Балаға керегі – ойын. Ең мағыналы пайдалы мектебі, бар қызығы – ойын. Ойында бала көрген–білгенін екшейді, үйренгенін нығайтып бекітеді

 

           Творчестволық қиял деп өзіндік  жаңа образдар жасау арқылы  өрекетте, жаңа продуктылар беруде  көрінетін қиялды айтады. Жазушының,  суретшінің, галымның, композитордың  т. б. қиялы творчестволық қиялга  жатады. Творчестволық қиял —  қайта жасау қиялына қарағанда,  әрі күрделі, әрі қиын. Абай  мен Қүнанбайдың образдарын жасау,  оларды сипаттап жазған шығарманы  оқып, елестетуден әлдеқайда ауыр. Творчестволық қиял ақын-жазушылардың, суретшілердің, артистердің т.  б. осы секілді өнер қайраткерлерінің  іс-әрекеттерінде үлкен орын алады.  Өнер қайраткерлері өздерінің  идеясын көркем образ арқылы  береді. К. С. Станиславский: «Артистің  көкірегінде өзі бейнелеп түрған  адамның ой-толғаныстары туғанда  ғана шынайы өнер туады, нағыз  жанды сезім еш уақытта зорлағаннан,  қолдан жасағаннан келмейді»,—  дейді. Мәселен, Чехов спектакліндегі  Раневскаяның рөлін орындаушы  Ольга Книппер — Чехова шие  бағын сатады деп хабарлағанда  шын көңілімен көзіне жас алады  екен. Мұндайда актер сахнада  ойдан шығарылған нәрсеге шындықтың  өзіндегідей көзқараспен қарайды.  Бүл - творчестволық қиялы өте  бай адамның қолынан келетін  касиет.

 

Ақын-жазушылар  қиялы арқылы өзінің келешек кейіпкерлерін  «көреді», олардың мінез-құлықтарын «елес етеді», сөзін «естиді». Сонымен  қатар, ақын-жазушылар өз геройларымен бірге өмір сүреді, олардың ойын, көңіл күйін «сезіп», қоян-қолтық араласып жүргендей болады. Мәселен, француз жазушысы О. Бальзак егер жеңі жыртық біреудің көшеде кетіп  бара жатқанын көрсе, өзін сол адамға үқсататындығы соншалық,- өз жеңім  де жыртық емес пе екен деп, еріксіз  өз қарына қолын жүгіртіп, тесікті  жаппақшы болады екен.

 

Бақылағыштық, жеке өмірінің эмоциялық байлығы, алдын-ала  орасан зор жүмыстар істей білуге қабілеттілік (мәселен, Л. Толстойдың айтуынша, «Соғыс және бейбітшілік» романын жазу үшін жинаған материалдары «бүкіл бір  кітапхана» болған) адамның творчестволық  қиялының самғауына күшті әсер етеді. Өмірден түйгені шамалы, творчестволық  қиялы жетілмеген адамнан жақсы  ақын шығуы мүмкін емес. Абай мүны өте  дүрыс көре білген.

 

Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы,

 

Қиыннан қиыстырар  ер данасы.

 

Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,

 

Теп- тегіс  жүмыр келсін айналасы.

 

Өлеңге  әркімнің-ақ бар таласы,

 

Сонда да солардың бар тандамасы.

 

Іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын

 

Қазақтың  келістірер қай баласы?

 

Бүл өлеңіне  Абай «қиыннан қиыстырар», «тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп», «іші алтын, сырты  күміс сөз жақсысын» секілді  сөз тіркестері арқылы өздігінен  жаңа туындылар бере алатын нағыз  майталман ақындардың психологиясын, олардың творчестволық қиялындағы ерекшеліктерді көрсетіп отыр.

 

Ғалым үшін де творнестволық қиял аса қажет. Творчестволык қиял ғалымның творчестволық  ойына аса қажетті материал береді. Мәселен, ғылыми жорамал жасағанда, эксперимент жүмысын үйымдастырғанда, тапқан жаңалықтарды тексеріп сынауда  ғалым өз қиялына үнемі сүйеніп  отырады. Бірақ нағыз ғылыми жүмыс  көп еңбектенуді қажет етеді, ол еріккеннің ермегі емес, ғы-лымның жолы ауыр. Қажымай, өнімді еңбек ете білушілік, шыдамдылық, іске мейлінше берілушілік  — нағыз ғалымға тән қасиеттер. К. Маркс айтқандай, ғылымның «сәулетті  шыңына шаршап-шалдығудан қорықпайтын, оның тасты соқпақтарымен тырмысып өрлей беретін адам ғана шыға алады».

