Қаржылық менеджменттің базалық көрсеткіштері және ақпарат жүйесі

      Қаржылық  менеджменттің базалық көрсеткіштері  және ақпарат жүйесі

      2. 1. Қаржылық менеджменттің базалық  тұжырымдамалары

      Қаржылық  менеджмент қаржы теориясында дамыған  бірқатар байланысқан негізгі тұжырымдамаларға тірек етеді. Бұлар келесі:

      а) уақытша ақша құны тұжырымдамасы;

      ә) табыстылық пен тәуелділік арасындағы мәміле тұжырымдамасы;

      б) капитал бағасы тұжырымдамасы;

      в) капитал нарығының тиімділік  тұжырымдамасы;

      г) мәлімет ассиметриясы тұжырымдамасы;

      ғ) агенттік қарым-қатынастар тұжырымдамасы;

      д) балама шығындар тұжырымдамасы; 

      2.1.1. Уақытша ақша құнының тұжырымдамасы 

      Ақша  ағынының тұжырымдамасы келесіге ұйғарады:

      а) ақша ағынын теңестіру, оның түрі және созылымдылығы;

      ә) оның элеметтерінің мөлшерін анықтайтын факторларды бағалау;

      б) әр уақытта жұмыс істейтін дисконттік коэфициентті таңдау;

      в) бұл ағынмен байланысқан тәуекелділікті бағалау және оны есептеу әдісі. 

      Ақшаның уақытша құндылығы – бұл ақша қаражатының объективті сипаттамасы. Оның мәні – бүгін бар ақша және болашақта алынатын ақша бір құндылы  еместігінде тұрады. Бұл бір құндылық еместік үш негізгі себептермен анықталады:

1. Инфляция. Инфляция жағдайында ақшаның құндылығын жоғалту, бір жағынан оларды салым салуға шақырады, яғни инвестициялық үрдісті қаржыландырады; ал басқа жағынан – қалдығы бір ақшаның және болашақта алынатын ақшаның айырмашылығын түсіндіреді.
2. Болашақта күтілетін ақшаның ала-алмау тәуекелділігіне. Әрбір шарт бойынша болашақта ақша түсетіндігі орындалмау, немесе жартылай орындалмауы мүмкін.
3. Ақша айналымы. Ақша қаражаттары, басқа әр актив сияқты, уақыт өтуімен пайда түсіруге пайдаланады. Бұл мәнде, аз уақыттан кейін алатын сома шешім қабылданып жатқан уақыттағы сомадан артық болуы көзделеді.

 

      2.1.2. Табыстылық пен тәуекелділік  арасындағы мәміле тұжырымдамасы 

      Бұл тұжырымдама келесіде тұрады: бизнесте табысқа ие болу әрқашан тәуекелділікпен қатар болады. Осы екімінездемелер бір-бірімен пропорционалды: күтілетін немесе талап етілген табыс жоғарлағанмен, тәуекелдік дәрежесі де жоғарылайды, бұл табыс алмай қалу мүмкіндікпен байланысты. Қаржылық менеджментте келесі шартты мақсат қойылады және шешіледі: мысалы табысты максималдау немесе тәуекелділікті минималдау керек, бірақ табыс пен тәуекелдік арасындағы қатынасты табу керек. Қаржылық менеджментте тәуекелдік категориясы әр аспектілерде қабылданады: инвестициялық жобаларды бағалауда, инвестициялық қоржынды қалыптастыруда, қаржылық тәсілдер мен әдістерді таңдауда, капитал құрылымы бойынша шешім қабылдауда, дивидендік саясаты негіздеуде және т.б. 

      2.1.3. капитал бағасы тұжырымдамасы 

      Әр  компанияның әрекет жасау мүмкіндігі оның қаржыландыру көздерінің болуына байланысты. Олар экономикалық табиғатымен, пайда болу әдістерімен, шұғылдану әдістері және уақытымен, тіршілік ұзақтығымен, басқару дәрежесімен анықталады. Бірақ, ең негізгі қаражат көздерінің сипаттамасы – бұл капитал бағасы. Капитал бағасының тұжырымдамасының мәні – кәсіпорынның қаржы көздеріне қызмет ету оған біркелкі дәрежеде әсерін тигізбейді. Қаржыландырудың әр көзінің құны болады, мысалы банктік несие үшін пайыз төлеу керек.

