Қылмыс түсінігі,белгілері және түрлері

Қажетті қорғану жағдайында қол сұғушы адамға зиян келтіру, яғни корғанушының немесе өзге бір адамның жеке басын, тұрғын үйін, меншігін, жер учаскесін және басқа да құкықтарын, қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін коғамдық қауіпті кол сұғушылықтан қол сұғушыға зиян келтіру жолымен қорғау кезінде, егер бұл орайда қажетті корғану шегінен асып кетушілікке жол берілмеген болса, ол қылмыс болып табылмайды.

Барлық адамдардың кәсіби немесе өзге де арнаулы даярлығына және қызмет жағдайына қарамастан тең дәрежеде қажетті қорғануға кұкығы бар. Бұл құкық адамға қоғамға қауіпті кол сұғушылықтан құтылу басқа адамдардың немесе мемлекетгік органдардың көмегіне жүгіну мүмкіндігіне карамастан тиесілі болып табылады.

Нәтижесінде қол сұғушыға анық шектен тыс, жағдай мәжбүр етпейтін зиян келтірілетін, қол сұғушылықтың сипаты мен коғамдық кауіптілігі дәрежесіне қорғанудың көрінеу сай келмеуі кажетті қорғаныс шегінен шығу деп танылады. Бұлайша шектен шығу тек касақана зиян келтірілген жағдайларда ғана қылмыстық жауаптылыққа әкеп соқтырады.

Адам  өміріне кол сұғушыға не каруды қолданумен немесе қолдануға әрекет етумен ұштасқан өзге де кол сұғушылыкка тойтарыс беру кезінде адамға зиян келтіру кажетті қорғаныс шегінен шығу болып табылмайды.

Қол сұгушылық  жасаған адамды ұстау кезінде зиян келтіру. Кылмыс жасаған адамға оны мемлекеттік органдарға жеткізу және оның жаңа қол сұғушылық жасау мүмкіндігін тыю үшін ұстау кезінде зиян келтіру, егер мұндай адамды өзге амалдармен ұстау мүмкін болмаса және бұл орайда осы үшін кажетті шаралар шегінен шығуға жол берілмесе, қылмыс болып табылмайды.

Қолсұғушылық жасаған адамды ұстау адамға келтірілген зиян жағдай мәжбүр етпейтін анық шектен тыс зиян қажетсіз келтірілген кезде, олардың ұсталатын адам жасаған қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесіне және ұстаудың мән-жайына көрінеу сай келмеуі ұстау шараларын асыра сілтеу деп танылады. Бұлайша асыра сілтеу қасақана зиян келтірілген жағдайда ғана қылмыстық жауаптылыққа әкеп соғады. Қол сұғушылық жасаған адамды ұстауға бұған арнаулы уәкілеттігі бар адамдармен бірге жәбірленушілер мен басқа азаматтардың да құқығы бар.

Аса қажеттілік. Қылмыстык, кодекспен қорғалатын мүдделерге аса қажет болған жағдайда зиян келтіру, яғни белгілі бір адамның немесе өзге де адамдардың өміріне, денсаулығына, құқықтары мен заңды мүдделеріне, коғамның немесе мемлекеттің мүдделеріне тікелей қатер төндіретін қауіпті жою үшін зиян келтіру, егер бұл қауіпті басқа амалдармен жою мүмкін болмаса және бұл орайда аса қажеттілік шегінен шығып кетушілікке жол берілмесе, кылмыс болып табылмайды.

Кұкық қорғау мүдделеріне алды алынғанға тең немесе одан гөрі елеулі зиян келтірілген, төнген қатердің сипаты мен дәрежесіне және қатер жойылған жағдайға көрінеу сәйкес келмейтін зиян келтіру аса кажеттілік шегінен шығу деп танылады. Мұндай шектен шығушылық тек касақана зиян келтірілген жағдайларда ғана жауаптылыққа әкеп соғады.

