген ұлттың, діннің өкілі бара алады. Мәселен, жуырда АҚШ заң орындары Мұхаммед Пайғамбардың каррикатуралық суретін салған суретшіні өлтіру үшін киллерге тапсырыс берген бір әйелді тұтқынға алды. Ол өзі Ислам дінін қабылдаған, мұсылман әйелдерінше киініп, Швецияға барған. Мұнда ол киллер жалдап, суретшіні өлтіруді мақсат еткен. АҚШ қауіпсіздік органдары бақылауға алып, әйелді тұтқындаған. Тексере келгенде, ол АҚШ-тың өз азаматшасы екен, келімсек емес, осында туып-өскен англо-саксондық болып шыққан. Террорист біткенді Шығыстан іздеген АҚШ қауіпсіздік қызметкерлері оны өз тумаларынан тапқан. 
Бұл нені көрсетеді? Терроризмнің ұлттық сипаты жоқ, бұл қылмыспен кез келген ұлттың өкілі айналыса алады. Оған себеп, сылтау, қолайлы сәт керек, тиісті бопсалау, ынталандыру, иландыру, психологиялық амалдардың сүзгісінен өтулері керек. Сонда ұлтына, жынысына, жасына, дініне, тіліне қарамастан, ланкестер қатарынан келіп бір-ақ шығады. Ешкім террорист болып тумайды, ол тұқым қуаламайды. Оны жағдай, әлеуметтік, экономикалық, моральдық, руханияттық орта мәжбүрлейді, өзінің өмірдегі өкінішін, кеткен кегін, төл тағдырына мойынсынбауын террорлық топқа қосылумен ақтағысы келеді. Саяси экстремизмді өзін құтқарудың, Құдайдың құлы ретіндегі міндетін адал өтеудің бір амалы деп қабылдайды. Әдетте бұған ерік-жігері осал, үгіт-уағызға тез берілетін, өмірде белгілі бір мақсаты жоқ, рухани дүниесі кедей жандар бейім келеді. 
Терроризм бүкіл әлемде бүгін белең алып тұр. Дүниежүзіндегі алпауыт ел АҚШ-тың өзі 11 қыркүйекте лаңкестердің шабуылынан қорғана алмады, оның көп қабатты екі ғимараты ұшақтың соққысынан опырылып, күл-талқан болды. Әлемдегі қуатты ел қатты састы, дүниені алақанында ұстап тұрғандай сезінетін Президент Буш террористерге соққы беру үшін өзіне жақтастар іздеді. Британия премьері бірден қолдау көрсетті. Лаңкестердің көсемі Бен Ладен Ауғанстанда жанкештілерді дайындықтан өткізіп, мұхит асырып отыр-мыс деген желеумен терроризмнің ошағын жоймақ болды. НАТО-ның біріккен әскери күшін жіберді. Тәліптер мен Аль Каиданың бұзақыларын тәубесіне келтірмек болды. Бірақ мұндағы әскери операция әзір нәтиже бермей отыр. 
Жаппай қырып-жою арсеналы бар деген Иракты жазалау үшін АҚШ мұнда да әскер жіберді. Оны БҰҰ-ның Қауіпсіздік кеңесімен кеңескен де жоқ. Дәстүрлі тәртіпті белінен басты. Елдің астан-кестеңін шығарды, бірақ Ирактан ядролық қару-жарақтың ұштығын да таба алмады. Елдің билеушісі Саддам Хусейнді дарға асып өлтірді. Бірақ Иракта тыныштық орната алмады. Ежелгі Вавилон елі басқыншыларға бас имеді. Ирак халқы тарапынан АҚШ өзіне мәңгілік дұшпан тауып алды. Демократия тұқымын әкеп сеппек болып еді, онысы жаңа жерге тамыр жая алмады. АҚШ Иракқа кіріп алып, енді балшыққа белшесінен батып, шыға алмай отыр. Американың жаңа Президенті Барак Обама Ирак драмасын елдің бетіне таңба түсірмей аяқтау үшін шаралар қарастырып жатыр. 
