Тақырыбы: «К.Д.Ушинский»

        К.Д.Ушинский “Адам – тәрбиенің  пәні”   (“Педагогикалық антропология”)  атты еңбегінде әрбір педагог  орындауға тиісті негізгі талаптарды  ұсынды және негіздеді.

        “Егер педагогика адамды барлық жағынан тәрбиелегісі келсе, онда ол ең алдымен оны жан-жақты білуі қажет...”

         Адамды зерттейтін ғылымдардың  тілінде, К.Д.Ушинский физиологияны  және әсіресе психологияны бөліп  көрсетті, ол педагогке адам ақзасы  туралы және оның психологиялық қасиеттері туралы біржүйелі білімдер беріледі, балалармен тәрбие жұмысын жүргізуді тәжірибесі үшін қажетті білімдермен байытады.

        К.Д.Ушинскийдің тарихи мәні, ол  сол кездегі ғылыми жетістіктерге  сәйкес дидактиканың оқыту теориясының  психологиялық негіздерін талдады.

        К.Д.Ушинский психологияның көзқарасы  тұрғысынан негізгі оқытудың  тәрбиелік сипатының дидактикалық  қағидаларын негіздеді: көрнекілік, біржүйелік және бірізділік, оқу  материалының беріктігі.

        Ушинский тәрбие мен оқытудың  қызметін тәрбиеші мен мұғалімнің арасында бөлуге қарсы болды. Ол оқытуды тәрбиенің негізгі құралы ретінде қарастырды.

        Ушинский формальдық және материалдық  білім беру теориясын және  классикалық мектепті сынға алды. ХІХ ғ.дидактикада екі түрлі  теория өмір сүруді формалды және материалдық білім беру теориясы.

        “Формальды білім беруді” (негізінен  классикалық білім беруді жақтаушылар)  жақтаушылардың айтуынша, білім  берудің негізгі міндеті –  бұл есті, зейінді, ойлауды, тілді,  қабілеттілікті дамыту, оған қарсы  “материалдық білім беруді” жақтаушылар оқу материалының тәжірибелік мәніне, өмірге жақын болуға ерекше мән берді. Олар орта мектепте латын және грек тілдерін оқытуға қарсы болды, ең негізгі орынды ана тілі мен әдебиетке, математикаға, жаратылыстануға және жаңа шет тілдеріне арнады, бірақ оқушылардың ақыл-ойын дамытуға жеткіліксіз мән берді.

        Ушинский бұл екі теорияның  да біржақтылығын қатты сынады, сонымен қатар оқушылардың ақыл-ойын, қабілеттілігін дамытудың да, сонымен  қатар өмірдің бірдей керектігін  атап өтті.

        Ушинскийдің бастауыш оқыту үшін  екі оқу кітабын құрастырды. “Ана  тілі” алғашқы бастап оқыту  үшін арналады, әліппеден бастап, онда орыс тіліне ерекше мән  беріледі. Бұл оқулықтар революцияға  дейінгі Ресейде кеңінен тарап,  пайдаланылды. “Ана тілінің” І  бөлімі 150 ден астам басылып шықты. Бұл кітаптан орыс халқының көптеген ұрпақтары тәрбиеленді. Ушинскийдің оқулықтарының үлгісімен Ресейдің орыс емес халықтарының балаларына арналған оқулықтар жасалынды. 
 
 

     Мұғалімнің  жеке басының үлгісі. 

       Өмірмен, қазіргі кезеңмен байланысты дұрыс ұйымдастырылған мектепте, К.Д.Ушинский өз халқын шын сүйетін және оның дамуы туралы қамқорлық жасайтын мұғалімге – тәрбиешіге басты рольді берді. Адам, педагог-гуманистің тұжырымдауынша, қоғам үшін ұлы байлықтың қайнар көзі. Баланың ойы мен жан дүниесін дамытатын, қоршаған ортаны оның танымымен байытатын мұғалімнің шығармашылық қызметінің нәтижесінде ол ержеткен соң, “балшықты жерлерді, құмдарды, адамсыз тауларды” байлықтың қайнар көзіне айналдырды.

