Кәсіпорын басқару

1. Заттай бірліктер – бұл өнім жоспарланатын, есептелетін және тұтынушыларға өткізілетін өлшем бірліктеріне (дана, тонна, кг) сәйкес келеді. Ірілендірілген заттай бірліктер біртекті өнім жиынтығын аралық калькуляциялау үшін қолданылады;
2. Шартты-заттай бірліктер – өнімді калькуляциялау үшін қолданылады, бірліктегі пайдалы заттық құрамы ауытқуы мүмкін:
3. Құнды бірліктер – көтерме (өткізу) бағадағы қосалқы бөлшектер және өткізу бағасындағы 1 теңгелік тауар өнімі;
4. Еңбек бірліктері – кәсіпорын бөлімшесінің өнімін, еңбек шығындарын есепке алып калькуляциялауға арналған бірліктер.

Орындалған жұмыс пен  көрсетілген қызмет калькуляциялық бірлік ретінде, әдетте құрылыспен, жөндеумен, көлік қызметін көрсетумен және т.б. шұғылданатын өндірісте қолданылады.

Калькуляция өнімнің  сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін бақылауды жүзеге асыру үшін маңызды рөл атқарады. Калькуляцияны кәсіпорында белгіленген шығындар бабы номенклатурасы бойынша өндірілген өнімнің, жұмыстың және көрсетілген қызмет түрлері бойынша құрастырады.

Калькуляция баптары бойынша есеп жүргізу шығындардың мақсатты бағытталуын анықтауға және өнім бірлігі мен жеке түрлердің өзіндік құнын есептеуге көмектеседі. Кәсіпорынның өзіндік құн және толық өзіндік құн сияқты көрсеткіштері анықталады. Сонымен қатар, «Бобровка +» ЖШС-де екі түрлі өнімнің өзіндік құнын талдау 7 кестеде көрсетілген. Бұл талдауда кәсіпорын бойынша 1 тонна өнімнің жалпы өзіндік құны, өткізу құны және пайданы талдаймыз.

 

 

Кесте 7

«Бобровка +» ЖШС-ның 1 тонна өнімнің өзіндік құнын  
талдау (бидай)

Шығындар	2008		2009		2010
	бидай		бидай		бидай
	мың.тг.	%	мың.тг	%	мың.тг	%
Жанар-жағар май	2984	14,07	1179	8,62	2137	26,76
Ұрықтар	2200	10,38	3289	24,04	416	5,21
Гербицидтер	4650	21,93	1623	11,86	1607	20,12
Амортизация	1287	6,07	416	3,04	984	12,32
Аударымдармен еңбек ақы	4621	21,79	1420	10,38	1735	21,73
Салықтар	77	0,36	95	0,69
Құралдар	525	2,48	290	2,12	119	1,49
Минералды тыңайтқыштар	3496	16,49	689	5,03
Басқа да	700	3,3	1276	9,33	987	12,36
Үстеме	661	3,12	3405	24,89
Жалпы өзіндік құн, тг	21201	100	13682	100	10966	100
Өткізу құны, тг	27882		20673		25000
Пайда (залал) тг	6621		6991		14034

 

Бидай өнімін өндіруге 2008 жылы жанар – жағар май 14,07 % құраса  ол 2010 жылы 26,76% өскен. Амортизациялық аударым 2010 жылы 2008жыға қарағанда 2 есе өскен, бұл кәсіпорнның негізгі қорларының баланстық құны жоғарлағаннан болуы мүмкін.  Кәсіпорынның жалпы өзіндік құны 2008 жылмен салыстырғанда 2 есе азайған, 2010 жылы ұрықтарды сатып алу 5 есеге азайған.