Әлемдегі ірі мемлекеттердің басшылары екеуара кездескенде экономикалық, сауда-саттық мәселелерін сөз етумен қатар халықаралық терроризмге бірлесіп күрес жүргізу жайларын да үнемі назарда ұстайды. Өйткені қай ел болса да, мейлі үлкен, мейлі кіші ел болса да лаңкестікке, наркотрафикке қарсы жекелеп күрес жүргізудің тиімсіз екендігіне әбден көзі жеткен секілді. Сондықтан да бұл саладағы уағдаластыққа үлкен мән беріп отыр. 
Ауғанстанға жерді минадан тазарту мақсатымен бір батальон әскер жібергеніміз үшін АҚШ үкіметі Қазақстанға сөз орайы келген сайын ризашылығын білдіріп жатады. Терроризмге қарсы күрестегі әріптесіміз деп көтермелеп қояды. Біздің бір батальон НАТО-ның біріккен әскери күштерінің салмағын арттыра қоюы екі талай екені белгілі. Бірақ АҚШ үшін өздері бастаған аяғы жоқ соғысқа қолұшын берушілердің қарасын көбейту әлем алдында ақталу үшін, моральдық қолдауға ғана керек шығар, сірә! Минаны іздеп, оны залалсыздандырудың мамандары НАТО үшін қат емес екені кімге болса да аян. 
АҚШ-тың Орталық қолбасшылығының қолбасшысы, генерал Дэвид Петреус жуырда Астанада болғанда Республика Қорғаныс министрінің орынбасары, генерал Б.Сембиновке Ауғанстанда қазақстандық әскерлердің көмегі үшін кеудесіне АҚШ орденін тағып кетті. 
Терроризммен күресті сөз еткенде мұның кейбір астарлы құпия жақтары барын да жоққа шығаруға болмайтын сияқты. Мәселен, кейбір алпауыт елдер лаңкестікті сөз жүзінде айыптай отырып, оған қарсы батыл күреске шақыра отырып, бұл күресті үлкен саясат үшін, ішкі есепке құрып, қос қабатты стандартқа бағытталған саясат жүргізетінін де теріске шығаруға болмайды. АҚШ-тың Иракқа, Ауғанстанға қарсы саясаты осыған мысал бола алады. Әскери-өнеркәсіп кешендерінің алпауыттары бюджеттен қаржыны көбірек қымқыру үшін, елдің милитаристік саясатын ақтау үшін сыртқы жаулардың қауіптілігін асыра бағалауға әуес екенін де естен шығармауға тиіспіз. 
АҚШ-тың милитаристік топтары Америка әлемді билеуі керек деген пиғылдан әлі арыла алмай келеді. Елдің саяси, әскери, қаржылық алпауыттары жаңа Президенттің саясатының милитаристік, гегемондық бағыттан ауытқымауына бар күшін салып жанталасуда. Дж.Буштың саясатын жүргізген ескі күштер, Республикалық партияның белсенділері саясат аренасынан әлі де кеткісі келмейді, жаңа Президенттің әлеуметтік бағыт ұстаған саясатына қарсы қасарысып бағуда. Олардың қарсылықтарына қарамастан Барак Обама елде денсаулық сақтау реформасын жүзеге асыруға қол жеткізді. Бұл қарапайым американдықтардың көңілінен шықты. 