        Оқыту мен тәрбие үрдісін мұғалімнің жеке басының жігерлендіретін ықпалынсыз елестету мүмкін емес. “Тәрбиеде барлығы да тәрбиешінің жеке басына негізделуі тиіс... Ешқандай жарғы және бағдарлама, ешқандай оқу орнының жасанды орталығы, қаншалықты жетілдіргенмен, тәрбие ісінде жеке адамды алмастыра алмақ емес. Тәрбиешінің тәрбиеленушіге тікелей әсерінсіз мінез-құлыққа сіңерліктей шын тәрбие беру мүмкін емес”.

        Мұғалімнің жеке басы бұл ешнәрсемен  айырбастауға болмайтын жас дүниесі  үшін күн көзінің жарқын сәулесі.  Осындай “күн көзінің жарқын сәулесі” болуы үшін қатаң белгіленген жалпы және педагогикалық танымның көлемін меңгеруі қажет және соның негізінде қалыптасқан берік педагогикалық сенімдермен қарулануы керек. Осындай сенімдердің болмауы нағыз тәрбиеші бола алмайды ол қарапайым чиновниктің деңгейінде қалады. Ушинский чиновник тәрбиеші емес деген болатынды. Тәрбиешіге өз ісіне ақыл-ойын және бүкіл жан дүниесін салу және өзінің барлық қызметі арқылы табанды жүргізу қажет. Жас ұрпақты халықтық рухта тәрбиелеуге лайықты халық мұғаліміне ең жақсы өз халқына тән қасиеттерді меңгеру өте қажет.

        Халық мұғалімдерін даярлау үшін  Ушинский мұғалімдер семинарияларын  ұйымдастыруды ұсынды, ал орта  мектептің мұғалімдерін даярлау  үшін университеттер жанындағы  педагогикалық факультеттерді. Ушинский  мұғалімдер семинарияларының жобасын жасады, кейіннен Ресейде алдыңғы қатарлы земстволардың тәжірибесінде іске асты.

        Семинарияның оқу жоспарына ол  орыс тілімен әдебиетін, арифметканы,  жағырафияны, тарнихты жаратылыстануды  енгізді, болашақ мұғалімдерді  ауыл шаруашылығы мен медицина салаларынан кейбір мәліметтермен таныстыруды ұсынды. Ушинский семинарияның оқу курсында ерекше орынды психологияны, педагогиканы және бастауыш білім беру әдістемесін оқытуға және педагогикалық тәжірибеге арнады.

        Ушинскийдің пікірінше, мұғалім білім беру саласындағы қол жеткен табыстарымен тоқтап қалмауа керек, ол өзінің білімін және педагогикалық шеберлігін одан әрі жетілдіріп отыруы керек.

        Ушинский өзінің “Педагогикалық  әдебиеттің пайдасы” (1857), “Мұғалімдер  семинариясының жобасы” (1861), “Швейцарияға педагогикалық саяхат” (1862) атты мақалаларында мұғалімдерді даярлаудың және мұғалімдік мамандықтың қоғамдағы ерекше орнына тоқтала келіп, жан-жақты талдау жасайды. Мұғалімнің қоғамдағы орны, оның мәртебесі, университеттер мен педагогикалық орындарында мұғалім кадрларын даярлау мәселелері бүгін де күн тәртібінен түспей отырған маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Қанша уақыт өтсе де, ұлы гуманист-педагогтің мұғалім туралы айтқан қағидаларын бүгінгі мектеп тәжірибесі мен тәрбие жүйесінде кеңінен пайдалануға болады. 

     К.Д.Ушинскийдің  педагогикалық мұрасы және оның

     басқа халықтардың алдыңғы  қатарлы педагогтарына  әсері. 

        Ушинский ұлы орыс педагогі, Ресейде  халық мектебінің негізін салушы, белгілі педагогикалық жүйені  құрушы, тамаша оқу кітаптарының авторы болып табылады. Ол – “орыс мұғалімдерінің мұғалімі” – мұғалімдер семинариясында халық мұғалімдерін даярлаудың жүйесін жасады, алдыңғы қатарлы халық мұғалімдері өзінің педагогикалық жұмысында Ушинскийдің шығармаларын басшылыққа алды.

