Ислам діні

МАЗМҰНЫ

 

1. Кіріспе............................................................................................................    2

2. Ислам  дінінің  пайда   болуы  және  дамуындағы  тарихи  әлеуметтік, саяси  жағдайлар…………………………………………………………...................    3

3. Ислам  дінінің  әдет-ғұрпы,  мейрамдары, догмалары, негізгі   бағыттары..6

4. Құран  туралы  бірер   сөз...............................................................................  12

5. Қорытынды....................................................................................................   16

6. Қолданған  әдебиеттер  тізімі.......................................................................  17

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

       Дүние  жүзілік философия тарихында  Шығыстағы Көне Қытай, Үнді, Парсы т.с.с елдеріндегі пайда болған философиялық көзқарастардан тыс Орта ғасырларда дүниеге келіп, өзінің ерекше болмысымен тарихта танылған Орта азия мен Араб елдеріндегі ұлы яилософиялық ой-пікірлерді айтуға болады.

Көне заманның аяғында  құл иеленушілікке негізделген қоғам сарқылып, Орта ғасырларда «тарихи белсенділік» Шығыс халытарыныңүлесіне тиеді. Оның негізгі себебі — тайпалық-рулық, соғыс демоератиясының негізінде өмір сүріп жатқан, көпқұдайлыққа табынған Араб тайпаларының басын біріктіру қажеттігі еді. Осы қажеттіктің негізінде Ислам дүниеге келіп, сол діннің негізінде Арабтар империясы пайда болады. Ол Индтан Атлант мұхитына дейін созылған мемлекет болды.

Араб Империясы Батыста  испанияға дейін жетіп, өзінің мәдениеті, діні, философиясын жаңа елдерге таратты. Мысалы, бүгінгі таңда дүниежүзілік сөздікке кірген “арсенал”, “адмирал”, “тариф”, “авария”, “медицина”, “алгебра” т.с.с сөздер араб сөздігінен шыққан.

Аз ғана уақыттың ішінде арабтар мемлекетті басқару, соғыс  жүргізу, мәдениетті дамыту салаларында үлкен жетістіктерге жетті. Оның бәрі басқа халықтардың мәдениетіндегі жетістіктерді өз дүниетанымымен ұштастыру арқылы келсе керек.

ХІ-ХІІ ғасырларда арабтардың барлық игерген мәдениет құндылықтары Батыс Европа халықтарының тілдеріне  аударыла бастайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Ислам   дінінің  пайда  болуы   және  дамуындағы  тарихи  әлеуметтік, саяси  жағдайлар

Басқа  да  барлық  дүниежүзілік  діндер  сияқты  Ислам  дінінің  де  өзіндік  ұзақ  тарихы  бар. Ол  тарих  дүниежүзілік  әлем  тарихымен  ұштасып,  жұптасып, шамдасып  жатады. Бірақ, ислам  дінінің  шығу  дәуіріне, уақыт  талабына, оны  ұстанған  халықтардың  тұрмыс-тіршілігіне, әдет-ғұрпына  байланысты, психологиясына, көңіл-күйіне  қарай  өзіндік ерекшеліктерінің  бар  екенін  аңғарғанымыз  жөн.

Ислам   діні – дүние  жүзілік  діндердің  ішінде  ең  кеш  шыққан  жас  дін. Ол  біздің  заманымыздың  VII  ғасырында  арабия  түбегін  мекендеген  тайпалар  алғашқы  қауымдық  қатынастардан  таптық  қатынастарға  көше  бастаған  кезде  құл  иеленушілік  идеологиясы  ретінде  дүниеге  келді. Тарихи  деректерге,  әдеби  аңыздарға  сүйенсек,  Ислам  діні  Арабиядағы  Хиджаз өлкесінің  ең  ірі  қаласы – Меккеде  шықты. Арабия  елі  бірқатар  бай  елдердің  орталығы  болды. Олар: Рим, Византия, Египет, Иран  және  басқа  елдер  бір-бірімен  сауда  қатынасын  жасаған  кезде  Арабия  жерін  басып  өтетін. Осыған  байланысты  Араб  феодалдары  жер келері  боуымен  бірге, құл  жұмсаудан, құл  сатудан  орасан  зор  табыс  түсіріп  отырды.