Республикашылар болса, елдің қорғаныс қуатын күшейтуді бірінші кезекке шығарып, АҚШ-тың супердержавалық мәртебесін жоғалтпауын жақтап отыр. Халықаралық терроризм әлемдегі алпауыт ел АҚШ-тың қауіпсіздігіне қатер төндіріп тұр ма, Бен-Ладеншілер АҚШ-қа екінші рет он бірінші қыркүйекті әзірлеп жатқан жоқ па екен деген сауал көңілге оралады. Өйткені АҚШ өзінің бұрынғы президент кезіндегі ракета шабуылына қарсы қорғаныс қалқанын Еуропада орнату саясатынан әлі қол үзе алмай отыр. Сол бірінші рет болған 11 қыркүйек оқиғасының өзіне деген Америка қоғамында екі ұшты пікір де бар, сол оқиғаның өзі Буштың жеке басына, әскери-өндірістік топтарға қажет болған жоқ па екен деген де болжам-елес мұнда әлі кезіп жүрген сияқты. Бірақ оның анық-қанығы әзір ешкімге мәлім емес. Үлкен алпауыт ел АҚШ үшін кішкентай Солтүстік Корея, Сирия, Гаити мен мұсылман елі Иран үлкен қатер төндіріп тұр ма екен, сірә! Еуропаның төріне әкеп, Ресейдің қақ желкесіне ядролық ракета зеңбіректерінен қорғайтын бекет ашу не үшін қажет болып отырғаны түсініксіз. Бұл да мұсылман елдерінің террорлық шабуылынан қорғану үшін қажет болып отыр ма екен дерсіз. 
Ресейдің қауіпсіздік органдары Мәскеу метросындағы жарылыстың бірін 18 жасар Жаннет Абдуллаева деген кавказдық жесір әйел жүзеге асырғанын анықтады. Екіншісін де жесір әйел М.Шарипова жасаған. Бесіктен белі енді шыққан екі жас келіншектің пейіштің төріне бару үшін, өткен жылы қайтыс болған бандит күйеулеріне қосылу үшін осындай жанкештілікке барғанына таңғаласың. Олар жас өмірін не үшін құрбан етті? Оларды мұндай қадамға не итермеледі, кім көндірді? Әке-шешесін, ағайын-туыстарын, бауырларын қалай қиып, өлімге бастарын тікті? Әрине, мұның себебін бір сөзбен айтып жеткізу қиын. Бәріне кінәлі – терроризмнің халықаралық тылсым күшке айналуы. Олардың өз мақсаттары, өз жақтастары, өз пірлері бар. Жанкештілерді даярлайтын арнайы орталықтары бар. Олар қоғамдағы өз ахуалдарына риза емес, олар езілген, қорланған, жаншылған, өмір ағысынан шеттетілген, олардың іштерінде өшпенділік пен кекшілдік ұялап, тұнып қалған. Олар бұл ахуалға өздерін жеткізген жауларды іздейді. Бұлардың ойынша, олар, әрине, бар. Іштегі кекті, ыза мен ашуды солардан алғысы келеді. Ашық күреске шамасы жетпейді. Бір ғана жолды таңдап алады, ол – лаңкестік. Бейбіт халықтың үрейін алу арқылы қоғамда қорқыныш туғызу. Сол арқылы жауларының зәресін алып, райынан қайтару, бейтаныс жауларының мысын басып, оларды жуасыту болып табылады. Өздерінің тұрмыс деңгейінің төмендігін іштен іздемей, сырттан, өзгелерден іздейді. Сол үшін оларды тәубасына келтіруді ойлайды. Бұл жолда оларға күш қолданудан басқа амал жоқ. Дәлел, аргумент келтіру қиын. Сондықтан да диалогқа бару тиімсіз. Ең оңайы – террорлық әрекет. 
Сөйтіп, екі жас әйел Мәскеу метросында 40-тан астам бейбіт жанды о дүниеге аттандырды. Сексен адам ауыр жарақаттанып, ауруханаға түсті. Екі жанкештінің әрекеті мұншама адамды қасіретке ұшыратты, жанын күйзелтті. 
