Жұмыссыздықтың пайда болуы мен себептері

Халық  жұмыссыздығын  төмендету  және  жұмысбастылықты  қамтамсыз  ету  мәселесi  үнемi  Үкiметтiң  назарында.  2006  жылы  “ Кедейлiк  және  жұмыссыздықпен  күрес”  бағдарламасы  қабылданды.  Оның  негiзгi  бағыттары  келесi  болып  табылады:

-               халықтың  кедей  бөлiгiне  әлеуметтiк  көмек  көрсету  және  белсендi  жұмыстылық  саясатын  жүргiзу  арқылы  кедейлiк  масштабын  қысқарту;

-               экономикалық  өсу  және  әлеуметтiк  саладағы  жалғаспалы  реформалар  жүргiзу  негiзiнде  халықтың  өмiр  сұру  деңгейiн  жоғарылату;

-               халықтың  нашар  бөлiктерiн  әлеуметтiк  бейiмдеу,  экономикалық  реабилитациялау  және  әлеуметтiк  қолдау  шаралары  негiзiнде  кедейшiлiкпен  күресудi  iске  асыру.

  Қазақстанның  еңбек  нарығындағы  Бүгiнгi  күндегi  ең  маңызды  мәселелер  -  ол  халықты  жұмыспен  қамту  және  жұмыссыздық.  Осы  мәселелердi  шешу  үшiн  ең  алдымен  еңбек  нарығын  жүйелi  түрде  талдап, сонан  соң  ондағы  болып  жатқан  өзгерiстердi   бағалап, әрбiр  аймақтың  өзiндiк  ерекшелiгiн  ескере  отырып,  еңбек  ресурстарын  басқару  жүйесiн  жетiлдiру  қажет.

Статистика органдары зерттеуді арнайы іріктелген және оқытылған сұхбат   жүргізушілердің күшімен жүргізеді.

Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің  деректері бойынша 2003 жылдың қаңтар- маусымда жұмыспен қамту жөніндегі уакілетті органдарға  жұмыссыздар ретінде  146,5 мың. aдам, маусымда – 24,9 мың адам өтініш білдірген тиісінше олардың 51,2 мыңы және 9,2 мыңы – ауыл тұрғыны. .

2003 жылғы маусымның соңында жұмыспен қамту органдарында жұмыссыздар ретінде есепте тұрған адамдар саны – 172 мың, бұл өткен айдағыдан 11,5 мың адам (6,3%) , 2002 жылғы тиісті кезеңдегіден 84,1 мың адам (32,8%) кем. Тіркелген жұмыссыздардың экономикалық белсенді халық санындағы үлесі 2003 жылдың мамырындағы 2.5%–дан маусымда 2,4%–ға қысқарды.

              Облыстық статистика басқармасы халықтың жұмыспен қамтылуы туралы өткізген іріктеме зерттеу материалдары бойынша 2003 жылдың ІІІ – тоқсанында облыстағы экономикалық белсенді халықтың саны 985,4 мың адамды  (15 және одан үлкен жастағы халықтың  жалпы санының – 71,2 пайызы) құрады, одан 92,4% -- экономика салаларында жұмыспен қамтылғандар, 7,6% -- жұмысы жоқтар ( Республика бойынша – 8,2% ).

              Экономика салаларында жұмыспен қамтылғандардың 44,8% —жалдамалы жұмысшылар, 55,2% — өз бетінше жұмыспен қамтылғандар.  Жұмыспен қамтылғандардың басым бөлігі (62.6% ) ауылдық жерде еңбек етеді.

2003 жылдың ІІІ – тоқсанында облыс бойынша жұмыссыздардың жалпы саны 74.9 мың адамды құрады, оның 63,8% -- қала, 36,2% -- ауыл халқы.

Осы уақыт ішінде облыстағы енжар халықтың саны 398,4 мың адам болды. Экономиколық енжар халықтың негізгі бөл ігін күндізгі оқу нысанындағы оқушылар ( 43,9% )және зейнеткерлер ( 39,6% ) құрады.