      Капитал бағасы кәсіпорынның шарасыздыққа ұшырамауына және қаржыландыру көзін қамтамасыз етуге қажетті табыстың ең төмен деңгейін көрсетеді. Капитал бағасын сандық бағалау инвестициялық жобаларды таңдауда, кәсіпорын қызметін қаржыландыру нұсқауларын таңдауда маңызды орын алады. 

      2.1.4. Капитал нарығының тиімділік тұжырымдамасы  

      Нарық экономика жағдайында көптеген компаниялар  капитал нарығымен әр түрлі дәрежеде байланыста болады. Ірі компаниялар  кредитор ролінде де, инвестор ролінде  де көрінеді, ал ұсақ компаниялар инвестициялық сипаттағы қысқа мерзімдік мәселелерді шешумен шектеледі. Алайда, операциялар белсенділігі сияқты, капитал нарығында шешім қабылдау және жұмыс бағытын таңдау капитал нарығының тиімділік тұжырымдамасымен тығыз байланысты болады.

      Капитал нарығына қосымша ретіндегі «тиімділік» термині экономика тұрғысынан емес, ақпарат тұрғысынан түсіндіріледі, яғни нарық тиімділігінің дәрежесі оның ақпаратқа қанықтылық дәрежесімен және нарыққа қатысушылардың ақпаратқа қол жеткізу дәрежесімен сипатталады. Қатыстыроылып отырған тұжырымдама ғылыми әдебиеттерде «нарық тиімділігінің гипотезасы» деп белгіленген.

      Осы гипотезаға сәйкес, нарыққа қатысушылар  ақпаратқа толық және еркін қол  жеткізе алған жағдайда,акцияның бағасы оның нақты құнының ең жақсы бағалануы болып табылады. Нарық тиімділігі жағдайында кез келген жаңа ақпарат түскеннен соң, акция және де басқа қағаздар бағасына әсер етеді.

      Нарықтың  ақпараттық тиімділігіне қол жеткізу  үшін төмендегідей талаптар орындалуы  тиіс:

• нарыққа қатысушылар мен сатып алушылардың алуан түрлілігімен көп болуымен тән;
• капитал нарығының барлық субъектілеріне ақпарат бір уақытта жеткізіледі және оған ие болу үшін ешқандай шығын қажет емес;
• трансакциялық шығындар, салықтар және мәміле жасауға кедергі жасайтын өзге де факторлар болмайды;
• жеке тұлғаның немесе заңды тұлғаның жасалған мәмілесі нарықтағы жалпы баға дәрежесіне ешқандай әсер тигізбейді;
• нарықтың барлық субъектілері өздері күткен пайданы неғұрлым көбейтуге тырысып, оңтайлы жағдай жасайды;
• нарықтың барлық қатысушылары құнды қағаздар мәмілесіне үстеме пайда таба алмайды.

      Нарық тиімділігінің үш формасы (түрі) бар:

1. Әлсіз. Әлсіз форма жағдайында акциялардың айналымдағы бағасы алдағы кезеңдегі баға динамикасын көрсетеді. Әлсіз формада баға динамикасы туралы статистикалық мәліметтер негізінде курстың төмендеуі немесе жоғарлауы туралы болжауға болмайды.
2. Орташа. Баршаға бірдей жететін ақпарат тез арада бағаға әсер ететіндіктен арнайы ақпараттық – талдауы агенттіктерінің мәліметін, эмитент есебін, баға статистикасын талдаудың қажеті жоқ.
3. Күшті. Тиімдіктің күшті формасы осы уақыттағы бағалар ақпаратты ғана емес, жариялануы шектеулі мәліметті білдіреді.

 

      2.1.5. Ақпараттың ассиметриялық тұжырымдамасы 

        Ақпараттың ассиметриялық тұжырымдамасы капитал нарығының тиімділік тиімділік тұжырымдамасымен тығыз байланысты. Оның мәні келесі: кейбір жеке санаттағы тұлғалар барлық нарық қатысушылары білмейтін ақпаратқа ие болады.

      Аса құпия ақпаратқа көбінесе компания иелері мен менеджерлер ие болады. Бұл ақпаратты жариялағанда болатын  нәтижеге қарай әртүрлі тәсілде қолданады. 