        Пушкиннің ақындық ғұламалығы  өмірге бір топ пушкин мектебінің  ақындарын әкелсе, сол сияқты  Ушинскийдің педагогикалық ғұламалығы 60-70 жылдардың тамаша педагогтардың  жаңа тобының, Ушинский ізбасарларының  Н.Ф.Бунаковтың, Н.А.Карфтың, В.И.Водовозовтың, Д.Д.Семеновтың, Л.Н.Мадзалевскийдің, В.П.Вахтеревтің, Д.И.Тихомировтың, И.Н.Уляновтың және т.б. пайда болуына көмектесті.

        К.Д.Ушинскийдің педагогикалық мұрасы  туралы айтқанда, ең алдымен ауызға  ілінетіні тәрбие пәні адам  туралы терең де ғылыми біліммен қаруланған, жан-жақты білімді ойшыл-гуманист ретінде педагогика теориясын, оның ішінде педагогика ғылымы және тәрбие өнері туралы айтқан құнды ойлары, тәрбиенің халықтық идеясын күн тәртібіне орынды қоя білуі, жеке адамды қалыптастыру және жан-жақты тәрбиелеу, адамгершілік, еңбек тәрбиесінің жеке адамды қалыптастырудағы орны, еңбектің тәрбиелік және психологиялық сипаты туралы, дидактиканың көптеген мәселелерін жан-жақты талдауы, мұғалім туралы айтқан пікірлері бүгінгі күннің көкейкесті мәселелерімен астарласып жатыр.

        К.Д.Ушинскийдің педагогикалық көзқарасының  қазақтың, грузиннің, армяннің, татардың, азербайжанның, чуваштың және  т.б. озық ойлы, алдыңғы қатарлы  педагогтарына тигізген әсері  орасан зор болды.

        Ендеше сол кездегі педагогикалық  ойдың биік шынары К.Д.Ушинскийдің жүйесі Ресейдің шет аймақтарын мекендеген халықтардың алдыңғы қатарлы прогресшіл қайраткерлеріне ерекше ықпалын тигізгені анық. Қазақстанда, К.Д.Ушинскийдің ілімін тікелей жалғастырушы, оны нақты осы өңірде іске асырушы, халқымыздың тұңғыш педагогы, ағартушысы Ыбырай Алтынсарин болды. Ыбырай Алтынсарин орыс педагогтарының еңбектерін, оның ішінде К.Д.Ушинскийдің еңбектерін жан-жақты зерттеудің негізінде халық мектебінің қоғамдық міндеттерін толық ашып берді.

        Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық көзқарасының қалыптасуына Ресейдегі бастауыш білім берудің негізін салушылар, сол замандағы алдыңғы қатарлы педагогтар – К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой, Н.Д.Карф және т.б. үлкен әсер етті. Ыбырай К.Д.Ушинский сынды өз ұстаздары ізімен жүре отырып, 1864 жылы қазақ даласында тұңғыш білім ордасын ашты. Әсіресе, бұл ретте де оған Ушинскийдің Ресейде әйелдерге білім беруде атқарған шараларының үлкен әсері тигендігі аңғарылды.

        Ендігі кезекте Ыбырай оқушыларға  білім беру және оқыту әдістемесін  жақсарту мақсатында К.Д.Ушинскийдің “Балалар әлемі”, “Ана тілі” үлгісімен орыс-қазақ бастауыш мектептері үшін жаңа оқулықтар жазуды көздеді.

        Бұдан біз Ыбырайдың қазақ  мектептері үшін оқулықтар жасауда  Ушинскийден тікелей үйренгендігін  аңғарамыз және де Ушинскийдің сол үлгісін, қазақ халқының тұрмыстық ерекшеліктеріне байланысты іс жүзіне асырғандығы оның “Қазақ хрестоматиясынан” да айқын көрінеді. Осы сөзімізге Ы.Алтынсарин жазған “Қазақ мектептеріне орыс тілін үйретуге басшылық” деген екі оқу құралы да бұлтартпас дәлел.