              2003 жылдың ІІІ-тоқсанында 2001 жылмен салыстырғанда облыстағы экономикалық белсенді халықтың саны  16,6% артты. Жұмыс орындарының көбеюі, салық бағдарламаларын енгізу мен еңбек рыногындағы теңсіздікті түзету шаралары, оның ішінде орта және шағын бизнеске  несие беру осындай мүмкіндік туғызды.  Сараптама көрсеткендей, еңбек рыногындағы жағдайдың өзгеруінің негізгі бағыты – жұмыспен қамтылғандар санының артуы мен жұмыссыздар санының кемуі.  Осы кезең ішінде жұмыспен қамтылғандар саны – 21,8%, оның ішінде жалдамалы жұмысшылар – 18,8%, өз бетінше жұмыс қамтылғандар – 24,4% артты.  Жұмыссыздық деңгейі 3,9 пайыздық бірлікке төмендеді.

2003 жылдың желтоқсанында Қазақстан Республикасы  бойынша 15 және одан  жоғары жастағы экономикалық тұрғыдан  белсенді халық саны (бағалау бойынша) 7,6 млн. адамды құрады. Экономикада жұмыспен қамтылғандар саны-6,9 млн. адам немесе өткен жылдың тиісті айымен салыстрғанда  489,2 мың адамға көп, жұмыссыздар – тиісінше, 686 мың адам немесе 37,8 мың адамға кем.  Жұмыссыздық деңгейі 9,1% анықталды.

2003 жылы (алдын ала деректер бойынша) экономикалық тұрғыдан белсенді халық саны 7,6 млн. адамды құрады және 2002 жылмен салыстрғанда 239,3 мың адамға немесе 3,2% өсті. 2003 жылдың төртінші тоқсанындағы еңбек рыногының негізгі индикаторлары 2 кестеде көрсетілген.

2004 жылы халықты жұмыспен қамту саясаты еңбек саласында пайда болған дисбаланстар мен диспропорцияларды жоюмен, еңбек нарығындағы жұмыс күшінің бәсекелкстік қабілетінің өсуімен байланысты міндеттерді шешуге бағытталған. Дисбаланс пен диспропорция туралы мәліметтер бойынша өткен жылы жұмыс іздеп жұмыспен қамту орталықтарына 22,1 мың адам келіпті, олардың 11 мыңы ғана, яғни 50,6 пайызы жұмыспен қамтылған. Бұл көрсеткіш биылғы жылдың басынан бері жұмыс іздеп келушілер санының өсуі есебінен 42 пайызға дейін жұмыссыз отырған бүгінгі жағдайда жаңадан ашылған жұмыс орындары мен бос орындары мен бос орындар еңбек рыногындағы сұраныстың 1/10 бірлігін, яғни 10 пайызын ғана қанағаттандырады.

              Жалпы жұмыссыздық деңгейінің жоғарылығы Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың халықты жұмыспен қамту дәрежесін көтеру туралы нұсқауын орындауда тыңғылықты істер атқарылмай жатқанын білдіреді. Бұл мәселе Елбасы биылғы жылғы Жолдауында атап өтті. Кедейлік пен жұмыссыздықты төмендету жөніндегі 2003-2005 жылдарға арналған облыстық бағдарлама халықты жұмыспен қамтуды жақсартуға бағытталған. Сонымен қатар, индустриалды-инновациялық даму стратегиясы шеңберінде білікті мамандарды жұмыссыздар арасында дайындауды көбейту шаралары жүзеге асырылуда.

              2004 жылдың I-жартжылдық қорытындысы тұтас алғанда оң нәтижеге қол жеткізілгенін көрсетеді, оны біз еңбек рыногының негізгі индикаторынан байқаймыз. Бағдарламада қарастырылған халықты жұмыспен қамтуды өсіруге ықпал ететін факторлар бойынша көрсеткіштер артығымен орындалған. Осы кезеңде 7363 жаңа жұмыс орындары ашылған, бұл жылдық бағдарламаның 120,8% құрайды. 5886 адам жұмысқа орналастырылған (138,4%), 5562 жұмыссыз ақылы қоғамдық жұмыстарға жолданған (134,4%), кәсіби оқуға 271 жұмыссыз жіберілген (165%).  Жаңа жұмыс орындарын ашу бағдарламасын артығымен орындаған Кентау қаласы, Түлкшбас, Сайрам, Мақтаарал аудандарының жұмыстарына оң  баға беруге  болады. Жартыжылдық  қорытындысы бойынша  Шымкент қаласы мен Төлеби ауданы осы мәселедегі артта қалуларын  жоятындарына күмәніміз жоқ .