Сонымен  бірге, Мекке  ерте  уақыттан  бастап-ақ  діни  орталық  болып  саналатын. Меккенің  орталығындағы  Зәмзәм  су  сөзі,  оның  жанындағы  Әулиелі  қагатас  Қаабы  Храмы  көшпелі  бадауиелердің  өз  құдайына  табынатын  орны  болды. Бұл кезде  әрбір  рудың  өздерінің  рулық  құдайы  болды.  Олардың  бейнесі  Қаабаның  маңдайына  орналасқан  болатын. Кейбір  мұсылман  аңыздарында  Кааба  мен  Зәмзәм  су  көзін  Ибрагим  пайғамбар мен  оның  ұлы  Исмаил  салған  деген  деректі  де  кездестіреміз.

Меккенің  орналасқан  жері  егін  шаруашылығымен  де, мал  шаруашылығымен  де  айналсуға  қолайсыз  болды. Сондықтан  меккеліктер  шамаларына, қолдарындағы  қаражаттың  мөлшеріне  қарай  Мекке  шонжарларына  сауда  керуендеріне  қосылатын.  Тез  дамыған  сауда  алғашқы  қауымдық  қоғамның  ыдырауын  тездетіп6 тайпалардың тайпалық  одаққа  бірігуін  қажет етті. Ны  қуаттайтын  көп құдайға сенудің орнына  бір құдайға сенуді  уағыздайтын діни  идеология керек болды. Сол сияқты  Арабия  жеріндегі алғашқы монотеистік дін – ханффизм    бытыраңқы  араб  тайпаларын  біріктіруде  көптеген  топтардың  идеологиясы  түрінде  шықты. Ханифтер  сол  уақытқа  дейінгі  үстем  болып  келген  политеизмге  қарсы  күресті. Тайпалық  көп  құдайлардың  орнына  тек  бір  құдай  рахманға  жалбарыну  керек  деп  уағыздады.  Бірақ  ханифистік  діни  ілім  Меккеде  де, басқа  жерлерде  де  қолдау  таппады. Әлеуметтік-экономикалық  теңсіздікке  қарсы  күреске  шыққан  араб  қоғамының  жарлы,  кедей  көпшілігі  сагуктар  ханифизмнен  көксеген  мақсатын  көрмеді.  Өйткені  бұл  діни  идеологияның  үйретуінше  анық  өмір, шын  бастандық  о  дүниеде  ғана, бұл  үниеде  қызығы  жоқ, өткінші  деп  уағыздады.  Ақыр  заман  боладыдан  басқаға  шақырмаған  ханифизм  езілгендер  мен  қаналғандар  арасында  тарай  алмады.

Бірақ, Ханифизм  Ислам  дінінің  идеологиялық  алғы  шарты  болды. Жаппай, жалпылама  уағыздан  гөрі  құдайды  адамдар  арасында  жіберген  өкілі (рассул  алла)  бар  деу  арқылы  монотеистік  дінді  уағыздау  ұтымдырақ  еді. Ол  өкілдің  ролін  меккелік  орта  саудагер  Мухаммед атқарды. Құдайдың  пайғамбарлық  сүрелерінің    мазмұнына  қарағанда, Мұхаммед  Ханифтер  табынан  шыққан. Ол  610  жылы  жаңа  дінді  уағыздай  бастады.  Бірақ, Мұхаммед  пен  оның  серіктестіктерінің  араб  тайпаларының  діни  сенімдері  мен  ұғымдарына  өзгеріс   енгіземіз  десек  ойлары  Меккеде  сәтсіздікке  ұшырайды. Меккедегі  үстем  тайпа  басшыларының  құғынына  түскен  Мұхаммед  тобы  622  жылы  Ярсиб (Медине)  пайғамбар  қаласына  көшеді. Оны  мұсылман  жыл  санауының басы  Хиджра  деп атап, мұсылмандар өздерінің жаңа  жыл санауын бастайды.