        Ы.Алтынсариннің “Қазақ хрестоматиясын”  өмірге әкелуіне Ушинскийдің  педагогикалық көзқарасы мен  оның “Балалар әлемінің” зор  ықпалы болды.

        К.Д.Ушинскийдің педагогикалық теориясының  психологиялық негіздерін тұңғыш  зерттеген Қазақстанның көрнекті педагог-ғалымы, әрі психологы, педагогика ғалымдарының тілінде ол бірінші болып, К.Д.Ушинскийдің орыс психологиясының тарихына қосқан зор еңбегін жан-жақты зерттеп, оған талдау жасады. Соның нәтижесінде ғалымның “Ушинскийдің психологиясы және педагогикалық психологиясы” атты монографиясы дүниеге келді. Бұл Ушинскийдің педагогикалық және психологиялық мұрасына арналған тұңғыш ғылыми-зерттеу еңбегі болды.

        Ұлы педагог К.Д.Ушинский жайында  Т.Тажибаев: “Педагогика ғылымының  саласында К.Д.Ушинскийді педагогикалық ойдың асқан алыптары Я.А.Клменский және Песталоццимен қатар қоюға болады. Орыс ғылымының көрнекті қайраткерлері Ломоносов, Менделеев, Лобочевский, Павлов және басқалары қадірлі болса, Ушинский де сондай қадірлі”, - деп ерекше жоғары бағаланған болатынды. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қорытынды

   Қазіргі уақытта жас ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуына ізгілік, жүйелілік ұстанымдарына негізделген үздіксіз экологиялық білім беру жүйесін құру, оның тәрбиелік мүмкіндіктерін саралау өзекті мәселелердің бірі болып саналады. Сондықтан да соңғы республика көлеміндегі мектепке дейінгі мекемелер мен бастауыш сыныптардағы экологиялық тәрбие жұмысы бұрынынғы қалыптасқын бағдарламадағы «Балаларды табиғатпен таныстыру» бөлімінен бастау алады. Ал табиғатпен таныстыру – балалардың танымын дамытудың басты құралдардың бірі. Мұнда балалардың қоршаған орта жөніндегі ұғым түсініктерін байытатын жалпы және нақты ғылыми мәліметтер алуының маңызы зор. Табиғатпен таныстыру барысында «Табиғат – бүкіл тіршілік атаулының алтын ұясы, тал бесігі, өсіп-өнер мекені» екендігі жөнінде нақты түсініктер беріледі. Кейінгі он жылдықта мектепке дейінгі және бастауыш сынып балаларының тірі және өлі табиғатқа деген сүйіспеншілік қарым-қатынасын тәрбиелеу мақсатында табиғатпен таныстыру, яғни табиғатты қорғау – экологиялық тәрбие жұмысымен ұштастырылды.

Экологиялық тәрбие жаңа категория, ол экология ғылымымен  және оның тармақтарымен тікелей  байланысты. Ал классикалық экологиядағы негізгі түсініктер мыналар: а) жеке алынған ағзаның өзінің өмірсүру ортасына ие болған бір аймақтағы экожүйелердің қызметі; ә) өмір сүретін тірі ағзалардың қоғамдастығы және олардың өзара бір-бірімен қарым-қатынаста болуы.

Бұл екі  ұғым мектеп жасына дейінгі балалар  мен бастауыш сынып оқушыларының қоршаған орта, табиғат жайындағы түсінігін дамыту арқылы көзқарасын қалыптастыруға мүмкіндік береді.

   Табиғат - баланың ақыл-ойының балалық деңгейден  нақты түсініктер бойынша қалыптасқан  жоғары деңгейге жеткізетін қор болып  табылады. Ол  әртүрлі   табиғи   құбылыстарды жете түсінуді өз ойын жеткізе білу өнерін бірге дамытады.

   Табиғатты танып, білу - мектепке дейінгі жастағы  баланың бойында табиғатпен эстетикалық  қарым-қатынас жасаудың базасын  құрайтын экологиялық тәрбиені бере отырып, сонымен бірге оны қорғай, аялай білуге үйретеді.