              Облыста жаңа жұмыс орындарын ашу  мен халықты жұмыспен қамту қызметінің көмегімен 11,6 мың жұмысыз жұмысқа орналасты. өткен жылмен салыстырғанда аудандық, қалалық халықтық жұмыспен қамту деңгейінің  өсуін қамтамасыз етті, бұл жыл басымен салыстырғанда ресми тіркелген жұмыссыздар деңгейін төмендетугу әкелді. Бұған жұмыс берушілердің Қ.Р –ның  «Халықты жұмыспен қамту туралы» Заңының талаптарын уәкілетті органларға бос жұмыс орындар мен вакансиялар мәліметтерді беруді орындаулары тікелей әсер етті. Егер де 2003 жылы бос жұмыс орындары туралы орта есеппен айына 900 орын жөнінде мәлімет берілсе, 2004 жылдың маусым айында  бұл көрсеткіш 1283 орынға дейін көтерілді.

2006  жылы  жалдамалы  жұмысшылар  саны   4,8   млн.  адам,          яғни   алдыңғы   жылдың   осы   айымен  салыстырғанда   185,7  адам  жоғары  (4%).      Осының  ішінен     мемлекеттік   және  мемлекеттік  емес   кәсіпорындарда   81,4%  жұмыс  істеді,  жеке   тұлғаларда     11,6 %,  ал  ауыл  шаруашылығында  7%   құрады.

   Кесте -2                                  

Жұмыспен   қамту  органдарының  жәрдемімен  жұмысқа                                          орналасқандар   саны

        Ірі   және   орта  кәсіпорындарда  2006  жылдың   2—тоқсанында   жұмыспен  қамтылғандар  саны  2,7  млн.  адам    немесе  жалпы  жалдамалы  жұмысшылар    56,4%-ды   құрады.  Бұл   алдыңғы    кезеңмен  салыстырғанда  120,7  мың  адам  артық (4,7%).

   2006  жылдың   шілде  айында   жастар  арасындағы  , яғни                       15  жастан  бастап,  ары  қарай   8 млн.   адам,   оның  экономикада  жұмыспен  қамтылғандары—7,4  млн.,   ал  жұмыссыздары--613,5     мың   адам  болды. 

    Республика  халқының  15 жас  және  одан  жоғары     2—тоқсанда   жұмыспен  қамтылғаны      7,4  млн.  немесе   64,4%  адам.  Соның  ішінде   қалада  4,2  млн.  немесе   56,5%,  ауыл  шаруашылығында  3,2  млн.,  яғни  43,5%.

     2006  жылдың   2—тоқсанында   жұмыссыздарсаны   623,3  мың  адам,   жұмыссыздық  деңгейі—7,7%.   Орта  есеппен  қалалық  елді  мекендерде  388,5  мың адам  немесе  62,3 % (жұмыссыздық  деңгейі  8,5%),  ауылдарда—234,8   мың  адам  немесе   37,7% (6,8% ) жұмыссыздар  тіркелген.   Жастардың  жұмыссыздық  деңгейі         11,9%-ды  құрады.  Әйелдердің  жұмыссыздығы  бірқалыпты—361,3  мың  (58 %)  ,   ал  ерлер  262 мың   адам  құрады.

    Жас  ерекшеліктеріне  келетін  болсақ, жұмыссыздардың  көп  мөлшерін   15—24  жас  аралығы—27,1%,  келесілері  25—29 жас—17,8%,   30—34  жас—13,1%,   40—44 жас—9,8%,   35—39  жас—9,6%.  Жұмыссыздардың  арасынан  жоғары  білімділер  115,3 мың  адам,   орта  профессионалдылар—152,6   мың,  жалпы   орташа  білімі   барлар—237,1 мың,  бастауыш   профессионалдылар—74,6  мың  адам.

     Бір  жылдан  аса    жұмыссыз  отырғандар—203  мың  адам  немесе 34,8% , 1—6   айға  дейін –148  мың  немесе  25,4% ,  6—12  ай  аралығы—99  мың  адам  немесе  17%.

     Еңбек  және  халықты  әлеуметтік  қорғау   Минмстрлігінің   еңбекпен   қамту   органдарының  хабарлауы  бойынша  2006  жылдың   қаңтар—шілде  айларында  175  мың  адам  тіркелген, ал  ауыл  елді  мекендерінен—71,9  мың  адам.   Қаңтар—маусым   айларында еңбекпен  қамтылғандар  117,6  мың  адам. 2005 жылдың ІІІ тоқсанында облыстағы экономикалық белсенді халықтың саны 1017,2 мың адамды құрады, оның 92,6  пайызы экономикамен айналысса, 7,2 пайызы жұмыс болғанымен, егер табыла қалса, кірісіп кетуге дайын тұрды. Халықтың экономикалық белсенділік деңгейі 69,5 пайызды құрады.

