Жаңа ақпараттық технологиялар негізінде ауылшаруашылығы өндірісі тиімділігін арттыруды модельдеу

АӨК тиімділігін  арттыру мәселесінде оны оптималды  басқару процесі маңызды орын алады. Ауылшаруашылығы өндірісін басқарудың оптималдылығы  әрқашан да экономикалық жүйенің алға қойған міндеттері тұрғысынан қарастырылады. Оптималдылық критерийі экономикалық процестердің экономикалық-математикалық модельдерін құрумен тікелей байланысты. АӨК-ң оптималды құрылымын  есептеу оның мақсатын қатаң негіздеу мен сипаттауды  қажет етеді. Ауылшаруашылығы өндірісі құрылымы, оның тиімділігі мен практикалық маңыздылығы осы мақсаттың негізделу деңгейіне  байланысты болады.

Күріш шаруашылығындағы өндіріс тиімділігінің көрсеткіштерінің әсері өзінің экономикалық мазмұнымен анықталады. Жалпы өнім максимумы шаруашылықты экономикалық талдауда маңызды көрсеткіштердің бірі болғанымен оны оптималдылық критерийі ретінде алу тиімді емес. Бұл критерийді қолдану  өндіріске жіберілетін шығындар мен ақтық нәтижелер қатынасын есепке алмайтын болғандықтан өндіріс тиімділігі екінші орынға ысырылады. Сондай-ақ жалпы өнім максимумына баса назар аударатын болса, нәтижесінде әртүрлі қосымша  және аралық өнімдер  шығарылады да олар негізгі ақырғы өнімге кері әсерін тигізеді. Бұл критерийдің тиімді жағы – ол еңбек шығымдылығын арттыруға, жер бөліктерін тиімді пайдалануға мүмкіндік беруі. Минимумға ұмтылатын критерийлерді күріш шаруашылығы құрылымын оптималдау есебінде пайдалану тиімділікке әкелмейді.

Табыс максимумы  критерийі өндіріс дамуының стимулын, оған жіберілетін шығынды кемітуді, өндіріс көлемін арттыруды, жұмысшы  мен ұжым талабын, қоғам қажеттігін де ескереді. Осы критерий бойынша  шаруашылықтың оптималды құрылымын  анықтау нақты өнімнің өзіндік құнын білуді, табыс көлемінің максимумын табуды, ал олар шаруашылықтың рентабельділігінің максималды деңгейін анықтауды қажет етеді.

Өндірістің  экономикалық тиімділігін арттыру  қажеттілігі факторларға және қоғамның бүгінгі экономикалық даму ерекшеліктеріне тікелей байланысты.АӨК өндірісі тиімділігін арттыру мәселесін зерттеумен шұғылданған ғалымдар еңбектерін талдай отырып, АӨК тиімділігін арттырудың негізгі факторларын Сурет 1-де бейнеленген сұлба арқылы көрсетуге болады.

Әрбір шаруашылықтың  алдына қойған міндеттерін табысты шешуі өндірістің экономикалық тиімділігін арттыруы арқылы ғана  мүмкін болады.

Күріш өндірісінің  экономикалық тиімділігі интенсивті факторларға  көп байланысты. Олар: а) еңбек құралдарын өндіру саласындағы  өнімділік пен  дән сапасы; ә) негізгі қорларды өндіру саласындағы ғылыми-техникалық өңдеулер, өндірістің озық технологияларын пайдалану, жинау, сақтау, дәнді дайындау және өңдеу; б) күріш өндірісіндегі қоғамдық ұйымдастыру нысандары мен шикізат ай-

Сурет 1- Ауыл шаруашылығы өндірісі тиімділігін арттырудың негізгі факторлары

 

мақтарын оптималдаудың  географиялық ара қашықтықтары; в) күрішті  өткізу саласында сақтау мен тасымалдауды ұйымдастыру. Интенсивтендіру факторларын  кешенді пайдалану өндірілетін  өнім бірлігі құнының заңды түсуіне алып келеді, яғни өндіріс тиімділігінің өсуін қамтамасыз ететіндіктен бұл факторлар көрсеткіштер жиынына әсер етеді және күрішті өндіру және өткізу бойынша кәсіпорын өндірісінің экономикалық тиімділігін сипаттайды. Күріш саласын дамытуда  күріш кластерін ұйымдастыру да өте маңызды. Ол үшін кластерлік инновациялық инфрақұрылымды дамыту қажет.