Алматы облысындағы Қызылағаш ауылында болған су апаты соншалық адамның өмірін қиып кеткен еді. Бұл тосыннан келген апатты бүкіл республика жұртшылығы аза тұтты. Қолдарынан келген көмектерін берді. Үкімет қазір ауылды қалпына келтіруге қызу кірісіп кетті. 
Ал Мәскеу метросындағы жарылыс бүкіл әлемді дүр сілкіндірді, әлем терроризмді бірауыздан қатты айыптады. АҚШ Президентінен бастап Франция, Германия, Ұлыбритания басшылары, ТМД елдерінің жетекшілері, Еуроодақ, НАТО, ЕҚЫҰ басшылары да азалы жеделхаттар жолдап, ланкестердің әрекетіне ашу-ызасын білдірді. Барак Обама болса, тікелей телефон арқылы Ресей Президентімен байланысып, көңіл айтты, терроризмге қарсы бірлесіп күресуге сөз берді. 
Екі апаттан болған өлім саны шамалас. Біріншісі ел ішінде, екіншісі бүкіл әлемде резонанс туғызды. Неге екі түрлі резонанс болды? Өйткені екі апаттың екеуі екі басқа. Бірі тілсіз жау – табиғаттың дүлей күшінің салдарынан орын алды. Күтпеген жерден мылқау күш – су тасқыны бейқам жатқан ауылды жайпап кетті. Ал екіншісі қаныпезер адамдардың қолымен әдейілеп жасалды. Кінәсі жоқ, күнәдан пәк жандар жазықсыздан жазықсыз қайғылы қазаға ұшырады. Екінші апаттың ауыртпалығы да, өкініштісі де осында. Әйтпесе адам өмірі әрқашан қымбат, оның қазасы қандай жағдайда болса да ауыр, қайғылы. Бірақ қанішердің қолынан бір мезгілде көп адамның мерт болуы екі есе аянышты, екі есе азалы. Сондықтан да әлем жұртшылығының мәскеуліктерге көңіл айтуы, қайғысына ортақтасуы шынайы адамгершіліктің дәлелі болып табылады. 
Терроризмнің көріністері бұрын да жиі кездескен. Бірақ олардың бүгінгі лаңкестіктен едәуір айырмашылығы болды. Бұрын қастандық жасаудың нақты нысаны таңдалып алынды. Елдің патшасы, ірі шенеуніктері, министрлер мен өндірістің ірі басшылары нысанға алынды. Оларға деген лаңкестердің нақты өшпенділігі, кеткен кегі болды. Ел билеушілерін нысанаға алғанда қоғамдағы қайшылықтарды солардың кесірінен деп ұқты. Оларды саясат сахнасынан кетіру қалыптасқан жағдайды түзетуге көмектеседі деп түсінді, яғни бұл террористердің бүгінгілердің айырмашылығы қарапайым халықты қырып-жоюға емес, жеке тұлғаларды тарих сахнасынан аластатуды мақсат етті. Ресейдің патшаларына әлденеше рет шабуыл жасалды, П.Столыпин қастандықпен өлтірілді. Қанша хайуандық әрекет болса да, бұлардың өзіндік себеп-сылтауы болды, жүргізілген саясатқа халықтың көңілі толмады. Ал кейбіреулері жеке басының кегін қайтаруды мақсат етті. Қанша ауыр болса да, олардың қатыгез әрекеттерін түсінуге болатын еді. Ал бүгінгі бейбіт жандарға қарсы бомба қолдану, жаппай өлімге қию, оның үстіне өз жеке бастарының тағдырын да құрбандыққа шалу қазіргі лаңкестердің зұлымдық әрекеттеріне, шектен шыққан қатыгездіктеріне мысал бола алады. Бұл бір сөзбен айтқанда, адамшылық бейнеден біржола айырылу деген сөз. Нағыз тағылықтың, қаныпезерліктің белгісі болып есептеледі. Бейбіт елді қырып-жою дін жолына да, адамгершілік ережелеріне де қайшы келеді. 