              Облыс экономикасында жұмыспен қамтылғандар санының 47,6 пайызын жалдамалы жұмысшылар, 52,4 пайызын  өз бетінше жұмыс істейтіндер құрады. Еңбек рыногындағы жұмыспен қамтылған халықтың өсуі тұрғындардың өз бетінше жұмыс істеу есебінен, әсіресе,  ауылдық жерлерде қосалқы шаруашылықты дамытқан немесе жеке бау- бақшамен айналысқан адамдардың есебінен жүзеге асып отырды.

              2005 жылдың қаңтар – желтоқсан айларында облыстық мекемелері мен ұйымдарында ( заңды тұлғалар ) ірі, орта және шағын кәсіпорындарында жалданып жұмыс істегендер саны есептік көрсеткіш бойынша 318,4 мың адамды құрады,  оның ішінде ірі және орта кәсіпорындарында 227,2 мың адам (71,4), шағын кәсіпорындар мен мекеме, ұйымдарда 91,2 мың адам (28,6) болды.

2006 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша Оңтүстік Қазақстан облысында тіркелген жұмыссыздардың саны 8,7 мың адамды құрады немесе 2005 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда  90,7 пайыз болды. Тіркелген жұмыссыздық деңгейі -0,86 пайызды құрады (2005 жылдың 1 қаңтарында – 0,95 болған ). 2005 – 2006 жылдардың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша Оңтүстік Қазақстан облысының ресми тіркелген жұмыссыздар саны   1 кестеде  көрсетілген.

Оңтүстік Қазақстан облысының 2003 – 2005 жылдарға арналған  кедейшілікті төмендету жөніндегі бағдарламасын жүзеге асыру барысында 2005 жылы облыста 14514 жаңа жұмыс орны құрылды, оның ішінде өнеркәсіпте – 1657, ауыл шаруашылығында – 1584, құрылыс пен коммуналдық шаруашылықта – 2343, білім мен денсаулық сақтау саласында – 3616 жұмыс орны ашылды.

Жұмыспен қамтылмаған халықты еңбекке орналастыру деңгейі өсіп келеді. 2005жылы жұмыспен қамту органдарының ықпалымен жұмыс сұрап келген 24150 адамның 17959-ы немесе 74,4 пайызы еңбекке орналасты. Ресми тіркелген 9634 жұмыссыз қоғамдық жұмысқа тартылды, 1550 адам кәсіби оқуға жіберілді.

Қорытынды

Осыдан екі-үш жыл бұрын уақытта жұмыспен қамту саласында, өндіріске қажетті жұмыс күші мен  жұмыстың жағдайына, олардың қоятын талабы арасында елеулі қайшылықтар болды. Мыңдаған, он мыңдаған дипломды мамандар ондай дайындық деңгейін талап етпейтін қызметтерде жұмыс істеді, ал бұл салалық жұмыссыздықтың орнын алып отырғанын көрсетеді.

Бүгінде жұмыссыздарды қайта оқыту, мамандықтарын өзгерту мәселесі  бекер көтеріліп жүрген жоқ.  Мәселен, әртүрлі ғылыми – зерттеу институттарына ғылыми қызметкелер емес, үй шаруасындағы әйелдер көбірек қажет болады, мектеп жасына дейінгі балалар мекемелеріне тәрбиешілер емес, «көңілтабатындар» тезірек орналасады және т.б.

Күні кешеге дейін бізде жұмыссыздық дейтін атымен жоқ деп, мұны социалистік жүйенің  негізгі артықшылықтарының бірі ретінде мақтан етумен күлдік. Бір есептен, солай екені рас та болатын – оның қандай жолдармен  қамтамасыз етіліп келгені өз алдына әңгіме. Ал нарықтық қатынастарға көшумізге байланысты бідің елімізде , басқа               ТМД елдеріндегі секілді, жұмыссыздар армиясы  күрт көбейді. Босаған немесе қысқарған әрбір жүз жұмыссыздың бесеуі -  жоғары білімді, әрбір он адамның екеуі – орта кәсіпті маман, әрбір бес адамның үшеуі – жалпыға бірдей орта білімді азамат.