Қылмыстың әлеуметтік, психологиялық себептерінің түсінігі. Қылмыстық әрекет психологиясы

Қылмыскер тұлғаның әлеуметті-психологиялық  жүйесі. Бұл жүйе екі құрылымдық элементтен тұрады:

1. Бағыттаушылық құрылым. Бұл тұлғаның әлеуметті маңызды, тұрақты қасиеттерінің жиынтығынан тұрады. (дүниетанымы, әлеуметтік тұрақтылығы, ниет.).

2. Тәжірибелік құрылым – білім, әдеті және т.б. тұлға әрекет еткенде жетекші роль атқаратын қасиеттері.

3. Тұлғаның танымдық үрдісі, психикалық, эмоцияналдық жағдайының көрінісін білдіретін психикалық форма.

4. Адамның мінезі мен қабілетін қалыптастыруда әсер ететін әлеуметтік факторларымен қатар қолданылатын және басқа да биологиялық қасиеттер.

Қылмыс жасаған тұлғаның әрекетін бағалағанда алдымен оның өмір сүру стратегиясын анықтап алуымыз  керек. адамдардың мақсаты және оған қол жеткізуге құралды таңдап алуы сол субъектінің сансына байланысты болады.

Әлеуметтік психологияда қылмыстық топтың ұғымын анықтау  біріншіден, олардың құқыққа қарсы  әрекетін дұрыс бағалауға, екіншіден  топтық қылмыспен күресуге, оның алдын  алуға көмектеседі. Әлеуметтік психологияда қылмыстық топ ұғымына байланысты бірнеше көзқарас. Қатысушылардың санына байланысты әлеуметтік психология үлкен қоғамдық топтар (макротоптар) және шағын топтар (микортоптар) болып екіге бөлінеді.

Шағын топ бірігіп  әрекет ету негізінде, ортақ мүдделі  адамдар арасында туындайды.мұндай адамдар арасында тұрақты тікелей контакт болады. Шағын топқа кіретін адамдар саны әртүрлі болады. Ең төменгі шегі екі адамнан кем болмайды. Ал жоғарғы шегі олардың қарым – қатынас белсенділігіне байланысты болады. Кең тараған микортоптар жеті адамнан тұрады. өз кезегінде шағын топтар формальды және формальды емес болып екіге бөлінеді. Құрылымы жоғары жақпен анықталатын формальды топқа қарағанда формальды емес топ стихиялы түрде, көлемі жағынан үлкен топтар ішінде пайда болады.

Әлеуметтік психологияда шағын топты жіктеудің басқа да түрі бар. Олар мүшелік топ және референттік топ болыпбөлінеді. Субъект референттік топта болмауыда мүмкін, бірақ топтың көзқаасы бойынша ол белсенді мүше болып табылады.

Бірігіп қылмыстық әрекет жасауда қатысушылар өздерінің жекелеген қабілеттерін ,білімдерін кәсіпқойлықтарын біріктіреді. Уақыт өте қылмыстық еңбекті бөлісу туындайды.

Қылмыстық топтардың  келесі типологиялары бар;

1. Қарапайым ұйымдасқан  топ.

2. Құрылымды ұйымдасқан топ.

3. Ұйымдасқан қылмыстық группировка.

4. Бандиттік құрылым

5. Қылмыстық ұйым  (одақ,қылмыстық лидерлердің профессионалдық кооперациясы.

Қарапайым ұйымдасқан топ 2-4 адамнан құралған ұйым. Мұндай топтар әдетте олардың мақсаттары ортақ  болады. Мұндай топтар , тұрақты болады және олардың әрекеті қасақана ұйымдасқан, жоспарланған сипатта болады. Қарапайым ұйымдасқан топта бағыныштылық жетекші ететін лидер болмайды. Шешім ұжымды түрде қабылданады.Қарапайым ұйымдасқан топқа алаяқтар (мощенники), пәтер тонаушылар, кәмілетке жасы толмағандар және тағы басқалар. Бұндай топтар өмір сүру ұзақтығы 3жылдан аспайды. Қылмыстық әрекетке қатысушылар өзгеріп отыруы мүмкін.