 

 

Сурет 9. «Бобровка +» ЖШС- ның бидай өнімінің өзіндік құның динамикасы

 

Кесте 8

«Бобровка +» ЖШС-ның 1 тонна өнімнің өзіндік құнын талдау (арпа)

Шығындар	2008		2009		2010
	арпа		арпа		арпа
	мың.тг	%	мың.тг.	%	мың.тг.	%
Жанар-жағар май	2456	10,19	1463	11,62	1619	23,27
Ұрықтар	1346	5,58	3767	29,93	841	12,09
Гербицидтар	2436	10,10	629	4,99	662	9,51
Амортизация	2467	10,23	884	7,02	1770	25,44
Аударымдармен еңбек ақы	4542	18,84	3282	26,08	793	11,39
Салықтар	155	0,64	88	0,69
Құралдар	3306	13,72	120	0,95	540	7,76
Минералды тыңайтқыштар			2352	18,69
Басқа да	2636	10,94			733	10,53
Үстеме	4760	19,75
Жалпы өзіндік құн, тг	24104	100	12585	100	6958	100
Өткізу құны, тг	35578		28157		14000
Пайда (залал) тнг	11474		15572		3872

 

 

Сурет 9. «Бобровка +» ЖШС- ның арпа өнімінің өзіндік құның динамикасы

 

Ал арпа бойынша 2008 жылмен салыстырғанда 2010 жылы төмендеп кеткен, себебі 2010 жылы құрғақшылық болуы себебінен төмендеген. Ұрықтарды сатып алу 2009 жылы жалпы өзіндік құнның 29,93 % құрады, ал 2010 жылы  12,09 %  құрайды, бұл көрсеткіш 2 есе азайған. Және жалпы өзіндік құн 2010 жылы 2 есе азайды.

Қорытындылай келсек, бұл бөлімде біз «Бобровка +»ЖШС-ның қаржылық шаруашылық қызметіне талдау жасадық, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен өтімділігіне талдау жүргіздік. Кәсіпорын шығындарына калькуляция баптары бойынша талдау жүргізілді. Енді келесі кезекте біз «Бобровка + » ЖШС-ның шығындарын басқару жүйесін жетілдіру мен шығындарды есептеу әдістерін жетілдірудің негізгі бағыттары ұсынамыз. Кәсіпорындағы шығындарды үнемдеу мумкіндіктерін анықтау және оңтайландыру шараларын жүргізуге тырысамыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 «Бобровка + » ЖШС-ның шығындарын басқару жүйесін жетілдіру

 

3.1 «Бобровка + » ЖШС-нда шығындарды есептеу әдістерін жетілдірудің негізгі бағыттары

 

Шығындарды тиімді басқару  шығындар жіктелімі басқару объектісінің мәнін толықтай ашумен қатар, оларды есептеудің рационалды әдісін таңдауымен қамтамасыз етіледі. Осы немесе басқа  да бір әдістерді қолдану өндіріс  спецификасын, оның техникалық және технологиялық ерекшеліктерін, функционалдау шарттары мен басқа да маңызды факторларды ескере отырып жүзеге асырылады,  ол кәсіпорын қызметінің нәтижесін есептеудің нақтылығын, оның өндірістік және экономикалық тиімділігін жоғары деңгейде анықтайды. Шығындарды есептеу жүйесін дұрыс таңдау шығындар туралы максималды ақпарат алуды, бақылау, талдау жүргізуді және олардың негізінде басқарушылық шешім қабылдауды қамтамасыз етеді.

Отандық кәсіпорындарда шығындарды анықтау мен есептеу  жүйесі орталықтан басқарылатын экономика талаптарына толықтай жауап береді. 
Ол өндіріс процесінде пайда болған барлық шығындар туралы ақпарат алуды, негізінен мемлекеттік орталықтандырылған баға қалыптастыру мақсаты үшін өнімнің, қызмет және жұмыстың  нақты өзіндік құнын толықтай калькуляциялауды қамтамасыз етті. Шығындар туралы ақпарат алу әдістері айтарлықтай тиімді болды деп айтуға болады. Бірақ, осы шарттар бойынша кәсіпкерлер алдында тұрған мақсаттар шығындарды басқару қызметін жүзеге асыруды, олардың деңгейін азайтуды ынталандырмады. Сол себептен ақпараттың үлкен бөлігі сұраныссыз болып қалды. Шығындарды есептеу әдістерін жетілдіру теориялық негізделген болса да, бірақ тәжірибелік қолданылыс таппады.  Қазіргі таңда нарықтық қатынастар кәсіпорындар алдына жаңа міндеттер қойды. Оларды шешу үшін отандық теория мен осы сала бойынша жинақталған практикалық тәжірибе үлкен құндылықты көрсетеді.  Бірақ оларды қалыптасқан экономикалық шарттарға бағыттау қажет. Сонымен қатар, мақсатқа сай халықаралық тәжірибеге жүгіну қажет.  
Бұл жағдайда біз профессор Горбашко Е. А. пікірімен келісеміз, ол шаруашылық жүргізудің нарықтық жағдайында кәсіпорынның экономикасын басқаруда  шетелдік теория мен практика айтарлықтай тәжірибе жинағанын атап өтеді, оны зерттеу мен қолдану экономикалық қызметтке қатысушыларға өзекті болып келеді.