Жедел-іздестіру  шараларын жүзеге асыру. Уәкілетті мемлекеттік орган қызметкерінің не осы органмен қызметтес өзге адамның осындай органның тапсырмасы бойынша жедел-іздестіру шараларын орындауы кезінде заңға сәйкес жасаған әрекетімен осы Кодекспен корғалатын мүдделерге келтірген зияны, егер бұл әрекет бір топ адам, алдын ала сөз байласу арқылы бір топ адам, ұйымдасқан топ немесе қылмыстық қоғамдастық (қылмыстық ұйым) жасаған қылмысты болғызбау, анықтау, ашу немесе тергеу мақсатымен жасалса, сондай-ақ егер құкық қорғау мүдделеріне келтірілген зиян аталған қылмыстармен келтірілетін зиянға карағанда онша мәнді болмаса және егер оларды болғызбау, ашу немесе тергеу, сол сиякты қылмыс жасауға кінәлі адамдарды әшкерелеуді өзге тәсілмен жүзеге асыру мүмкін болмаса, қылмыс болып табылмайды. Бұл көрсетілген ереже адамның өміріне немесе денсаулығына қатер, экологиялык, апат, қоғамдық касірет немесе өзге де ауыр зардаптар қатерін төндіретін әрекет жасаған адамдарға колданылмайды.

Орынды тәуекел ету. Қоғамдық пайдалы мақсатқа қол жеткізу үшін орынды тәуекел еткен ретте Қылмыстык кодекспен қорғалатын мүдделерге зиян келтіру қылмыс болып табылмайды. Егер аталған мақсатка тәуекелмен байланыссыз Іс-әрекетпен (әрекетсіздікпен) қол жеткізілмейтін болса және тәуекелге жол берген адам Кылмыстық кодекспен қорғалатын мүдделерге зиян келтірілуін болғызбау үшін жеткілікті шаралар колданса, тәуекел орынды деп танылады. Егер тәуекел ету адамдардын өміріне немесе денсаулығына кері неу қатер төндіруге, экологиялық апат-ка, коғамдык күйзеліске немесе өзге де ауыр зардаптарға ұштасатын болса, тәуекел ету орынды деп танылмайды.

Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу. Егер күштеп мәжбүрлеудің салдарынан адам өзінің іс-әрекетіне (әрекетсіздігіне) ие бола алмаса, күштеп мәжбүрлеудін нәтижесінде Кьлмыстык кодекспен қорғалатын мұдделерге зиян келтіру қылмыс болып табылмайды. Психикалык мәжбүрлеудін нәтижесінде, сондай-ақ күштеп мәжбүрлеудің нәтижесінде Қылмыстық кодекспен қорғалатын мүдделерге зиян келтіргені үшін соның салдарынан адам өзінің іс-әрекетіне басшылық жасау мүмкіндігін сақтаған қылмыстык жауаптылык туралы мәселе Кылмыстык кодекстін 34-бабында көрсетілгсн аса қажеттілік деген мән-жайдың ережелері ескеріле отырып шешіледі.

Бұйрықты немесе өкімді орындау. Өзі үшін міңдетті бұйрыкты немесс өкімді орындау жөнінде іс-әрекет жасаған адамнын Қылмыстык кодекспен корғалатын мүдделерге зиян келтіруі қылмыс болып табылмайды. Мұндай зиян келтірілгені үшін заңсыз бүйрык немесе өкім берген адам кылмыстық жауапқа тартылады. Көрінеу зансыз бұйрыкты немесе екімді орындағаны үшін қасакана кылмыс жасаған адам жалпы негіздерде қылмыстық жауапқа тартылады. Көрінеу заңсыз бұйрықты немесе өкімді орындамау кылмыстық жауаптылықка ұшыратпайды.

3. Қылмыстық-кұқықтық жауапкершілік

Қойылған  міндетгерді орындау үшін Қьшмыстық  кодекс кылмыстық жауапка тартудын негізін және жеке адам, коғам, мемлекет өміріне кандай қауіпті іс-кимыл кылмыс болып табылатындығын, жасалған кылмыска қандай жаза,  қылмыстық- құқықтық шаралар қолданылатынын белгілейді. Қылмыспен күресу барысында мемлекет әр түрлі әдістер мен шаралар қолданады. Сондай әдістердін бірі - жаза,

Жаза  — өзіндік ерекшеліктері мен аддына койған максаттары бар, мемлекеттің мәжбүрлеу шарасы. Қылмыстық кодекстің 38-бабына сәйкес жаза дегеніміз соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекетгік мәжбүрлеу шарасы. Жаза кылмыс жасауға кінәлі деп танылған адамға колданылады және ол адамды кұкыктары мен бостандыктарынан Қылмыстык, кодекспен көзделген айыру немесе оларды шектеу болып табылады.

Жазаның мақсаты әлеуметгік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған адамды түзеу және сотталған адамнын да, басқа адамдардын да жаңа қылмыстар жасауынан сактандыру мақсатында қолданылады. Жаза тән азабын шектіруді немесе адамньщ қадір-касиетін корлауды мақсат етпейді.

Қылмыстық жаза тек қана мемлекеттің атынан соттьң үкімімен тағайындалады. Жаза тағайндау туралы күшіне енген соттың үкімі барлық мемлекетті және мемлекетгік емес үйымдарға, мекемелерге, бірлестіктерге міндетті және Қазақстан Республикасы аумағында міндетті түрде орындалуға жатады. Сот үкімімен тағайындалған жаза жекелік сипатта болады, яғни баска адамдарға катысы жоқ  тек қылмыс жасаған тұлғаға ғана тиісті. Жазаны орындау мемлекеттің күшімен, ықпалымен іске асырылады. Мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы ретінде жаза тек қылмыс секілді құқық бұзушылыққа ғана қолданылады.

Жазаның міндетті түрдегі касиеті жазалау, жаза беру болып табылады. Жазалау, жаза беру дегеніміз жазаның мәжбүрлеу, күштеу сипаты, сотталған тұлғаға заң шеңберінде белгілі бір құқықтар мен міндеттерді аткарудан айыру және оның кұкықтарын шектеу. Жаза міндетті түрде қылмыскерге белгілі бір тән, жан, материалды зияндар шектіреді. Жазаның жазалау бөлшектері оның қорқыту сияқты касиетін білдіреді. Сондықтан жазалау жазаның ауырлық дәрежесін, сипатын көрсетеді.

Жасалған  қылмыстың ауырлығы мен коғамдык қауіптіліге байланысты мынандай жазаның негізгі түрлері колданылады: 1) айыппұл салу; 2) белгілі бір лауазымды аткару немесе белгілі бір қызметпен айналысу кұкығынан айыру; 3) қоғамдық жұмыс-тарға тарту; 4) түзеу жұмыстары; 5) әскери кызмет бойынша шектеу; 6) бас бостандығын шектеу; 7) камау; 8) тәртіптік әскери белімде ұстау; 9) бас бостандығынан айыру; 10) өлім жазасы колдаңылуы мүмкін.

Сонымен бірге  сотталғандарға негізгі жазалардан басқа мындалай косымша жазалар: 1) арнаулы, әскери немесе кұрметті атағынан, сыныптық шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік марапаттауларынан айыру; 2) мүлкін тәркілеу колданылуы мүмкін.

Айыппұл салу және белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір кызметпен айналысу кұқығынан айыру және қоғамдық жұмыстарға тарту жазалаудың негізгіде, қосымшада түрлері ретінде қолданылуы мүмкін.

Жаза  тағайындау қылмыстық құқықтың жалпықұқықтық және ерекше салалық кағидаттарын білдіретін белгілі қағидаттарға негізделеді. Ондай кағидаттарға: зандылық,ізгілік,әділеттілік,жазаның тағайындалуының негізділігі,жазаның даралығы, қылмыстық куғын-сүргінді үнемдеу жатады.

Қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті бабында белгіленген шекте және Кылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінің ережелері ескеріле отырып, әділ жаза тағайындалады. Қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа қылмыстардың алдын алу үшін кажетті және жеткілікті жаза тағайындалуға тиіс. Егер жасалған қылмыс үшін көзделген жазаның онша катаң емес түрі жазаның мақсатына жетуді қамтамасыз ете алмайтын болса ғана ол үшін көзделгендері арасынан неғұрлым қатаң жаза тағайындалады. Жасалған қылмыс үшін Қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті баптарда көзделгеннен неғұрлым қатаң жаза Қылмыстық кодекстің 58-бабында көрсетілгендей қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындау және 60-бабындағы қылмыстардың жиынтығы бойынша немесе үкімдердің жиынтығы бойынша та-ғайындалуы мүмкін. Жасалған қылмыс үшін Қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті баптарда көзделгеннен катаңдығы төменірек жаза тағайындау үшін негіз Қылмыстық кодекстің 55-бабында белгіленеді.

Жаза  тағайындау кезінде қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесі айыпкердің жеке басы, сонымен бірге оның қылмыс жасағанға дейінгі және одан кейінгі мінез-кұлқы, жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар, сондай-ақ тағайындалған жазаны сотталған адамның түзелуіне және оның отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына ықпалы ескеріледі.