Қызылорда облысы халқының басты табыс көзі болып отырған  күріш шаруашылығын дамыту мақсатында егіншілік мәдениетін көтеріп, жаңа инновациялық технологияларды дайындап, өндіріске енгізу және күріш шаруашылығы саласындағы әлемдік жетістіктерді трансферттеу арқылы еңбек өнімділігін ұдайы арттырып отыру қажет.

Аймақтық АӨК  өндірістік жүйесінің тиімді жұмыс  атқаруы  сапалы құрылған  басқарудың ақпараттық қамсыздандырылу жүйесіне де байланысты. Қазіргі таңда елімізде барлық салаларға ендірілген жаңа ақпараттық технологияларға техникалық қолдау жасайтын компьютерлер саны мен байланыс  құралдарының  прогрессивті артуы байқалғанымен, оларды өндіріске ендіру тұрғысынан Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласы басқа елдермен салыстырғанда едеуір артта. Жаңа ақпараттық технологияларды АӨК экономикалық үдерістерін басқаруда қолдану бұл күрделі жүйенің өзіндік ерекшелігіне қарай бағытталауы тиіс.

Ауылшаруашылығы саласында ауқымды желіні қолдану ауылшаруашылығы кәсіпорындарына министрлік және жергілікті басқару ұйымдарымен ақпарат алмасу, есеп беру; ауылшаруашылығы заңнамалары мен нормативтік актілерінің өзгерістерімен дер кезінде танысу; еліміздегі ғана емес шет елдердегі де өнім өткізу арналарымен байланысып, келісім-шарт жасау; агрохимиялық өнімдер, агротехникалық машиналары өндіріс орындарымен серіктестік орнату, интернет-сауда жүргізу сияқты тиімді мүмкіндіктер береді.

Ауылшаруашылығы саласында шешім қабылдауды қолдау жүйелері, мәліметтер базасы, болжам жасау, кеңес берудің эксперттік сараптау жүйелері тиімді қолданыста. Шешім қабылдауды қолдау жүйелері АӨК басшыларының аймақ ерекшелігіне, қалыптасқан ахуалға байланысты өндіріс тиімділігіне қол жеткізуге мүмкіндік беретін дұрыс шешім қабылдауына ықпал етеді. Болжау жүйелері өнім өнімділігін болжауда, өсімдік шаруашылығында маңызды орын алатын ауа-райы факторын ескеріп, метеорологиялық  мәлімет алуға, соған байланысты әрекет етуге, агроөндірістің перспективалық дамуын бағдарлауға көмек беретін ақпарат алуда қолданылады.

Эксперттік  сараптау жүйелері ретроспективті талдау нәтижелеріне сүйеніп, перспективті болжам жасау және күрделі ситуациялық  жағдайда ахуалды дұрыс  бағдарлап, саралауға, нәтижесінде дұрыс шешім қабылдауға мүмкіндік беретін кеңесші ролін тиімді атқара алады.

Экономикалық-математикалық  модельдер негізінен әрбір аграрлық құрылымның жұмысын тиянақты түрде  ұйымдастыруға, өндіріс көлемін  арттыруға, өнім сапасын сұранысқа  сай болжамдауға, келешекте атқаратын істің бағдарламасын жасауға мүмкіндік береді.

Бүгінгі күні әлі  де ақпаратты өңдеу, сақтау, тарату және  сипаттау мәселелеріне механикалық  тұрғыда қарау басымдылық танытып, ал оны тиімді қолданылуына жеткілікті назар аударылмауда. АӨК саласына арналып мамандандырылған отандық компьютерлік программалар арасында өнімділікке болжам жасау, қайсыбір факторлар әсеріне орай өндіріс тиімділігінің артуын не кемуін айқындау, шаруашылық өндірісін тиімді орналастыру мүмкіндігін беретін программалық өнімдер жоқ деуге болады. Аймақтық күріш шаруашылықтарында дербес компьютерлер негізінен ақпарат жинақтау, алмасу, есеп беру (MS Word, MS Excel), еңбек ақыны есептеу (1С: Бухгалтерия, С: Предприятие) мақсаттарында ғана қолданыста.

Қазіргі таңда  бірөлшемді уақыт қатарын зерттеу мен болжаудың неғұрлым  дамыған бағыттарының бірі болып адаптивті әдістер қарастырылады. Адаптивті әдістердің маңызды жетістігі – алдыңғы қадамда жасалған болжам нәтижелерін ескеру мүмкіндігі бар өзін-өзі түзетуші   модельдерді құру. Модель үздіксіз жаңа мәліметтер алып отыруы және  ағымдағы жағдайға  сәйкестенуі, бейімделуі себепті белгілі бір мезеттегі даму тенденциясын сипаттай алады.