Шетелдік экомиканы  жарақтандыратын материалдарды  зерттеу шығындарды басқару қолданылатын әдістердің үлкен әртүрлілігіне  негізделетінін көрсетті. Нарықтың қатаң  тәртібі шартында қызмет ететін компаниялардың тәжірибесінде әрқашан баға, өнім сапасы, сатылым көлемі өзгереді, шығындарды анықтаудың және қалыптастыру жолдарының санының көптігі соншалық, оларды санау бірталай уақытты алады. 
Шығындарды есептеудің базалық әдісі көп болмаса да, компаниялар алға тартатын әр түрлі мақсаттар үлкен тәсілдердің қиыстырылуының пайда болғанын шарттастырды. Демек, менеджерлер толық шығындарды есептеуді  (absorption – cost system) қолана отырып, стандартты шығындарды есептеуіне (standart –cost system ) болады және осылардың барлығын араластырып немесе тапсырыстық тәсілмен (job order – cost system)  немесе процестік тәсілмен (process – cost system ) қолданыуы мүмкін. 

Қазіргі таңда шығындарды есептеудің бір ғана әдісін, оны басқа әдістермен араластырмай қолданатын кәсіпорындардың үлесі айтарлықтай азайды. Халықаралық тәжірибеде бар шығындарды есептеудің әр түрлі схемалық тәсілі төменде 10-шы суретте көрсетілген.

 

 

 

Сурет 10.  Халықаралық тәжірибедегі шығындарды есептеу тәсілдері

 

Суреттен көріп отырғанымыздай, қалыптасқан көп түрлі шығындарды есептеу жүйесінде қоланылатын әдістерідің ішінде алты түрі базалық болып келеді.  Біз осы тәсілдерді қарастыруға, мәнін ашуға, артықшылықтары мен кемшіліктерін анықтауға тоқталамыз, отандық тәсілдермен кейбір параллельдер жүргіземіз және біздің экономикамызда жаңа жүйелерді қолдану мүмкіндіктерін бағалауға тырысымыз.

Батыс өндірістік кәсіпорындарында қолданылатын шығындарды есептеу жүйесі көптеген белгілермен сипатталады, оларды оның классификациясы негізіне жатқызуға болады. Осы белгілердің біріншісі – тәсілдің өндіріс технологиясына тәуелділігі. Бұл жерде тапсырыстық тәсіл (job order-cost system) мен процестік тәсіл (process-cost system ) туралы сөз болып отыр.

Келесі екінші белгі  – есептеудің уақыттық бағытталуы. Бұл жағдайда тәсілдер нақты шығындар (бұрынға, тарихи) мен стандартты шығындарды (жоспарлы, нормативті) есептеуге бөлінеді.

Үшінші белгі –  шығындар көлемі, ол бойынша шығындарды толық жабу тәсілі (absorption-cost system) мен бөлшектеп жабу тәсілін (direct-cost system) шығарады.

Батыс фирмаларында қолданылатын шығындарды есептеу тәсілдерінің атауларына қарап, олардың арасында орталықтандырылған жоспарлау шартында қалыптасқан  тәсілдерді басқару және отандық  кәсіпорындарда қолданылатын кейбір аналогиялар  барын атап өткен жөн. Бұл бізге жақсы танымал өндірісте шығындарды толық есептеу «absorption-cost system» тәсілінде өз көрінісін табуда.