    Құрылымды  (күрделі) ұйымдасқан топ қарапайым  ұйымдасқан топқа қарағанда тұрақты,  иерархие  тұрғыдағы және жеке  дара қағидасына негізделіп, құрама сандары 5-10 адам қылмыстық әрекеттері тұрақты сипатта болады. Көбінесе олар мүмкіндік және пайдакүнемдік күштеу сияқты қылмыстар жасайды. Топ лидерітоптасу әрекетінің негізгі бағыттарын анықтайды, жоспарлайды, қылмысқа дайындық, яғни рольдерді бөлісуді жүзеге асырады.Топ мүшелерінің ролдері күрделі болып келеді және олар тек қылмыс жасау сатысында ғана емес сондай-ақ қылмысқа дайындық сатысында да, қажетті ақпаратты жинауда да 

Өзқызметтерін қамтамасыз ету үшін мұндай топтар басқа қылмыстық  элементтер  жалған  құжаттар жасайтын техникалық жұмыстар, немесе ұрланған заттарды арзанға сатып алатын алып сатарлармен байланыста болады. Аталған мақсаттар мен ұйымның лидері басқа топтың жетекшілерімен қарым-қатынаста болады. Аталған топ негізінен (квартира, автомобиль ) тонау,қарақшылық,қорқытып тартып алушылық (рэкет), контра бандамен айналысады.

Ұйымдасқан қылмыстық  топ- бұл көп мүшелі қылмыстық  құрылым. Онда ондаған, жүздеген қаттысушылар  болуы мүмкін. Мұндай топтарды қылмыстықсуб культура, иерархия,әрекеттің тәсілдері, ұлттық ерекшеліктерге байланысты бөледі.

Бұл топтар тек қылмыс жасап қана қоймайды,сонымен қатар  белгілі бір райондарға (кооператив, шағын кәсіпкерлерге, дүкендерге) бақылауды  жүзеге асырады. Осындай топтың лидерлері  жеткілікті капитал жинап алған соң, легальды бизнес аясына көшеді. Олар банктің коммерциялық құрылымдардың директоры сияқты жоғарғы лауазымға ие болып заң шығарушы билік өкілдерімен тікелей  байланыста болады.

 Бандиттік құрылым 

 Банданың мүшелері 10 адамнан аспайды. Барлық қылмыстсқ құрылымға банды ұйымдасу деңгейінің жоғарлығымен жетекшіге қатаң бағынумен ерекшеленеді. Бандылық әрекеттің объектілері болып ақша, валюта, қару, алтын, қымбат тастар, антиквариат. Пайдакүнемдік күштеу әрекетімен қылмыс жасаған бандалар, қаталдығымен ерекшеленеді. Қылмыстың бағытталу деңгейіне байланысты банданың үш категориясын ажыратады;

1. классикалық банда

2.  арнайы

3. жалдамалы

Классикалық банды банкіге  инкасаторға, музей үйлерге ашық түрде ақша және тағы басқа құнды  заттарды иелену үшін жасалады. Арнай - тек бір қылмыстың түрі бойынша тәжірибе жинақтаған.

 Жалдаушылар тобы  саны жағынан аз, бірақ физикалық  тұрғыда өте жақсы дайындалған  болып тұрады. 

 

Ұйымдасқан  қылмыстық топ психологиясы.

Ұйымдасқан қылмыстылықтың сипаттаушы ерекшелігіне (негізгі қылмыстық топтың құрылуы) жоғарғы деңгейдегі иерархиялық құрылымы бар, бір-біріне бағынатын, өзара қылмыскерлер арасында функцияны бөлісетін қылмыстық топтыңқұрылуы жатады.

Көп жағдайжа бұл қылмыстық  ұйым, пирамида тәріздес құрылымды  болады. Ең жоғарғы шыңында негізгі лидер және оған тікелей бағынатын топтар болады.

Ұйымдасқан қылмыстық  топ психологиясыкриминалды психологияның  арнайы тарауы ретінде ұйымдасқан қылмыстық  топтың құрылу генезисін, рольдерді  бөлісу және оларды психологиялық басқару  механизімін оқытады.

Жасаған қылмысы ашылмаған  және жазаланбаған қылмыскер басқа  тұрақсыз тұлғалардың қылмыс жасауына ықпал етумен қоғамға қауіпті. Ұйымдасқан қылмыстық топтардың құрылуы  бұл тек қылмыскердің санымен  ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік қозғалыс сапасымен қауіпті. Қылмыстық топтың әрекетіне анализ жасау барысында келесі түрлерді ажыратуға болады:

1)топтың немесе оның  жекелеген қатысушыларын ұйымдастырушы,

2) жауапты бөлімдердегі  орындаушылар,

3) қосымша атқарушылар,

4)  оппазиционерлер, ең әлсіз звено-бұл іштей қылмыспен келіспесе де оған қатысқан тұлға.

Қылмыстық топтың құрылуына  әсер ететін факторлар:

А) тұлғаның қылмыстық  әрекетті жалғызжасай алмайы,

Б) қылмыс жасау мүдделерінің ортақтығы,

В) жеке адамның беделі,

Г) бір мінез-құлық  нормаларына бағыну, құқықтық сана дефектілігінің бірдейлігі. 