Ислам  дінін  уағыздаудың  алғашқы  жолдары  сәтсіздікке  ұшырауына  бұл  діннің   әлеуметтік  мазмұны  тікелей  әсер  етеді.  Құлдық, кедейлік, аштық, жалаңаштық құдайдың  маңдайына жазғаны, тәуір өмір  о дүниеге барғанда  болады,  бұл дүниеге көнгіш  болған  дұрыс деп   уағыз айтылған  жаңа  дін араб  қоғамының жырларына, көшпелі бәдауилерге ықпал жасай алмайды.  Сондықтан, құранның  алғашқы сүрелерінде  байлықты  сынау  кездеседі. Бұл  мәселелер  ру, тайпа шонжарларына    тиімді  болмады. Қысқасы  Меккеде  дін  тарау  үшін: 1) Ислам  дінінің  әлеуметтік  тірегі  болмады; 2) Меккеліктер  үшін  политеизмнің   сақталуы  пайдалылырақ  болды. Бірақ  Меккенің  мұсылмандар  қауымымен    келісімге  келуінің  маңызды   себебі  бар  еді: 1) Ислам  дініндегі  жалғыз  құдай – алла – күрейшт  тайпасының  құдайы  болатын; 2) Мұсылмандардың  аллаға  тағзым  ететін   орталығы  Кааба  храмы  болды.  Бұл  жағдай  Меккенің  жаңа  дін   үстемдік  жасаған  уақытта  да  өз  саясатын  жүргізуге  толық  мүмкіндігін  сақтады. Осы  біз  жоғарыда  көрсеткен  сбептердің нәтижесінде  Меккенің  мұсылмандық  орталыққа  айналуымен  Ислам  діні  араб  тайпаларының  басым  көпшілігіне  тарады.

632 жылы  Мұхаммед  өлгеннен  кейін   мұсылман  қауымын  Абу-Бекр (632-634)  басқарды. Ол  Халиф (пайғамбардың  орынбасарлары. Өкіметті  әскери, саяси  және  дін  жағынан   басқарушы  адам)  деп  аталды. Алғашқы  үш  халифтің: Абу-Бекрдің,  Омардың (634-644)  және  Османның (644-656)  тұсында  Мекке-Медина әскери  күштері  көрші  елдерге  ауыз  сала  бастады. VII-VIII  ғасырлар  ішінде  арабтар  Сирияны, Иранды, Египетті, Солтүстік  Африканы, Пиреней  түбегін, Орта  Азияны  жаулап  алды. Араб  халифатының  идеологиясы  ислам  діні  болды.

Кейіннен  ислам  діні  Үндістан, Африка  елдерінің  бірсыпыра  жерлеріне  тарады. Барлық  жерде  ислам  діні  қамшының  астымен,  қарудың күшімен  арабтардың  жаулау  процессі  кезінде  таралды  деу дұрыс  болған болар еді.

Қазақстанда  Волга  бойындағы  халықтар  арасында  бұл  дін  бейбіт  жолмен  Миссионерлердің  үгіті  негізінде  жергілікті   феодалдардың  ислам  діни  идеологиясынан  өз  мүддесін  қорғай  алатын  одақтасын  іздеу  негізінде  таралды.

Қазіргі  уақытта Ислам діні  араб  елдерінде, Албания, Болгарияда, Түркида, Югославияда, Африкадағы  Мавританың, Тунис, морокоо, Сомали, Ливия, Занзибар, Алжир т.б.  елдерінде орын  алды. Біздің  елімізде  Ислам діні  Орта  Азия  Республикаларында, Қазақстанда, Азербайжанда, Башқұрт, Татар, Дағыстан  республикаларында  орын  алды.