Экономикалық теория мен тәжірибеде осы тәсілдер шығындарды есептеу мен калькуляциялау әдісі ретінде қарастырылады.  Бұндай анықтама оларды тек қана бухгалтерлік есеп  саласына  жатқызады, демек, тек қана есептік жұмыскерлер өтеліміне. Сонымен қатар, бұл жүйелер өндірісті жоспарлау, ұйымдастыру, реттеу сияқты салаларды қамтиды және шаруашылық шешім қабылдауда үлкен мағынаны иеленеді. Осыған орай аталған жұмыста олар шығындарды қалыптастыру  мен есептеу тәсілдеріне жатқызылады.  
Біздің ойымызша, бұл атау оларды үлкен контекстіде жалпы кәсіпорын мен шығындарды басқару позициясында қарастыруға көмектеседі.

Шығындарды тапсырыс бойынша есептеу өнімнің жеке түрлерінің қайталанбайтын немесе аз қайталанатын даналарын шығаратын кәсіпорындарда жүзеге асырылады, сонымен қатар өндірісте жөндеу және  эксперименттік жұмыстар жүргізуде қолданылады.

Хорнгрен мен Дж. Фостердің  «Бухгалтерский учёт: управленческий аспект» кітабында осы аталған тәсілді қолдану мақсатқа сай болып келдеді, онда «ұйымдарда технологиялық мақсаттарға деген материалдар, өндіріс жұмыскерлерінің негізгі еңбек ақысы және жалпы өндірістік шығындарды  нақты өніммен жеңіл идентификациялауға болады » деп көрсетілген.

Отандық кәсіпорындар үшін қарастырылып отырған тәсіл жаңа тәсіл болып табылмайды,  себебі ол бұрын және қақіргі уақытта  да қолданылады. Оның отандық әдебиеттерде кең қолдануы да осыны куәландырады.

Шығындарды есептеудің тапсырыстық тәсіліне қарама-қайшы тәсіл процестік тәсіл  болып табылады.  Өндірістік кәсіпорындарда аталған жүйені қолданудың мақсатқа бағыттылығы көптеген авторлармен бекітілгеніне қатамастан, оны өндірістік емес салада қолдану фактілері бар.  
Процестік калькуляциялау – бұл әдетте үлкен өндірісте өңдеудің бірнеше кезеңінен өтетін, шығындар біртекті өнім арасында бөлінетін жүйе.  
Батыс экономистері поцестік есептеу жүйесі тапсырыстық есептеу жүйесінен оны жүзеге асырудың аз шығындарымен ерекшеленетінін бекітеді.  
Процестік әдістің басты идеясы шартты бірліктерді қолдану болып табылады.  Шартты бірліктерді жұмсалған ресурстарға сәйкес шығарылған бұйым санын анықтау үшін есептейді, яғни аяқталмаған өндірісті ескере отырып.   
Бұл мақсатта осы немесе басқа шығындар бойынша тауарлардың дайындық деңгейі мен аяқталу деңгейі анықталады. Дайындық деңгейі осы уақытқа жұмсалған шығындадың жоспарланған жалпы шығындарға қатынасымен анықталады. Шартты бірліктерді қолдану өнімді өндіру мен жұмсалған шығындар арасында қатаң байланыс орнатады. Бұл тәсілдер біздің экономикалық әдебиеттерде жақсы зерттелген және тәжірибеде кең қолданылады. Демек, оларды енгізу қажеттілігі артық екенін көрсетеді.  
Тек осы  тәсілдердің бақылау және аналитикалық мүмкіндіктерін максималды қолдану мақсатында бұл тәсілдерді одан әрі жетілдіру мен дамыту жолымен жүру қажеттілігін атап өткен жөн. Осы жүйелердің батыстық нұсқалары отандықпен сай келсе де, олар өздерінің функциялары бойынша бірталай кең ауқымды. Бұл бағытта автоматтандырылған жүйені, жауапкершілік орталықтарын анықтауды, жұмсалған шығындар қатынасына шығырылған өнім санын нақты есептеуді кең қолдану өзекті болып отыр.