Жоқшылық, кедейлік халықты ашықтан ашық заңсыз күш қолдануға, мемлекет ғимараттарына басып-кіріп, оларды талқандауға дейін апарады. Мұны сәуірде болған Қырғызстандағы мемлекеттік төңкеріс кезіндегі бассыздық, тәртіпсіздіктен анық көруге болады. Ашынған халық ғимараттарды өртеп, дүкендерді, жеке үйлерді қиратып, тонаушылыққа барды. Бұл да – экстремизмнің көрінісі. 
Кедейлік, аш-жалаңаштық бұқараны сабырдан айырып, тобырлық қалыпқа түсіреді, алдына келгенін, қолына түскенін тапа-тармағай талап-тонауға дейін апарады. Бұл нағыз бассыздықтың, бандитизмнің өзі, заңды биліктің әлсіздігі болып табылады. 
Террористік қимыл-әрекеттердің дүниенің барлық түкпірінде жыл сайын көбейіп келе жатқаны ешкімге жасырын емес. Бірде Иракта, бірде Ауғанстанда, бірде Палестинада, бірде Дағыстанда, Шешенстанда, Ингушетияда, бірде Ресейдің орталық қалаларында лаңкестік күштер айылын жимай, оқтын-оқтын бейбіт жандарды қырғынға ұшыратып келеді. Терроризмнің сотқарлары ұсталып, көздері жойылуда. Көптеген шетелдіктер жалданып, арнайы дайындықтан өтіп, Ресей елінде лаңкестік топтың қатарында қылмыс жасауда. 
Бүгінгі билікті, қоғамды ойландыратын жайлар көп. Бұған оларды не итермелейді? Бәрін материалдық, қаржылық жайлармен түсіндіруге бола ма? Бұлардың жыртқыштық, хайуандық, қатыгездік әрекеттерінің артында не күш тұр? Жазықсыз жандарды шімірікпестен қалай өлімге қияды? Идеялық сенім, діни нанымның арқасында осыған бара ма? Әлде алдану, арбаудың нәтижесінде күнәсіз пенделердің қанын төгіп, көз жасын көлдетуді немен түсіндіруге болады? 
Біздің бақытымызға орай, Қазақстанда лаңкестіктің үлкен ошағы болған жоқ. Террористердің зұлымдық әрекетінің іздері кезіккен жоқ. Дегенмен де сырттан келген діни миссионерлер, әртүрлі сектаның өкілдері көбейіп барады. Олар дәстүрлі діндерден алшақ сенім-нанымдарды уағыздап, жастардың санасын улап жүр. Бұлардың елге емін-еркін кіріп, еркін сайран салуын тоқтату қажет. Бұған еліміздегі дәстүрлі дін ұйымдарының басшылары көмектесулері керек. Дін адамдардың бас араздығын қоздырмай, олардың бірлігін, татулығын, имандылығын қамтамасыз етуге күш салулары абзал. 
Террористік әрекеттердің оқтын-оқтын қайталанып келіп, халық арасындағы дүрбелең туғызғанымен, уақыт өте келе азаматтар оны ұмытып, естен шығарып жібереді. Соның салдары болуы керек, жүргізілген сауалдамалардың нәтижесіне қарағанда көпшілік өз өмірлеріне басты қауіп-қатерді олардан күтпейді. Мәселен, 2008 жылы қаңтарда Левада Орталығы жүргізген сауалдаманың қорытындысы осыны аңғартады. 