 Сұраққа  байланысты түсіндіруді   қажет  ететін  ұғымдар:

1. Ислам – ілім (учение) бағыну, бас  ию, нану (покорность)
2. Мұсылман  алланың  нағыз – құлы, алланың  нағыз құлы
3. Хиджра – жаңаша  мұсылман  жыл  санауының  басы
4. Алла – күреншит  руының  жеке  құдайы
5. Күреншит – Мұхаммедтің  шыққан  руының  аты
6. Политеизм – көп  құдайлы  дін
7. Монотеизм – бір  құдайлы дін.

Қазіргі  кейбір статистикалық  әрекеттерге  түгінсек  дүние  жүзінде  мұсылмандардың  саны – 1  миллиард  адам  екен.

 

2. Ислам  дінінің   әдет-ғұрпы, мейрамдары, догмалары,  негізгі  бағыттары

Ислам  діні - әдет-ғұрыпқа, мейрамдарға  толы  дедік  біз  жоғарыда. Ислам  дінінің  әдет-ғұрыптары мен  мейрамдарының   көпшілігі  тіпті  барлығы  десе  де  болады. Ислам  дініне  дейінгі  діндерден  алынған, ислам  дінінде  оларға   жаңа  әлеуметтік  сипат  және   мән  берілген.  Құдайға  құлшылық  ету  табыну  ислам  дінінде  2  бөлімнен  тұрады:

1. Міндетті  түрде   орындауға  тиісті  шаралар: бұған бес парыз (иман, бес уақыт намаз, ораза, зәкет-ұшыр, қажыға  бару) жатады. Шариғат бойынша бұл парыздарды   мұсылмандар бұлжытпай, мерзімінде  орындап тұруға  тиіс. Діни  уағыз бойынша «құдай-тағаланың әмірін орындап, құлшылық  еткендер», яғни  намаз оықп, ораза ұстап, қайыр-садақа  бергендер ғана «жұмақтың»  тәрінен орын  алады да, ал  оларды  орындамағандар  «тозаққа» барады. Дін иелері, молда-ишандар діни  парыздарды, әдет-ғұрыптар  мен мейрамдарды   дінге сенушілердің  мүлтіксіз  орындап  отыруын  талап  етеді.

2. Ерікті  түрде   орындалатын  шаралар  жатады. Олар  уәжіп, сүннет, Мұстахб, Мухаб,  Нәпіл. Соңғы  үшеуі қазақтан  арасында  тарамаған. 

Бес  парыз  деген  не?

1. Иман-нану, сену  деген  сөз, яғни «Бір  алладан басқа  құлдық ететін  күш  жоқ. Мұхаммед  алланың  бізге  жіберген  елшісі» - дегенге  сену.
2. Намаз – таң, бесін, екенді  ақшам  және  ясих  намаздары  болып  бөлінеді. Оларды  оқу  ислам  дініне  вороастризмнен  (ерте Иран діні)  енген. Араб  тілін  білмейтін  дінге  сенушілер  намаз  сөздерін  де  құдай  атынан  айтылатын  керемет  күш  бар  деп  ұғады.
3. Ораза (сауым)  ұстау  исламнан  бұрынғы  діндерде  де  болған. Олардың  ораза  ұстауы  күнаға, үш  күнде  бір, үш айлық  және  т.б. әртүрлі  болып келген.  Рамазан июль  айында  отыз  күн  ораза  ұстаудың  түбі  ертедегі  арабтардың  шаруашылық-тұрмыс  жағдайының  қиындығына  байланысты  туған. Ислам  дінінен  көп  бұрын  арапбар  жанып  тұрған  шілдеде  күн  бұрын  нәр  тартпай  көкке  қарап,  жаңбыр  тілеумен  болған. Тіршіліктің қамын  кешке  және  түнде  ғана  ойлап,  жетімсіз  азық-түлікті  тек  түнде  ғана  ойлап, ішетін  болған. «Рамазан»  айының  аты  арабша «Рамад» - ыстық кез деген»мағына  береді. 

Ал  ислам  діні  оразаға    жаңаша  мән  беріп,  оның  кейбір  шарттарын  өзгертумен  шектелді.  Оразаның  мәні  адамдарды  бір  аллаға  құлшылық  етуге, тір  өмірдегі  жалған  өмірге  қызықпай, келешек  мәңгілік  «О  дүниенің»  қамын  ойлауға  баулиды.