      2.1.6. Агенттік қарым-қатынастар тұжырымдамасы 

      Бизнесті  ұйымдастыру формасының күрделенуіне қарай, нарықтық қатынас жағдайында агенттік қатынас жағдайы өзекті болып отыр. Мәселе компаниялардың иелену қызметімен басқару және бақылау  қызметінің арақашықтығында, мұнда компания иелері мен оны басқарушылардың көзқарастары үнемі бірдей болмайды, бұл оңтайлы шешімді талдаумен тығыз байланысты, яғни бірінші осы кезеңдегі пайданы қамтамасыз етсе, екіншісі болашаққа көзделген. Осы қарама-қайшылықты бірқатар азайту үшін, әсіресе менеджердің келеңсіз әрекеттерін болдырмау үшін компания иелері агентті шығындарды енгізуге мәжбүр болады. Мұндай шығындардың болуы объективті фактор болып табылады, ал олардың көлемі қаржы сипатында шешім қабылдау барысында есепке алынуы керек. 

      2.1.7. Балама шығындар тұжырымдамасы 

      Балама  шығындар тұжырымдамасы капитал  салымының мүмкін болатын нысандарын бағалауда, өндірістік қуатты қолдануда, сатып алушыларға несие беру саясатының нұсқауларын таңдау да және басқа да салаларда маңызды роль атқарады. Балама шығындар ықтималдық баға немесе өткізіп алған мүмкіндік бағасы деп те аталады, ол – компанияның өз ресурстарын қолданудағы өзгеше нұсқауды таңдаған жағдайдағы, мүмкін бола алатын кіріс. 

      2.2. Қаржылық ресурстар және олардың  көздері 

      Қаржылық  ресурстар деп кәсіпорынның иелігіндегі  белгілі бір кезеңдегі барлық ақша кірістері мен қорланымдардың жиынтығын, яғни ақша қорларын, кредит ресурстарын және ақша резервтерін  атайды. Кәсіпорынның банктегі шотындағы  белгілі бір күндегі ақшалары, оның меншікті немесе қарыз қаражаттары болып келетіндігіне қарамастан, оның барлығы нақтылы қаржы ресурстарын құрайды.

      Қаржылық  ресурстар өндірісті дамытуға, өндірістік немесе саладағы объектілерді қаржыландыруға және кәсіпорынның күнделікті қызметін қамтамасыз етуге бағытталады. Сонымен қатар қаржылық ресурстар өндірістік-саудалық үдірісті, шикізатты сатып алуды, тауарды сатып алуды, яғни еңбек құралдарын, еңбек күшін және басқа да өндіріс элементтерін дамытуды көздейді.

      Қаржы ресурстарын түзетудің қайнар көздері болып кәсіпорынның иелігіндегі өзінің қаражаттары және әр түрлі қайнар көздерден енгізілген қаражаттар жатады (1 – сурет). Қаржылық ресурстар пайда мен амортизациялық ақаулар есебінен де түзеледі. Сонымен қатар қаржы ресурстарының қайнар көзі ретінде істен шыққан мүлікті сатудан түскен түсімдер, әр түрлі мақсатты түсімдер қатысады.

      Қаржы ресурстары, қайтадан құрылған және қайта  өзгертілген кәсіпорындардың қаржы  нарығында жұмылдыруы мүмкін. Сондықтан  да осы кәсіпорын шығарған акцияларды, облигацияларды, басқалай құнды қағаздарды, сонымен қатар басқалай қарыз қаражаттарды әр түрлі несиелер түрінде сату пайдаланады.  
 
 

 

 

 

 

 

 

 

 
3-сурет. Кәсіпорынның қаржы ресурстарын  қалыптастырудың көздері

       
Әр түрлі  қайнар көздерден құрылған қаржылық ресурстар кәсіпорынға жаңа өнімге дер кезінде қаражат салуға, қазіргі  істеп жатқанкәсіпорынды керек кезінде кеңейту мен техникамен қайта жарақтауды қамтамасыз етуге, ғылыми зерттеулерді, жетілдірулерді және оларды енгізуді қаржыландыруға мүмкіндік береді.

      Пайда болуына қарай қаржы ресурстары ішкі (меншікті) және сыртқы (тартылған) қаражаттар болып бөлінеді. Өз кезегінде ішкі ресурстар таза пайда және амортизация түрінде, сонымен қатар кәсіпорын қызметкерлері, салық органдары, бюджеттен тыс мекемелер алдындағы міндеттемелер түрінде болады. Сыртқа ресурстар тартылған және несиеге алынған қаржылық ресурстар түрінде болады. Кәсіпорынның қаржы ресурстары (ішкі де, сыртқы да) кәсіпорынның қарамағында болған уақытына қарай қысқа мерзімді (бір жылға дейін), ұзақ мерзімді (бір жылдан артық) болып бөлінеді.