 

Творчестволық қиял әрекеттің кез-келген саласында  орын алып отырады. Қоғамға пайда  келтіретін нәтижелі еңбекте творчестволық  қиялдың болмауы мүмкін емес. Қиялдың  бүл түрі, әсіресе, мүғалімдік қызметте ерекше орын алады. А. С. Макаренко айтқандай: «жеке адамның келешегін жобалауда» мүғалім творчестволық қиялсыз  әрекет етсе, жақсы нәтижеге ие бола алмас еді.

 

Актив қиялдың  ерекше бір түрі — арман. Арман  дегеніміз өз қалауымызша жаңа образдар жасау. Мүның творчестволық қиялдан  ерекшелігі мынада: арман өзіміздің  тілеген келешекке бағытталған  қиял процесі. Арман творчестволық  әрекетпен тікелей байланысты емес, ол творчестволық қиялдың бірінші  дайындық сатысы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жоспар:

1. Негізгі  ұғымдар.

2. Бала  дамуына әсер ететін әлеуметтік, биологиялық, психологиялық факторлар.

3. Жас  ерекшеліктері туралы ұғым. Белгілі  кезеңдерге бөлінуі.

1. Жеке  адамның бір-бірінен ажырағысыз  және оған пәрменді түрде ықпал  ететін биологиялық белгілері  мен ерекшеліктері бір-бірімен  байланысты. Анықтауыш қасиеттер  - жеке адамның әлеуметтік сипаттамасы,  оның себептері, мүдделері, мақсаттары.

Жеке  адам болу үшін психикалық дамудық  белгілі бір дәрежесіне өтіп, басқа  адамдарға қарағанда ерекшелігі бар екенін білетіндей біртұтас тұлға  болуы тиіс.

Өмір  бойы даму мен тәрбиенің нәтижесінде  жеке адамның орнығып, жетілуін қалыптасу  деп атайды.

Жеке  адамның қалыптасуы - күрделі, ағзаның  өсуі мен жетілуін, стихиялы әсерлерді, мақсатты, ұйымдасқан тәрбиені қамтитын қарама-қайшылықты процесс.

Жеке  адамның қалыптасуы өмірге келген сәтінен  басталады, жеткіншек және жасөспірім шақта жедел жүреді, ересек шақта  өзінің біршама аяқталу кезеңіне жетеді.

Сондай-ақ жеке адамның дамуы деген ұғымды анықталық.

Даму  ұғымына ағзаның өсуі мен пісіп  жетілу процесін жатқызады. Бұл процестер  психикалық дамумен өзара тығыз  байланыста өтеді, оған ықпал жасайды, бірақ адамның жеке адам ретінде  қалыптасуын белгілеп бере алмайды. Жеке адамның дамуы - бұл оның рухани өсуінің, жетілуінің процесі жеке адам үшін елеулі болып табылатын барлық сфераларды іс-әрекетте, өзін қоршаған құбылыстарға, адамдарға деген қарым-қатынасқа, танымдық процестерінде болатын  сапалық өзгерістер процесі.

Жеке  адамның әсіресе балалың және жасөспірім шақтарында дамып, жетілуі  ең алдымен тәрбиенің ықпалы арқылы жүріп отырады. Бірақ тәрбие әсерінің дәрежесі мен сипаты көп жағдайда тәрбиенің даму заңдылықтарын қаншалықты ескергеніне байланысты болады. Сөйтіп, тәрбие мен дамудық арасында екі  жақты байланысы болады. Сондықтан  жеке адамның даму заңдылықтарын  тереңірек қарастырған жөн.

Жеке  тұлға мен қоғамдық ортаның қарым-қатынасы философия, психология, педагогика, т.б. қоғамдық ғылымдардық көптен айналысып  жүрген көкейкесті мәселелері. Бұл  жөнінде кейінгі жылдары жарық  көрген философиялық, педагогикалық, психологиялық, этикалық, ұлтаралық қарым-қатынастарға арналған еңбектерден басқа П.И.Подласыйдық, М.Ф.Хар-ламовтың "Педагогика" (М.1996-1997), Б.С.Гершунскийдің "XXI ғасырда білім  берудің философиясы" (1993), Г.К.Нұрғалиеваның "Тұлғаның құндылық бағытын қалыптастырудық  методологиясы, практикасы" (АД995) секілді ондаған монографиялық еңбектері жарық көрді.