Сауал берілген ересек 1600 азаматтың 5 пайызы ғана Ресейге іштен төнетін қауіпті лаңкестіктен күтеді. Ал 20 пайызы – биліктің озбырлығынан, 14 пайызы – экономикалық дамудың әлсіздігінен, 12 пайызы билік ішіндегі топтардың өзара қырқысуынан деп түсінеді екен. Бір сөзбен айтқанда, қарапайым азаматтарды лаңкестіктен гөрі басқа мәселелер көбірек алаңдататын секілді. Өйткені бұл террорлық әрекеттердің қайталану мерзімі белгісіз, біріншісі болып, екіншісі қайталанғанша, ел оны ұмытып кетеді, яғни нажағай оты жарқылдағанша Құдайға құлшылық ете бермейді. Халық санасы ұмытшақ, жамандықтың бәрін есте ұзақ сақтай бермейді. Сондықтан да сауалдаманың нәтижесі солай, қатты қауіпті лаңкестерден күтпейді. 
Терроризм – жаңа құбылыс емес. Ол XIX ғасырдың екінші жартысында-ақ Ресей қоғамын едәуір елеңдетті. Билікке, қоғамдағы ахуалға қарсы топтар әр жерде-ақ бас көтерді. Кісі өлтірумен айналысып, үйлерді өртеді, осылай қылмыстарының ізін жасырғысы келді, олар дүниені қайта құруды мақсат етті. Бұл үшін құпия саяси ұйымдар құрды, билікке қарсы күресті. Күш қолдану, қорқыту-үркіту әрекеттеріне барды. Бұл туралы Ф.Достоевский өзінің «Ібіліс» («Бесн») атты романында жақсы жазды. Мұншалықты қиянатқа, кісі өлтіруге, дау-жанжалға, зұлымдықтарға неге барасыздар деген сауалға романның бір кейіпкері Лямшин былай деп жауап береді: «для систематического потрясения основ, для систематического разложения общества и всех начал; для того, чтобы всех обескуражить и изо всего сделать кашу и расшаттавшееся таким образом общество…» (Қараңыз, 10-т, 510- бет). 
Бүгінгі терроризмнің де мақсаты, күрес тәсілі осындай, бұдан екі ғасыр бұрынғыдай. Уақыт жаңа, күрес тәсілі бұрынғыша: қорқыту-үркіту, елдің берекесін алу, жазықсыз жандардың қанын төгу, қасіретке ұшырату, аңқау жандарды бопсалап, өз қатарларына тарту. 
Осыған қарамастан соңғы кезге дейін әлемде лаңкестікті бағалауда субъективтік ұғым басым болды. Мәскеу метросындағы соңғы екі жарылысқа дейін Батыста Ресейдегі террорлық әрекеттерді азаттық үшін күрес құрбандары деп бағалау басым болып келген еді. Осы соңғы жарылыстан кейін олар өз көзқарастарын өзгерткен секілді. Мәскеу метросындағы бұл жарылысты бүкіл Батыс бірауыздан айыптап, ресейліктердің қайғысына ортақтасып, көңіл айтты. Мұның өзі – прогресс. Терроризм қай жерде жасалса да, варварлық құбылыс. Бүгінгі әлемдік өркениеттің бетіне үлкен таңба. Адамдардың рухани деңгейінің көрінісі. «Қара жамылған жесірлерді» күйеулерінің кегін алу үшін тікелей ажалға айдау өркениеттіліктің белгісі емес. Шындап келгенде, нағыз тағылық, орта ғасырлық түнекке қайта оралу деген сөз. 
Қазіргі кезеңде әлемде кең етек алып отырған бұл індетті материалдық қана емес, рухани мешеуліктің, адамдар бойындағы гуманистік сезімдердің тұрпайылануының салдары деп ұғынған жөн. Сондықтан да бұл ғасыр қасіретімен күресте осыны басты назарда ұстауымыз керек. 
Адамзат өркениеті, тарих тегершігі кері шегініс жасауға тиіс емес, өйткені планетадағы тіршілік прогреске құрылған, әлем ертеңге деген үлкен үмітпен өмір сүреді.