Алдын  ала тергеудің  психологиялық негіздері.

Тергеу әрекеттерінің  мақсаты-негізгі әлеуметтік құқықтық қорғау, қылмыстық іс бойынша ақиқатты қалыптастыру, кінәлі тұлғаны сотқа  беру. Сондықтан тергеуші тұлғаның профессионалдық, психологиялық ерекшеліктері әлеуметтік саяси, рухани және психологиялық негіздерге байланысты.Алдын ала тергеу-бұл болған, өткен қылмысты оқиға болған жерде қалған іздермен қалпына  келтіруге бағытталған мақсатты процесс.Тергеу әрекеттерін жүргізуде алатын орны ерекше. Тергеуші қызметінің психологиялық құрылымының негізгі анықтаушылық компоненті оның әртүрлі фактілерді жинау, зерттеу кезіндегі танымдық қызметі, тұлғалардың арақатынасындағы ерекшеліктерді зерттеу сияқты әрекеттерден тұрады. Алдын ала тергеу кезінде ғана болған қылмыстық оқиғаның моделі қалыптастырылады. Тергеуші әрекетінде крименалистикалық білім мен тәжірибе, ақпаратты дұрыс қабылдай білу, таңдай білу аса қажет. Өткен оқиғаны тану нақты, қазіргі фактілерге негізделеді. Осыған сәйкес  қазіргі мен өткен оқиғаны байланыстыратын фактілік мән- жайлар негізінде ойша модельқалыптастырды. Бұл танымдық процесс фактіні, оқиғаны бағалау, тексеруге бағытталған практикалық іс- әрекеттерді де қамтиды. Қылмыс зерттеу пәні ретінде күрделі және көпжақты құбылыс болып табылады. Алдын ала тергеу бұл теориялық танымдық қана емес, сонымен қатар қылмыстық процеспен реттелетін практикалық әрекет. Заң тек қана тергеу әрекеттерін ғана емес, сонымен қатар оларды жүзеге асыру тәртібін де реттейді. Ол тергеушінің басқа қылмыстық процеске қатысушыларымен ара қатынасын анықтайды. Тергеуші әрекеті көп төтенше міндеттерді шешуге бағытталады. Тергеуші қызметінің негізгі ерекшелігі қылмыстық процеске қатысушының әр түрлі көзқарасты ұстануы. Процеске қатысушылардың ішінде қылмыскер белсенді түрде тергеушіге қарсы мүддеде болады. Қылмыскердің өтірік, жалған айту, шантаж жасауы, адальсификация тағы басқа әрекеттері оның қорғану құралының арсеналы. Қылмыскерге қарсы тұлға тергеуші тек заңға сәйкес әрекеттермен ғана жұмыс жасайды. Тергеуші тактикалық оның ішінде психологиялық тактиканың жүйелендірілген түрін қолдануға құқығы бар. Психологиялық – тактикалық әдістер құқықтық және этикалық нормаларға сәйкес келуі керек.Тергеушінің негізгі міндеті конфликтілік жағдайға нақты баға беру. Тергеу кезінде тергеуші ақпарат аздығына байланысты, анықталмағандық жағдайда жұмыс істейді. Ол ақпаратты әртүрлі мамандық саласында жұмыс істейтін адамдардан алады. Ақпарат алудың негізгі формасы сөйлесу. Ақпарат алу мақсатында сөйлесу үшін алдымен контактілік жағдай орнату керек. Тергеу әрекетінде қарым-қатынас жасаудың өзіндік спецификасы бар. Қарым- қатынас жасау конфликтілік, рефлексивтік түрде болады. Коммуникация қатынас жасаудың жеке аспектісі ретінде роль атқарады. Коммуникация жағдайында белсенді ақпарат алмасу процессі жүреді. Тергеу нәтижесі тергеушінің басқа қатысушыларымен қатынасына байланысты болады. Тергеу кезінде тұлғалардың өзара қатынасы психологиялық қысым жағдайында қалыптасады. Яғни, әрбір тарап ақпарат алмасуы кезінде көптеген пхихикалық өзгеріске ұшырайды. Тергеушінің психологиялық жағдайы, оның әлеуметтік статусы мен тұлғалық профессионалдық қасиеттеріне, ақпарат тану деңгеиіне байланысты. Қылмыстық процесс қатынасының психологиялық жағдайы олардың құқықтық мәртебесіне сәйкес келеді.Тергеуші ақпаратты қабылдау, оған логикалық талдау жасау кезінде қателіктер жібермеу үшін логикалық заңдар мен ойлау формасын және кез- келген фактінің диалектикалық негізін жетік білуі қажет. Басқа мамандарға қарағанда  тергеушінің өкілеттігі биліктік сипатта болады.Тергеуші мемлекет атынан әрекет етеді, оның қолында биліктік мәжбүрлеу шаралары, әртүрлі. Қолдану мүмкіндігі бар. Осы жағдайларды ұтымды қолдану кезінде ғана тергеу оң нәтиже береді.