Ауылшаруашылығы құрылымының оптималды жоспарын құруда шаруашылықтың соңғы 3-5 жылдық мәліметтері пайдаланылса, агроөнімдері (дәнді дақылдар өнімділігі, мал басының артуы т.с.с) өнімділігін перспективалық болжауда шамамен 10 жыл көлеміндегі мәліметтер қолданылады. АӨК өнімділігін нақты болжау үшін топырақ құнарлылығы, тыңайтқыш мөлшері, мелиорациялық шарттар, дақыл мен мал тұқымының сапасы сияқты әртүрлі факторларды ескеру керек.

Сурет 2-де болжаудың  адаптивті  моделін құрудың жалпы  сұлбасы бейнеленген.

Сурет 2 белгілеулері: – уақыт қатарының нақты деңгейлері; – t мезетінде алға t уақыт бірлігіне (қадамға) жасалған болжау; –(t+1) нүктесіндегі болжам қатесі, ол нақты мән мен болжау мәнінің айырмасы болады.

 

 

Сурет 2 - Болжаудың  адаптивті  моделін құру сұлбасы 

 

Адаптивті модель негізінде Қызылорда облысы бойынша орташа күріш өнімділігі көрсеткіштері бойынша (2002-2010ж) қысқа мерзімді болжау жасалды. a адаптация параметрінің екі түрлі мәні (0,1;0,5) бойынша есептеу жүргізілді. Есептеу нәтижесінде 2011 жылға облыс бойынша орташа күріш өнімділігі көрсеткішіне болжам жасалды. a=1,0 жағдайында экспоненциалды орташа 36,5; a=0,5 жағдайында 44,8-ге тең болды.

Жұмысты орындау  барысында Қызылорда облысының  күріш шаруашылықтарының соңғы 12 жылдағы өнімділіктер көрсеткіштері (1999-2010ж) негізінде жүргізген есептеулер нәтижесінде келесі сызықтық тренд теңдеуін алдық: у = 0,58х+31,39. Осы тренд көмегімен облыстық күріш шаруашылықтарының алдағы  жылда қол жеткізетін өнімділіктеріне болжам жасалды. Яғни  1га күріш егістігінен 0,58ц күріш өндіріліп, күріш өнімділігінің болжамды көрсеткішін  31,39г/ц мәнінен бастап есептеу керек, сонда 2012 жылға болжамды орташа күріш өнімділігін  ≈38 ц/га деп есептеуге болады.

Қызылорда облысы  елімізді күріш өнімдерімен қамтамасыз етіп отырған негізгі ірі экономикалық аудан болып саналады. 1992-1999 жылдардағы  елімізде күріш егістіктерінің және  күріштің жалпы өнімінің екі есеге азайып, 2000 жылдан бастап қайтадан арта түскенін байқауға болады (Сурет 3,4).

Сурет 3- ҚР және Қызылорда облысы бойынша  күріш егісі көлемінің көрсеткіштері

 

 

Сурет 4- ҚР және Қызылорда  облысы бойынша  күріштің жалпы өнімі  көрсеткіштері

 

2006-08 жылдар аралығындағы  күріш өндірісінің орта есеппен 75 пайызы республиканың ауылшаруашылығы кәсіпорындарында өндірілген. Орташа есеппен алғанда 37,6 ц/га шаруашылық-фермерлік қожалықтарда күріш өнімі алынды. Жалпы өнім 2006 жылы 238,0 мың тн., 2007 жылы 247,9 мың тн., 2008 жылы 208,6 мың тн., 2009 жылы 257,5 мың тн., 2010 жылы 316,2 мың тн.құрады.

Күріш шаруашылығында жерді тыңайтқыштармен қоректендіру негізінде жер ресурстарын тиімді пайдалану резервін бекіту маңызды  факторлардың бірі болып саналады.Арал теңізінің экологиялық зардаптары әсері мен агротехника шарттарының  дұрыс сақталынбауы нәтижесінде аймақта жер құнарлылығы төмендеуі себепті күріш өндірісінің тиімділігін арттыру мәселесінің бір ұшы тыңайтқыштарды  ендірудің оптималды деңгейін анықтауға тіреледі. Жұмыс барысында тыңайтқыштардың тиімді деңгейін  анықтау үшін ресурстар бойынша шектік ұсталынымды  оның құнының шектік мәнімен салыстыру әдісі қолданылды.

Қызылорда облысы күріш шаруашылықтарының өнімділік  деңгейіне әсер ететін тыңайтқыштарды пайдалану көрсеткіштеріне орай «өнімділік–тыңайтқыш» функциясы  анықталып, сипаттамасы жасалды. Функция параметрлерін анықтауда келесі модель пайдаланылды:

мұндағы у–өнімділік,ц/га;х–тыңайтқыш  көлемі т/га; а₀,а₁–функция параметрлері.