Рамазан  айында  мұсылмандар  дін  басшыларына  жыл  сайын  жан басына  бес қадақтан  ақ  бидай, немесе  оның  ақшалай құнын беруі керек.  Мұны  пітір деп атайды. Айт намазын оқығанға  дейінгі пітір төленбесе, адамның отыз  күн ұстаған оразасы зая кетеді. Онымен  бірге рамазан айында  түнде ымырт  жабылғаннан  кейін  ислам  дінін  дәріптейтін  «тарауық»  намазы  оықлады.

Дін  иелері  ораза  ұстайтын  Рамазан  айын  Құран  аяттарын  алла  тағаланың  Мұхаммедлке  жібере  бастаған  айы, сондықтан  бұл  айда  барлық  тілектер  орындалады – мыс  деп  үйретеді.

4. Зекет – малға, ғұшыр  астыққа  салынатын  діни  салықтар. Кезінде  бұлар  Мұхаммедпен  оның  ізбасарларының  әскерлерінің  жабдықтау  мақсатында  жиналатын. Кейін  дін  иелерінің  табыс  көзіне  айналды.  Зекеттің  мөлшері  40  қойдан  1  қой, 30  сиырдан 1  тайынша, 5  түйеден 1  қой,  жылқы ақшаға  шағылып,  40  сомнан  1  сом есебінде  төленіп отыруы  тиіс. Ғұшырдың  мөлшері жиналған  өнімнің табыстың  10  проценті  болып белгіленеді. Дін иелері  бұл салықтарды  уақытылы  төлемегендердің  мал-мүліктері  арам  болады, өздері  тозаққа  барады  деп  қорқытады.
5. Қажы (поломничество)  мұсылмандар  үшін  бірінші  парыз. Әрбір  мұсылман  күші  жетсе  өмірінде  бір  рет  Мекке  мен  Мединеге  барып,  Каабаны  айналып, намаз  оықп, Мұхамедтің бейітіне  намаз оқып, құрбан  шалып, қайтуы  тиіс. Сонда ғана  бұндай  адамға  қажы  атағы беріледі.
6. Құрбан  шалушылық  араб  тайпаларының  алғашқы  діни  ғұрыптарынан  алынған. Ерте  кезде  олар  Меккеге  келіп, Кааба  құрбандық  жасаған  құдайларынан  малдарын  аман  сақтауды, төлін  көбейтуді, егін  шығымын  жақсартуды  сұраған. Кейін  келе  осы  ғұрып  жаңа  мағынаға  ие  болды  да, Ибрагим  пайғамбардың  жалғыз  баласы  Исмаилды  алла  жолына  шалмақ  болыпты-мыс  деген  аңызбен  ұштасады. Құрбанның  мөлшері  әртүрлі. Мысалы, бір  адамға  ұсық  мал, 7  адамға  сиры, 9  адамға түйе  шалуға  рұқсат  етіледі. Құрбандық  малы  жоқтарға – тауық-қаз  союға, оларда  болмаса  ақшалай  құдайы  беруге  рұқсат  етіледі. Құрбандыққа  тек  аша  тұяқ  малдар  сойылған. Құрбандыққа  шалынған  мал «О  дүниеге  барғанда  қыяметтің    қыл көпірінен  қиып  өтетін  пыраққа  айналады-мыс. Ал  күнәсі  көп  адамдар  қыяметтің  қыл  көпірінен  өте  алмай – тозақ отына  жанады-мыс».
7. Сүннет  екі  түрлі. 1. Намазға  байланысты  орындалады. Өйткені  шариғат  бойынша  намаз  парыздан  және  сүнеттен  тұрады. Сүниттер  екеуін  де  оқиды, ал  шиитер  сүнетін  оқымайды. 2. Сүнеттің  екінші  түрі – балаларды  сүндетке  отырғызу. Молдалар  бұл  ғұрыпты  Мұхаммед  пайғамбар  өсиет  еткен  дейді.