Адам  баласы материалдық және рухани өмірдің  ортасында тіршілік етеді де, өзі  өмір сүріп отырған қоғамның, ұжымның, ұлттың, рудық мүшесі ретінде өзіндік  ақыл-парасатымен, жеке бастың өзіне  тән ақыл-ой, ерік-жігер, мінез-құлық  ерекшелігімен көрінуге тырысады. Қоғам  мүшелерінің бәріне ортақ біркелкі мінез-құлықтың, қасиеттің болуы  мүмкін емес. Әр адам өзінше жеке тұлға.

Жеке  тұлғаның ерекшелігі дегеніміз —  оның өзіне тән мінез-құлғындағы, іс-әрекетіндегі, көзқарасындағы ерекшелігімен  даралануы.

Қоғамдық  тұлғаларға ортақ этикалың бірыңғай талаптардың болуына қарамастан, қоршаған орта жөнінде әр адамның  қалыптасқан өзіндік ой-пікірінің, көзқарасының болуы, олардың өзі  өсіріп-білген құбылысқа деген көзқарасын, ой-пікірін білдіруі заңды құбылыс. Мәселен, біреулер - айналасындағы құбылысқа  таңдана, тамашалай қараса, енді біреулер - сын көзімен қарап, ой-қорытуы, сын  пікірлер айтуы мүмкін.

Адамдардық  қоршаған ортадағы құбылыстарды түсініп  қабылдауы да әр түрлі. Ол әр адамның  жеке басына тән физиологиялық, психологиялық, биологиялың ерекшеліктеріне байланысты. Жеке тұлғаның ой-санасының, білім көлемінің  толысуына байланысты оның өмірге көзқарасы, белгілі құбылыстарға баға беруінде де өзгерістердің болуы, толысып  жаңарып отыруы заңды құбылыс.

Өмірде  бір анадан туған егіз балалардың түр жағынан бір-біріне ұқсас  болғанымен, мінез-құлқы, іс-әрекеті, өмірге деген икемділігі, қабілеті бірдей болмайды. Сондықтан әр адамды өзінше даралаған жеке тұлға деп қараймыз. Адамның саналық, мінездемелік қасиеттерін  анықтайтын оның санасы болып табылады. Сана ақыл-ойдан туындайды. Адамның  ақыл-ойы біркелкі дамымайды. Адамдар  бір-бірін бағалауда қателіктер жіберуі де мүмкін. Кейбір адамдар  өзінің жеке басын басқалардан артық  бағалауға тырысады.

Жеке  тұлғаға тән қасиеті - ақыл, ес, яғни, өмірді өзінің сана-сезім өлшемімен  қарап бағалауға бейім тұруы. Сондықтан өмірді танып білу - миллиондаған жеке тұлғалардың сезім, түсінігінен  тұрады.

Жеке  тұлғаның еске сақтауы өзге адамдардық тәжірибесін жинақтауға да негізделеді. Әрбір тұлға оларды оқып, көріп, оңығанын, естігенін, көргенін өз ойына тоңып, содан сабақ алу арқылы да өзінің іс-әрекетін, мінез-құлқын, сана-сезімін  байытады.

Адам  өмірде өзі жіберген қателіктерден  де, басқалардың қателіктерінен де сабақ алады. Оны қайталамауға тырысады. Мұны педагогикада адамның өзін-өзі  тәрбиелеуі деп атайды. Басқалардың  өнегелі іс-әрекетінен үйрену, оны  өзінің жақсы қасиетіне айналдыру  өмір заңы.

Тұлға —  жеке адамның мақсатының орындалуы, ерік-жігерінің іске асуы, өзі жөніндегі  ойын, еркін іске асыруға дайындығы  және оны іске асыруының нәтижесі. Ерік-жігер механизмі дегеніміз - адамның өзіне тән қасиеттерін  іске асыруы. Адам ойына келген іс-әрекетті іске асыруда ерікке жол береді. Бірақ адам бір нерсені істерде алдымен еркін ақыл-парасат таразысына салып, оны іске асыру жөн бе, басқалар оған қалай қарар екен? -деген ойға қалады. Ерік-жігердің іске асырылуы ақыл мен санаға бағынышты.

Өмірде  кейбір адамдар бір іс-әрекетті іске асырарда өте байыппен қарап, осының нәтижесі қалай болар екен деп "мың  ойланып, жүз толғанып" іске кіріседі, ал кейбіреулер бірден ойына алғанын  апыр-топыр іске асырып, кейін опық жеп жатады. Осының бәрі адамның  ерік-жігер күшінің түріне байланысты. Тұлға дегеніміз - сезімнің, әсердің, ішкі күйініш-сүйініштің бойға жинақталған  көрінісі.