Есептеу нәтижесінде  тыңайтқышқа байланысты өнімділікті  анықтау функциясы y=6.11x-54.56 мен а₀=-54.56; а₁=6.11 корреляцияның эмпирикалық коэффициенті мәндері алынды. а1 параметрі тыңайтқыш мөлшерін 1тн өсіру күріш өнімділігінің 6,11 ц-ге артатындығын көрсетеді. a₀ = -54.56 коэффициенті х=0 таңдалған мәндерге жуық орналасқан жағдайда у-тің формалды түрде болжамын көрсетеді. Бұл фактор мен нәтижелік көрсеткіш арасындағы байланыс дәрежесі көптік корреляция коэффициенті R=0,6716 табылды, R²=0,45104  детерминация коэффициентінің пайыздық шамасы көрсеткішке әсерін анықтайды, яғни х-тің   45.1 %  өзгерістері y-тің өзгеруіне әкеледі.

Облыстың бірнеше  күріш шаруашылықтарының белгілі  көрсеткіштеріне байланысты (күріш  өнімділігі у;1га егістікке бөлінген тыңайтқышқа жіберілген шығын х₁;тұқымдық дәнге бөлінген қаржы х₂;егіс көлемі х₃) күріш өнімділігіне факторлардың әсер деңгейі анықталды. Үш факторлы регрессиялық талдаудың сызықтық теңдеуі келесі түрде алынды:    У=48,01+0,0208х1-0,0318х2-0,0363х3 

Корреляция  коэффициентінің мәні R=0.9734 модельді құруда пайдаланылған факторлар  арасындағы байланыстың тығыздығын көрсетеді және  Фишердің дисперсиялық қатынасының мәні F=6.0253 құрылған модельдің дәйектілігі көрсеткіші бола алады.

Жұмыста осы  берілген көрсеткіштерге қосымша тыңайтқыш  мөлшері мен су ресурстары бойынша  мәліметтерді кірістіріп төрт факторлы талдау жүргізілді. Ең кіші квадраттар әдісінің стандартты процедураларын қолдану нәтижесінде ковариациялық модель коэффициентері алынды. Оның регрессиялық теңдеуі:  У=49,375-42,204х₁+0,205х₂+26,219х₃-0,0002х₄   

мұндағы х₁–тыңайтқыш пен тұқымға бөлінген қаржы(теңге/га); х₂–күріш егістігі көлемі(га); х₃–тыңайтқыш мөлшері(тн); х₄–егістіктерді суару көлемі(м3 /га).

Осы айнымалылар  мәндерінің өзгеруі күріш өнімділігінің (49,4) де өзгерісіне әкеледі.  Есептеулер нәтижесінде көптік корреляция коэффициенті 1-ге тең болды. Ғ> Ғсын  болған жағдайда статистика тұрғысынан корреляция коэффициенті маңызды деп саналады.

Жалпы регрессиялық талдаулар нәтижесі жоғары деңгейлі дәлдікті көрсетпейді, олар болжамды жуық бағалаулар негізінде жүргізеді. Осыған орай ауылшаруашылығы дақылы өнімін арттыруды мақсат ететін талдауларда қажетті шаралар жан-жақты ойластырылып, жүргізілуі тиіс.  Шаруашылық құрылымы салаларын оптималдаудың экономикалық-математикалық модельдерін құрудағы маңызды міндеттердің бірі – ғылыми негізделген ауыспалы егістікті ескере отырып, ауылшаруашылығы дақылдарын өсірудің агротехникалық жағдайларын модельдеу. Шаруашылықтың  нормативтік шығындарға сәйкес келетін ресурстары көлемі негізінде мемлекет пен басқа да тұтынушылардың тапсырыс-сұраныстарын қанағаттандыратын, табиғи-экономикалық  ерекшеліктерді тиімді түрде ескеріп, шаруашылықтың жер, еңбек, техника, және басқа да құралдарын мейлінше рационалды пайдалану және жоғары экономикалық тиімділікке қол жеткізуіне мүмкіндік беретін салалардың үйлесімді құрылымын анықтау қажеттігі туындайды. Осыған орай жұмыста облыстық күріш шаруашылығы салалары құрылымын оптималды үйлестірудің экономикалық-математикалық моделі құрылды.

Есеп қойылымына сәйкес экономикалық-математикалық  модельді сипаттау үшін келесі белгілеулер  жүйесін қолдандық: