Сөздік қор жане антоним создер

100

қатынаска түседі. Сондықтан фразалық байлаулы мағынадағы сөздер өзіне лайықты  белгілі контексті талап етіп түрады.

Фразсологизмдср бір бүтін единица ретінде қолданылуы жа-ғынан лексикалық единица — сөзге ұқсайды. Жалаң сөз де, күр-делі сөз де сөйлеу кезінде жасалмайды, даяр тұрған кұрылыс материалы ретіндс сөйлемнің қүрамына енеді. Мәселен, бала, балалы, балалык, балалау, бала-шаға, балажан, балажандық, балалы-шағллы тәрізді сөздер сөйлемнің құрамына енгенде бұ-лар түбір морфсма, аффикстік морфемаға жіктелмейді, әрқай-сысы бір бүтін единица ретінде жұмсалады. Фразеологизмдер дәл осы сияқты қүбылыс деп тану керек. Бұлар бірнеше сөз-дсрдіц тіркесінен күралғанымен, тілдің қазіргі қалпы тұрғысы-нан дербес магыналық бөлшектерге бөлінбейді, сөйлегенде тұтас күйінде қаз-қалпын бұзбай қолданылады. Мысалы: жер аяғы кеңіді, жерге қаратты, жерден алып, жерге салды, жер-жебіріне жетті, жерден жеті қоян тапқандай, жер-көкті басына көшірді, жер ортасына келген адам, жер астынан жік шықты, екі құлағы тік шықты, жер-көкке сыйғызбады, т. б. Бұлар құрылым-құры-лысы жағынан қаншалыкты күрделілігіне қарамастан сөйлем ішінде әріқайсысы жеке “өздермен бірдей, теңесіп тұрады. Мә-селен, қыздың жиған жүгіндей деген фраза—эсем, кәркем көрікті дегеи синонимдсрдің біреуімен пара-пар, ит терісін басына қап-тады деісн — ұрысты, балағаттады, сөкті, дегендердіц орнын басып, сөйлемнің бір мүшесінің кызметін атқарып тұрады.

Сөз бен фразеологиэмдердің арасында да бірінен біріне ауы-сып жататын өтпелі қарым-қатыстық байланыстар болады. Тұ-рақты тіркестер мсн күрделі сөздер о баста сөз бен сөздің тір-кесуі арқылы келіп шықса, фразеологизмдердің кейбіреулері кей жағдайда қос сөз бен бірікксн сөзге айналып кететіндері болады. Мәселен, түпетабан, мысыққуйрық, атқұлақ, көріқыз, отагасы, ақсақал, жандайшап, атқамінер, атамекен, аткөпір, ауызекі, ауызба-ауыз, қырып-жою, өліп-өшу, күйіп-пісу, сүйіп-қушу, ат-сайман, атарман-шабармап, жатпай-турмай,- өліп-тіріліп сиякты біріккен сөздер мен қос сөздер идиомалану, лехсикалану, грамматикалану заңымен даму-өзгеру процестерін басынан өт-кізді. Қазіргі кезде бұлар лексика-грамматикалық жағынан бір-тұтас, ритм ыргағы жағынан бірыңғай болып барып фразеоло-гизмдерден күрделі сөзгс айналып кеткен.

Олай болса күрделі сөздерді жалаң сөз бен тұрақты тіркестерді  өзара байланыетырып түратын  дәнекер (көпір) деп есептеуге болады. Күрделі сөздер жалаң сөзбен де, фразеологизмдер мсн де екі жақты байланыста болады. Өйткені есім фразеологизмдср мсн күрдслі сөздері бір үлгімен (модельмен) жасалады. Мысалы: жсл аяқ, жел бау, жел буаз, жел бұйда, жел көз, жел қайық, жел көңіл, жел куық, жел құйын, жел құяң, жел өкпе, жел сөз, жел тиірмен, т. б.

Осылардың бәрі бір үлгімен жасалғанымен, мән-мағыналары бірдій емес, Бұлардың біреулері күрделі сөзге (желбау, жел қайық, жел тнірмен), енді біреулері фразеологиэмдерге (жел

101

аяк, жел буаз, жел көңіл, жел  күйын, жел сөз, жел өкпе) жатады. Ал қайсыбіреулерінің (жел бүйда, жел көз, жел күян, т. б.) қайда барары күмәнды болып тұрады. Бұларды түр-түрпатына қарап бәрін бір категорияға жатқызу ғылыми жагынан ағат-тық болады. Демек, күрделі сөздер мен фразеологизмдерді өзара жіктеп бөлу үшін бұлардьщ әрқайсысына тән өзіндік белгілерін жете тани білу керек деген сөз.

Фразеологизмдердіқ өзіндік екінші бслгісі — магына түтас-тығы. Фразеологизм біткеннің бәрінде де белгілі бір меншікгі мағынасы болады. Ол машна түрақты тіркесті құрастырушы сынарлардың мағыналарына сәйкеспейді, оларға тәуелсіз, өзді-гінен өмір сүрсді. Мәселен, жерден жеті қоян тапқандай дегсн-нен қатты куанды, шаттанды дегенді түсінеміз. Бұл мағына жер, жеті, қоян, табу дегсн төрт сөздін бір дс біреуімсн байла-ныспайды, бірақ сол төрт сөздің қаз-қатар жұптасып қолдануы арқылы пайда болады. Фразеологизмдер бір бүтін единица ре-тінде қолданып қана қоймайды, мағыналық жағынан да біртұтас единица ретінде көрінеді. Мысалы: кір жуып, кіндік кескен жер (атамекен, туған жер), екі аяғын бір етікке тықты (тық-сырды, састырды), инемен құдык, қазғандай (бейнеті көп, өте

ауыр), шаш стектен (көп, мол), аттың жалы, түйснің қомында (асығыста, қарбаласта) дегендердін, бәрі де құрылым-қүрылысы жағынан түрлі-түрлі болғанымен, әрқайсысы мағына түтастығымен сипатталады. Фразеологизмдердің мағына түтас-тыгын жеке сөзбен нақ бірдей дсп санауға болмайды. Сөз түбір мағынаны, ягни лексикалық магынаны білдіреді. Ал фразеоло-гизмдер әрқашанда туынды мағынада жұмсалып, сөзбен бала-малық қатыста емес, жанамалыі^байланыста тұрады. Зерттсуші-лер қазіргі кезде сөз бен еркін тіркес мағынасын лексикалық мағына, ал жанамалық катыста болатын түракты тіркестердін мағынасын фразеологиялық магына деп жіктеп бөледі. Мәселен^ біреулсрдің баеыныц көлеміие қарап, үлкен бас, кіші бас нсмесе басы үлкен, басы кіші деуге болады. Мұндағы улкен мен кіші дегенде сшқандай эмоциялық бояу жок. Сөздін. дәл ұғымын көр-сетіп тұрады. Осы ұғымды фразеологизмдермен де білдіруге бо-лады. Мәселен, бастың үлкенін — қауға бас, кішісін — шақша бас десек, онда бастың соншалықты үлкен, я кіші екендігін біл- дірумен қатар, оған күшті эмоциялық мән жамайды. Сөйтіп б-і реулердің ар-намысына тиіп, ашу-ызасын келтіретіндей жағдай жасайды. Сол сияқты кісілердің аузына қарап біреуін — дорб ауыз, екіншісін — оймак, ауыз десск те жағымды-жағымсыз көз қарас пайда болады. Олай болса, жеке сөздін лексикадық мағы- насы мен тұрақты тіркесіін, фразеологиялық мағынасы бір-бірі не тецбе-тең балама болмайды деген сөз. Жеке сөз де кейде ауыс мағынада қолданылып, бейнелі мәнге ие болады. Міысалы: Жыл- қыныи жылқысы бар, Қазанаты бір бөлек. Жігіттіц жігіті бар Азаматы бір бөлек (Мақал). Осындағы азамат дегсн сөз катар- дағы жән жігіт емес, адамгершілігі мол, парасатты ерекше кісі дегенді бейнелсп көрсетіп түр. Жеке сөздердегі бұл сияқты бей-

102 ‘

ислілік мағына соқпа-соқпада елең етіп, бір көрініп қалатын сирек құбылыс деп танылады. Ал фразеологизм біткеннің бәріне тәон басты бслгі туынды мағынада жұмсалып, әрдайым бейнелі мән тудырады. Фразеологизмдердің мағынасында жағымды не-месе жағымсыз әйтеуір бір экспрессивті реңк болады. Сөз бен тұрақты тіркестердің айырықша көзге түсетіь бір ерекшелігі осында.

Тіркес тиянақтылығы да фразеологизмдердің ен негізгі бел-гілерінің біріне жатады. Тиянақты сөз тізбегіндегі сөздер әркім-нің қалауынша емес, қалыптасқан белгілі жүйемен орналасады. Өзара тығыз жымдасып орналасқан сөздердің жігі ажыратылмай тұрады. Олар бір-бірімен иін тіресіп, өзге сөзбен алмастыруға я болмаса, тұрақты орын тәртібін өзгертуге келмейді. Мәсслен, мүрнын көкке көтерді дегеннін, орнына қолын көкке көтерді десек, мән-мағынасын бүтіндей өзгертіп жібереді. Тұрақты тіркес еркін тірксске айналып кетеді. Ал көк деген сөздін, орнына оиың синонимі аспан сөзімен ауыстырсақ (мурнын аспанға .көтерді), мағына тұтаастығы онша бұзылмағанымен, стильдік мәні солғындап, үйлесімі кемиді, құлаққа жағымды тимейді. Кәтерді дегсн етістікті көтермеді, көтеріп түр, көтермейікші дегендей түрлендіріп, өзгерте беруге де көнбейді. Тек өзінің сіресіп қалыптаеқан қалпында қолдануды талап етеді. Сол сияқты бар-мағын тістеді деудін, орнына саусагын тістеді десек, фразеоло-гиялық мағынасынан ажырап, баскаша мән алады.

Сондай-ақ санын соқты деген  тұрақты тіркестің күрамындагы сан деген сөздің орнына тізе немесе бас деген сөздер қолданыл-майды .Қолданыла қалған күнінде тұрақтыдан еркін тір-кеске ауысады.

Кейде тұрақты тіркестің құрамындағы  бір сөздін әр түрлі формасынан әлденеше фразеологизмдер жасала беруі де мүмкін. Мысалы, жамбасы жерге тигенше(өле-өлгенше), жамбасы жерге тиді (өлді, жер жаетәнды), жамбасы жерге тимеген (ешкімнсн жығылып көрмеген, күшті). Кей ретте жалғыз дыбыстың бір өзі–ак тұрақты тіркестің мән-магынасын бүтіндей өзгертіп жібереді. Мәселен, тіл тиді дсгсннен сүк, өтті, көз тиді дегенді тусінсек, тілі тиді болса, біреуді біреу балағаттап сөкті, тілдеді болып, мүлдем басқаша магынаға ауысады. Сол сиякты іш тартты, ішін. тартты, ішіне тартгы дегендсрдің сыртқы құрылым-кұрылысы бір-біріне соншалықты жақын болғанымен, мән-мағынасында елеулі айырмасы бар. Ауызға ілікті мен ауызға ілінді, ауыз ашты, ауыз ашпады, аузын ашырмады дегендердін бәрі де өэ алдына жеке-жеке фразеологизмдер деп есептеледі. Бүл жағынан карағанда фразеологизмдердің орын тәртібінің тұрактылығы сөздің морфемалық қүрамының тұрақтылык сипатымен бірдей деп есептеуге болады. Жоғарыдағы аталған үш түрлі белгі (түрақтылық, тутастық, тиянақтылық) арқылы фразерлогизмдер тілдін өзіе категорияларынан оқшауланып, өзіндік бітім-бейнесімен дербес өмір сүреді.

ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕП СӨЗДЕРДІ ӘДЕБИ

Январь 10, 2013 · Қазақ тілі

ТІЛГЕ ҚАТЫСТЫҒЫНА ҚАРАЙ ТОПТАСТЫРУ Қазіргі қазақ тілі ауызекі сөйлеу тілі және әдеби тіл болып екі салага бөлінуімен байланысты оның сөздік құрамдағы сөздері де негізінен осы скі салага іштей бейімделіп топтасады. Сонымен бірге осы екі салаға бірдей қызмет атқаратын ортақ сөздер де болады. Мәселен, тілдегі жалпылама лексика әдеби тілде кандай мәнді қызмет атқарса, ауызекі сөйлеу тілінде де сондай маңызды қызметке жегіледі. Мүндай ортақ сөздер болмаса, бір тілдің екі түрлі формасы екі басқа тіл болып көрінері еді. Жалпылама лексика ешбір мамандықты талғамайды, бір тілде сөйлеуші халықтың бәріне бірдей сөйлегенде де, жазғанда да бірдсн-бір үйытқы, негізгі тірек болады. Сөздік құрамдағы жалпылама лексикага қатысты сан жағынан мол, ең қажетті сөздер-білмеген, түсінбейтін адам сол тілді еркін біледі деуге келмейді..

Әдеби тілде сөйлеп, әрі жаза білу үшін, жалпылама лексикамен қатар сол тілдің арнаулы сөздерін (герминологияны), көнерген сөздері мен неологизмдерін, эмоционалды-экспрессивті-сөздерді, біршама кәсіби сөздерді, кітаби сөздерді білу қажет. Осы аталған сөздердің барлыгы да әдеби тілдің аясында қолданылатын, соған бірден-бір телінді сөздер деп есептеледі. Жан-жақты дамыған әдеби тілдің лексикасы тек осшідай сөздерден құралады. Қазіргі қазақ әдебн тілінін құрамында аталған сөздер түгелдсй кез-десегіндігі жогарыда бірқыдыру баяндалды.Әр халықтыц тұрмыс жағдаятына, сол елдің үлттық өзіндік ерекшелігін сипаттайтын экзотикалық (шегел) сөздері де әдеби тілдің лексикасына жат- жатқызылады. Қейбір тіл мамандары осындай экзотикалық сөздердіварваризм дса те атайды. Сөйлеу тілінің (биэдеби) лексикасыва жалпылама лексика- қатар тұрмыстық сөздер мен қарапайым сөздер, диалектизмдер мен бірқыдыру кәсіби сөздер, сонымен бірге дөрекі сөздер мен балағат сөздер, алғыс пен қарғыс мағынасындагы сөздер де осы топқа жатады. Бұлардың кейбір нүсқалары гана көркем шығармада болмаса, әдеби тілдің өзге салаларының бірде-біреу, інен де кездеспейді. Көбінесе ауызекі тілде сақталған. Олар мына на сияқты сөздер: шпана, есік көрген, құдуанда, тоқ етері, қатынжанды, тырқырату, тәйкіш, ұят-сяят, қаншыл, көди-сөди, арзан-парзан, көсеу қара, түбі түскен шелектей, қазақпайски, рақатизм, езбалдақ, селтеңбай, боқмұрын, қара жаяу, обалы нешік, жанбызбалау, шақша бас, шуйке бас, әкесін таныту, тыраш, жыртақай, жолың болғыр, тондр жарылқасын, жасың ұзақ болсын, бала-шағаңның игілігін көргір, көсегең көгергір, жағың түспей жамандық көрмегір, адыра қал, атың өшкір, жүгірмек келгір, қараң қалғыр, албасты басқыр, топалаң келгір, бықпырт тигір, жуадай солғыр, жетпегір, тіліңе шоқ түскір, үйіңнен: уркіп шыққыр, жиған-тергснің өзіңе бұйырмағыр, көзің көріп

қолың ұстамағыр, ит ішкір, қасқыр жегір, жау алғыр, обалын жібермегір, көріңдс өкіргір, жолың болмай, жолда қалгыр, т. б Қазақ тілінде әдепсіз балағат сөздердің де неше түрлісі кез деседі. Әсіресе кемітіп мүқату мағынасында көбірек қолданы-

лады. Семіз адамды — мес қарын, боқ қарып, иі жұмсақ адамды — көк есек, аузын буған өгіз, өте арық жіңішке адамды — инелік, оқтау жұтқан, сұр адамды — сұр жылан, ұйқышыл

адамды — маубас, бір аяғы кем адамды — ақсақ Темір, бір

көзі кем адамды — Құнанбай, жалғыз көзді дэу, сараң адам

ды — Қарабай, әзәзіл адамды — Жантыщ, қолынан түк келмей

тін адамды — царақшы, қур сүлде, тір аруак, деп кемітіп айта-

ды. Айуанаттарға немесе тарихи белгілі кейіпкерлерге балап

колдану арқылы белгілі бір адамга деген жагымсыз көзқарасы

білдіреді. Осындай сөздердіц бәрі де — ауызекі сөйлеу тіліне

тән, сол топқа енетін сөздер. Бұлар көбіне-көп экспрессивті-эмо-

ционалды болады. Айтушының немесе бетпе-бет сөйлесуші екі

адамның бір-біріне деген жағымды-жағымсыз көңіл-күй көзқа-

расын білдіреді. Мұндай сөздердің  ешқайсысы да жазба әдеби

тілдің аясынан орын алуга тиісті емес. Сондықтан да бір тілдің

әдеби және би әдеби формасы сөз  байлыгы жагынан гана емес.

грамматикалық құрылым-құрылысы меп сгильдің нормасы

ғынан да бір-бірінен айырылар жігі бар дегеп сөз.

ШЕБЕР СӨЙЛЕУ – БОЛАШАҚ  МАМАНҒА ҚОЙЫЛАР

БАСТЫ ТАЛАП

Әдеби тілдің нормалары мен стильдік жүйелерін игеру – ана тілін  қадірлейтін  адамның әрекеті  екендігі белгілі жайт. Сондықтан  әр адам әдеби тілде барды дұрыс  таңдап, талғап сөйлеуге, жазуға үйренуге көңіл қоюы тиіс.

Белгілі ғалым Ш.Ш.Сарыбаевтың пікірінше, қоғам мүшелерінің өзара қарым-қатынас  жасау құралы ретінде тілдің қоғамдық саяси, мәдени және күнделікті өмірде алатын орны ерекше екені баршаға  аян. Бірақ кейде тілдің осындай  зор мәнін біле тұра дұрыс сөйлеп, дұрыс жазу, тіл тазалығын сақтау, жалпы сөз мәдениетін қадағалап  отыру жағы жетіспей жататындығы, мұндай қателіктердің болуына мамандардың  өз тіліне, сөз саптауына мән бермеушілігі және сөйлеушінің тіл жұтаңдығы, сөздік қорының кедейлігі, тіл заңдылығын бұзып айтулары себеп болады [1, 87 б.]. Осы кемшілікті болдырмау үшін, жоғары оқу орнында барлық мамандықта  студенттердің сөйлеу мәдениетін жетілдіруге  көңіл бөлінуі   қажет. Бұл сауатты, әдеби  тілде сөйлейтін, заман  талабына сай, мәдениетті маман дайындауды толық дәрежеде жүзеге асыруға жол  ашады. А.Қыдыршаев: «Жалпы, сөз сөйлеуді шебер меңгеруді қажет етпейтін мамандық атаулы жоқ» [2, 7 б.], - деп бекер  айтпаған. Студент сауатты жазуға, іс қағаздарын мүлтіксіз орындауға, баяндамалар жасауға, пікір-сайысқа  түсуге, топ алдында әдеби тілде  сөйлеуге жаттығу керек. Оған мектептегі тіл дамытудан алған білім  дағдысы жеткіліксіз. Сондықтан  жоғары оқу орындарында студенттердің  әдеби тілде жатық та шешен  сөйлеу дағдылары қалыптастырылуы  қажет.