Қылмыстық жауаптылықтан және жазалаудан босату. Қылмыстық жауаптылық деп кылмыс жасаған тұлғаға қолданылатын қылмыстық-кұкықтық шаралардың барлығын айтамыз. Негіз болған жағдайда, қылмыс жасаған тұлға қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін. Қылмыстық жауаптылықтан, іс-кимылда белгілі бір қылмыстың құрамы болған кезде босатылады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде қылмыстық жауаптылықтан босатудың 5 негізі қарастырылған:

 1) шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату (65-бап); Шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату. ҚР ҚК-нің 65-бабында көрсетілгендей, бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған адам, егер ол кылмыс жасағаннан кейін айыбын мойындап өз еркімен құқық қорғау органдарына келсе немесе қылмысты ашуға жәрдемдес-се, немесе қылмыс келтірген зиянды өзгеше түрде қалпына келтірсе, қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін.

Жеке  адамға қарсы ауыр немесе аса ауыр қылмысты қоспағанда, қылмыс жасаған адам, егер ол ұйымдаскан топ немесе қылмысты сыбайластық (қылмысты ұйым) жасаған қылмыстарды болғызбауға, ашуға немесе тергеуге, ұйымдасқан топ немесе қылмысты сыбайластық (қылмысты ұйым) жасаған қылмысқа басқа да қатысушыларды анықтауға белсенді түрде жәрдемдессе, қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін.

2) қажетті  корғану шегінен асқан кезде  қылмыстық жауаптылыктан босату (66-бап); Қоғамдық қауіпті қылмыстан болған үрейлену, қорқу немесе сасқалақтау салдарынан қажетті корғану шегінен асқан адамды сот істің мән-жайын ескере отырып, қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін. Ауыр емес қылмыс жасаған немесе адамның қайтыс болуымен немесе оның денсаулығына ауыр зиян келтірумен байланысты емес орташа ауыр қылмысты бірінші рет жасаған адам, егер ол жәбірленушімен татуласса және келтірілген зиянның есесін толтырса, қылмыстық жауаптылықтан босатуға жатады. Орташа ауыр қылмыс жасаған адам, егер ол жәбірленушімен татуласса және жәбірленушіге келтірілген зиянның есесін толтырса, кылмыстык, жауаптылыктан босатылуы мүмкін.

3) жәбірленушімен  татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату (67-бап);

4) жағдайдың өзгеруіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату (68-бап); Қылмыс белгілері бар әрекет жасаған адамды, егер істі сот қараған кезде жағдайдын өзгеруі салдарынан ол жасаған әрекет коғамға кауіпті емес деп танылса, сот қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін. Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған адамды, егер ол адамның содан кейінгі мүлтіксіз мінез-құлкына байланысты іс сотта қаралған уақытта ол коғамға кауіпті деп есептеле алмайтындығы белгіленсе, сот қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін.

5) ескіру мерзімінің өтуіне байланысты кылмыстық жауаптылықтан босату (69-бап).Егер қылмыс жасалған күннен бастап мынадай мерзімдер өтсе, адам қылмыстық жауаптылықтан босатылады: 1) кішігірім қылмыс жасағаннан кейін екі жыл; 2) орташа ауырлықтағы қылмыс жасағаннан кейін бес жыл; 3) ауыр қылмыс жасағаннан кейін он жыл; 4) аса ауыр қылмыс жасағаннан кейін он бес жыл. Ескіру мерзімі қылмыс жасаған күннен бастап және сот үкімі занды күшіне енген кезге дейін есептеледі. Егер қылмыс жасаған адам тергеуден немесе соттан жалтарса, ескіру мерзімінің өтуі тоқтатылады. Бұл ретте ескіру мерзімінің өтуі адамның ұсталған немесе оның айыбын мойындап келген кезінен бастап жаңартылады.Бұл орайда,егер қылмыс жсаған уақытттан бері жиырма бес жыл өтсе және ескіру тоқтатылмаса, адам қылмыстық, жауапқа тартылмауы керек.

Егер  ауыр қылмыс жасаған адам ауыр қылмыс жасағаннан кейін он жыл немесе аса ауыр кылмыс жасағаннан кейін он бес жыл өткенге дейін жаңадан қасақана қылмыс жасаса, ескіру мерзімі тоқтатылады. Мұндай реттерде ескіру мерзімі жана қылмыс жасаған күннен кайта басталады. Ескіру мерзімі өткенге дейін адам тағы да қылмыс жасаған өзге реттерде әрбір қылмыс бойынша ескіру мерзімі дербес өтеді.