    

Тінту және тану психологиясы.

 

Тінту іс үшін маңызы бар заттарды немесе құжаттарды табу және алу мақсатында жүргізіетін тергеу әрекеті. Тінту жүргізуге аталған заттардың немесе құжаттардың белгілі бір үй-жайда немесе өзге орында, не нақты адамда болуы мүмкін деп болжауға жеткілікті деректердің болуы негіз болып табылады. Тінту іздестіріліп жатқан адамдардың немесе мәйіттерді табу үшін де жүргізілуі мүмкін.

Тінту жүргізуге дайындық кезінде тергеуші сұрақтарды ұсынуға  дайындалуы керек.

1. Не іздеу керек?

2.Іздестірілетін заттың  түрі, пішіні, түсі, исі қандай?

3.Тінтуге жататын объектінің  көлемі қандай?(планировкасы, объектінің  саны, есіктер мен терезелердің  саны және т.б.).

4.Тінту жүргізу кезінде  ол жерже іздестірілетіннен басқа  кімдер болуы мүмікін?

5.Тінту объектісінің  жарықтығы табиғи ма, әлде жасанды ма?

6. Объектіде телефон және басқа байланыс құралдары ма?соны анықтау?

7. Іздестірілетін объектінің  қайда екендігін  болжау?

8. Қандай техникалық құралдар мен материалдар алып бару керек?

9. Тінтуді неден бастау керек?

10.Тінту қанша уақыт алуы мүмкін? және т.б.

Осы сұрақтарға тергеушінің  қаншалықты толық жауап бергеніне, тінту жүргізудің нәтижелілігі байланысты болады. Тінтілушінің мінез-құлқы келесі факторлармен анықталды.

1.Тінту жүргізізілу  барысында ол тінту нәтижелігін  болжайды.

2.Тергеушінің объект тығылған жерге келгендегі психологиялық өзгерушілікті қадағалау.

3.Іздестірілушінің микроқозғалыстарын  қалт жібермеу керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

      

 

 

 

 

 

 

 

 

  

 

 

 

   Қорытынды

 

Ниет, мақсат және қылмыстық  әрекет арасындатікелей және қайталама  байланыс болады. Тікелей байланыс бұл ниет пен мақсат негізінде  қылмыстық мінез-құлық туындатады, ал қайталама байланыс қылмыстық  әрекет нақты ситуация мен жағдайға байланысты ниет пен мақсатқа өзгерістер енгізу әрекеттерінен тұрады. Адамды әрекетке бағыттайтын, қажетін өтеуге талаптандыратын бір түрткі болады. Бұл түрткіні психологияда мотив (себеп) деп атайды. Қандай да болмасын объектінің себебін білмей тұрып, адамның бір мақсатқа жетем деген ойын қалайша тоқтата алатынын және оның мінез-құлқының мән-жайын толық түсіну қиын болады. Түрлі жағдайлардың әсер етуіне қарай адам психологиясы әртүрліөзгеріске түсіп отырады. Осыған орай оның түрткілері де, мақсатқа жету үшін қажетті шаралары да өзгеріске түседі.

Түрткінің өзгеруі іс - әрекеттің бағыт-бағдарынан нәтижесіне әсер етеді.Тұлғаны қандай да болмасын әрекетке итермелейтін негізгі қозғаушы мотив – оның түрлі қажеттері, яғни бір нәрсеге мұқтаждануы. Адам өзінің қажеттерін өтеу үшін бар мүмкіндігін пайдаланады. Бұл оны белсенді түрде іс-әрекет істеуге талпындырады. Оның қажеттері саналы әрекетінің нәтижесінде біртіндеп өтеліп отырады. Адам өз қажетін өтеу жолындасыртқы ортаны, табиғатты өзгертуге дейін барады.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер

 

  1.Васильев А.Н.  Следственная тактика. М., Юридическая литература,  1976г.

 

2.Воробьев Г.А.  Тактика,  психологические особенности судебных действий. Красноярск, 1986г.

 

3.Вопросы теории и практики судебного разбирательства гражданских дел: Сборник научных трудов. - Саратов, 1988г.

 

4.Горшенин Л.Г.  Анализ поведения людей и методика моделирования, по предполагаемой ситуации. М., 1993г.       

 

5.Ерохин А.А.  Борьба с организованной преступностью (криминологические и  криминалистические аспекты): Учебное         пособие, Караганда. 1993г.