Әбдеш Қалмырзаев, 
философия ғылымдарының 
Терроризм мен экстремизм көріністерінің алдын алу және тыю жөніндегі шаралар туралы

Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы 2000 жылғы 10 ақпан N 332     

 Терроризм мен  экстремизм көріністерінің алдын  алу және тыю, олардың Қазақстан  аумағында таралуына жол бермеу  мақсатында қаулы етемін:  
      1. Қазақстан Республикасының Үкіметі: R000033 
      1) екі жақты және көп жақты мемлекетаралық қатынастар нысандарында визалық режимді ретке келтірсін;  
      2) қару-жарақты, оқ-дәрілерді және әскери техниканы сақтауға, пайдалануға және әкелу мен әкетуге бақылауды күшейтсін;  
      3) туристік және өзге де миграциялық ағындарды мемлекеттік реттеу мен бақылау жөніндегі шаралар жүйесін әзірлесін;  
      4) терроризмге қарсы күрес жөніндегі халықаралық конвенцияларға қосылу туралы, сондай-ақ терроризм мен экстремизмге қарсы күрес жөніндегі ынтымақтастық, осы салада оң тәжірибесі бар елдермен тәжірибе алмасу және мамандар даярлау туралы халықаралық шарттар жасасу туралы мәселені қарайтын болсын.  
      2. Қазақстан Республикасының Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігі: U060073  
      1) діни бірлестіктердің қызметіне мониторинг жүргізсін;  
      2) елде таратылатын әдебиетке дінтанымдық сараптама жасауды қамтамасыз етсін.  
      3. Қазақстан Республикасының Көлік және коммуникациялар министрлігі мүдделі мемлекеттік органдармен бірлесе отырып халықаралық әуе, темір жол, теңіз, өзен және автомобиль қатынастарын реттеу жөніндегі іс-шараларды әзірлесін.  
      4. Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігі шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан аумағында болу тәртібін сақтауына қатаң бақылауды қамтамасыз етсін.  
      5. Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі:  
      1) жоғары оқу орындарының студенттері мен оқытушыларын халықаралық алмасулар ісіне сараптама жүргізсін;  
      2) жалпы білім беретін мектептердің бітіруші сыныптары үшін дінтаным негіздері жөнінде бағдарлама мен оқулық әзірлесін.  
      6. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік кіріс министрлігінің Кеден комитеті штатта бар адам саны есебінен оңтүстік, оңтүстік-батыс және батыс бағыттарда қосымша кедендік бақылау пунктерін ашсын.  
      7. Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы үш ай мерзімде діни бірлестіктер мен діни оқу орындарының, сондай-ақ шетел қатысатын қайырымдылық, мәдени және білім беру ұйымдарының заңдылықты сақтауын тексерсін.  
      8. Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік комитетіне мемлекеттік органдардың терроризм мен экстремизмге қарсы іс-қимылын үйлестіру жүктелсін. 
      9. Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік комитеті, Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігі және Қазақстан Республикасы Президентінің Күзет қызметі штатта бар адам саны есебінен терроризмге қарсы күрес жөніндегі бөлімшелерді нығайтсын, сондай-ақ терроризм мен экстремизмнің алдын алу және тыю жөніндегі жедел-іздестіру қызметін күшейтсін.  
      10. Облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдері:  
      1) 2000 жылдың I тоқсанынан бастап, заңсыз мигранттарды елден шығарып жіберуге қажетті қаражат бөлетін болсын;  
      2) орталық және жергілікті атқарушы органдар ғимараттарының, аймақтардың тіршілікті қамтамасыз ету объектілерінің және өзге де стратегиялық объектілердің, сондай-ақ маңызды қоғамдық-саяси іс-шаралар өткізілетін орындардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі шаралар кешенін әзірлеп, жүзеге асыратын болсын.  
      11. Осы Жарлықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Президентінің көмекшісі - Қазақстан Республикасы Қауіпсіздік Кеңесінің Хатшысы М.М.Тәжинге жүктелсін.  
      12. Осы Жарлық қол қойылған күнінен бастап күшіне енеді.