Алайда, әр тұлғаның эмоциялық сезім дүниесі  әр басқа. Біреу жауыздықты көргенде айғайлап, бақырып, ішкі сезімінің сыртқа шығуына еркіндік берсе, екінші біреу  іштей булығып, көгеріп-сазарып, тас-түйін  болып қатып қалады. Бұл әр тұлғаның эмоциялық сезімі өзін-өзі ұстай  алу еркіне байланысты құбылыс.

Адамның даму және қалыптасуы жайында осы  уақытқа дейін әр түрлі пікірлер мен теориялар орын алып келеді. Атақты грек философтары Платон және Аристотель адамның дамуын, алдын-ала  тағдыр белгілеген тұқым қуалаушылық  табиғатынан деп дәлелдеді. Аристотель құл болушылық немесе бағынушылықты  табиғаттың заңы дейді.

Тұқым қуалаушылық  теориясын қолданушы және уағыздаушылардың бірі - преформистер. Преформизм - XVIII ғасырда  биология саласында үстемдік еткен, адамның дамуы жайлы диалектикаға қарсы философиялық ағым. Преформистер ересек адамдардық барлық қасиеттері мен белгілері ана құрсағындағы сәбидің ағзасында болады, сондықтан  жеке адамның дамуын алғашқы рет  ұрықта пайда болған қасиеттердің өрістеп  күшеюі мен сан жағынан артуы  деп қарастырады.

Баланың дамуына әсер ететін факторлар және оның мәні.

Даму - жеке адамды жетілдірудің өте күрделі  және диалектикалық процесі. Балада анадан туа біткен белгілі идеялар  мен түсініктер және өжет, жұмсақ немесе байсалды мінез болмайды. Плланың  адамгершілік, әуестік, белсенділік  және батылдық сияқты қасиеттері даму процесінде қалыптасады. Өйткені, оның өсіп жетілуіне белгілі әлеуметтік тәрбие мен орта әсер етеді. Адаманың дамуы және оның дүниені тануы  түрлі әлеуметтік жағдайларға байланысты. Сондықтан оның мінезінде әр түрлі  ерекшеліктер мен процестер пайда  болады. Баланың дамуына ықпал  ететін факторларға тұқым қуалаушылың, әлеуметтік орта, тәрбие, т.б. жатады.

Тұқым қуалаушылық - ұрпақтың ата-ананың биологиялық ұқсастығын елестетуі. Кейбіреулері баланың сыртқы пішініне қарап, бірден қалай әкесіне  не шешесіне ұқсап қалған деп таңданады. Әрине бұл кездейсоқ нерсе  емес. Өйткені, баланың шашы мен көзінің  бояуы, терісінің пигменті, бет келбеті  мен басының формасы, жүрісі мен  өзін ұстау қалпы тұқым қуалаушылық  арқылы берілетін биологиялық ұңсастықты еске түсіреді. Бала қозғалыс мүшелерін, нерв жүйесінің функциялық қасиеттерін, ал кейде дауыс тембрі, музыкаға, биге, математикаға қабілеттілігі сияқты өте нәзік ерекшеліктерді тұқым қуалау арқылы алады. Бірақ, өте нәзік ерекшеліктердің тұқым қуалау жолымен берілуі өте сирек кездесетін жағдай. Мысалы: әйгілі ұлы компо-зитор Иоганн Себастьян Бахтың ұрпақтарында 300 жыл ішінде тек қана 20 адамдай музыканттар болған. Мұны бір жағынан отбасы мүшелерінің табиғи мүмкіншіліктердің (нышанның) болуына, екінші жағынан отбасындағы музыкалық дәстүрге, музыкалық тәрбиеге байланысты деп қарастырған жөн.

Орта - адам дамуына табиғи және әлеуметтік орта ықпал жасайды.

Табиғи  орта - бұл түрлі табиғат жағдайының адам тұрмысына қызметіне ықпал  жасауы. Жылы және суық климат жағдайы  халықтардың тұрмысына әрекетіне  елеулі ықпал етеді. Климаты ыстық  жерлерде егін шаруашылығымен шұғылданады. Ал солтүстіктегі жерде балық, бұғы шаруашылығымен айналысады. Табиғат  жағдайына байланысты олардың мінез-құлықтары  да ерекшеліктер байқалады.