Сөздік қор жане антоним создер

ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢТҮРЛЕРІ

Фразеологизмдерге тон үш түрлі  ортақ белгі болғанымең бұлар  бір-бірінен әрдайым ашық ажыратыла бермейді. Бұл белгілер, әсіресе мағына тұтастығы бірінен ап-айқын көрінсе, екіншісінсн көмсскі, үшіншілерінен өте солғындау болып кездеседі, Сондықтан фразсологизмдерді түр-түрге бөліп топтастыру тіл біліміндегі ең күрделі де қиын мэселелердің бірінен саналады Зерттеушілср бірде тұрақты тіркестің біртұтас мағынасы мен солардың құрамындағы сыңарлардыц ара қатысына қарай жік-. геп бөлсе скіншілері құрылым-құрылысы жағынан, үшіншілер атқаратын қызметі мен стильдік мәні жағынан топтастырады. Орыс тілі білімінде академик В. В Виноградовтын, классифнка- циясын негізге алып бөледі¹. Бұл классификацияны Отандық тіл- ғылымына басшылыққа алғалы 30—40 жылда уақыт өтті. Қазақ тіл біліміндс де осы классификацияны бірден-бір арқау етіп келе жатырмыз

Қазақ тіліндегі фразеологизмдер  де фразеологиялық тұтастық, фразоологиялық бірлік және фразеологиялық тізбек болып  негізінен үш топқа жіктеледі.

Фразеологиялық тұтастық. Бұл топқа фразеологизм құрамын- дағы сөздер бір-бірімен тұтасып, әбден жымдасьш кеткен олар-дың мағыналық жігін ешқандай ажыратуга болмайтын тұрақты тіркестер жатады. Мәселен, мұрнынан шаншылып жүр, мұрнына су жетпеді дегеннен қолы тимеді, бүрылуга мүршасы болмады дегенді түсінеміз. Бұл мағына осындагы үш сөздін тұтас жиын-тығынан келіп шығады. Түйдек ішіндегі жекелген сөздерге талдау жасап, бірін екіншісінен бөліп алуга көнбейді. Түйені түгімен жүтты дегеннен біреуден ойсырата пара алып, елді қана ды дсген мағына туады. Бұл магынаның жасалуынатүйе, түк жұгу сөздерінің тікелсй қатысы жоқ, соларды бірінен соң бірін тіркеп, жұбын жазбай қолдану арқылы пайда болған. Жағына пышақ, жанығандайдегеннен тарамысына ілінген арық, жүдеу дегенді тусінеміз. Бұл мағынаны жасауга жақ, пышақ жану сөз- дерінің тікелей қатысы болмаган. ‘Иегінен тағалы ат тайып жы- гылгандай дегеннен сақал-мұрттан жұрдай, көсе дегенді ұғына мыз. Мұндя да мағына тұтастықтың бірлігін, айқын байқаймыз. Аттың жалы, түйеніқ қомында дегашен қарбалас шақ, абыр-са-быр уақыт дегенді түсінеміз. Мұнда да тұрақты тіркестегі жеке сөздер мен фразеологиялық мағына арэсында тікелей байланыс-тын болмағандығы бзйқалады. Бір ұрты май, бір ұрты қан де-геннен екі жүзді, залым дегснді ұғынамыз Бұл фразеологиялық мағына тұрақты тірксстердің құрамындағы бір, ұрт, май, қан дегсн сөздердің меншікті магынасымен мүлдем сәйкеспейді. фра-

1 В В Виноградов. I) Основные понягия русской фразсологни как лингнистической дисциплиныы — Сб “Труды юбиленной научной сессии ЛГУ”, 1964.

2,Об основных типах фразеологических  едпниц в русском языке Сб “Академик А. А. Шахматов”, 1947; 3) Русскнй язык (грамматические учение о слове) издание второе, 1972.

зеологиялық түтастық жске сөздердің  тұгас жиынтығгынан пай-да болғанымен, олар іштей түрлі бөлшектерге  бөлінбей, іс-әрс-кетті, сапа мен белгіні, зат пен кұбылысты бір бүтін атау ретінде көрсетіп бере алады.

Фразеологиялық бірлік. Бұлар да фразеологиялық тұтастык тәрізді орын тәргібі жагынан өте тиянақты болып келип. Алада-да құрамындағы сөздсрдің мағынагының қаншалыкты тасала-нуы, я болмаса, тасаланбауы жарынан елеүлі өзгсшеліктері бо-лады. Бұлар ен алгашқы еркін тіркесті_ауыс мағынада колдану-дан келіп шығады. Мәселсн, ескі жараның аузып ашты дегсннен өткенді қайта қозғады, ұмытып кеткенді еске салды дегенді тү-сіңеміз. Бұл фразеологиялық мағынаның жасалуына ең алғашкы еркін тірксстегі тура мағынасы негіз болган. Сол магынаға басқадай мән бсріп, ауыстырып қолдану арқылы жасалгандығы бірден көзге шалынады. Жатқан жыланнық құйірыгын басты де-ген фраза біреудің кытығына тиіп, жоқ жерде бір пәлеге тан болды дегенді білдіреді, Бір кимыл-әрекетті баска әрекстпсн салыстырып қолдану арқылы фразеологизмдерге айнальш кет-кен. Ит байласа түргысыз дегеннен адам түгілі ит екеш ит те тұ-рып болмайды дегснді түсінеміз. Соңгы фразеологиялық мағы-наның жасалуына еркін тіркестегі бастапқы (лексикалық) ма-ғына тірек болғандыгы айқын байқалады. Қөз көрмес, құлак, естімес жер дегеннен аяқ жетпейтін алыс жер, қиыр шет деген фразалық мағына пайда болған. Соңғы мағына мен алгашқы ма-ғынаның өзара байланыстылыры анық сезіліп тұрады. Ит көй-лекті бұрын тоздырған_дегеннен біреуден біреудің сәл үлкендігі бар дегенді түсінеміз./Жеке сөздердің қосындысынан пайда бол-ған жай ғана туынды магына емес, бейнеленген туынды магына екендігін көреміз. Фразеологиялык тұтастық пен фразеоло-гнялық бірліктің ара-жігін ажырату кей жағдайда қиынга соғады. Мәселен, ит басына іркіт төгілді (ағыл-тегіл молшылық) дсгенде екі жақты түсінік қалуға болады. Малмен көзі шыққан егде адамдар үшін бүл тіркес фразеологиялық бірлік болса, малдан сырт жүрген, әсіресе кейінгі жастар мұны фразеологиялык түтастық деп тануы сөзсіз. Тұрақты тіркестің алгашқы заттык мағынасы нерұрлым көмескіленіп, тасалана, күңгірттене бастаса, соғұрлым оның магына түтастығы да күшейе түспек. Мәселен, қарры бау деген тұрақты тіркестің үш түрлі магынасы бар: 1) иттің мойнына таратын бау, 2) қалың малдың алдына ала берілетін жоралғысы, 3) тамыр-таныстықпен қалап-сұрап алған зат үшін берілетін төлем ақы.

Қарғы бау тәрізді тұрақты тіркестерді жасалу үлгісіне қарап (тамақ бау, балақ бау, аяқ бау, т. б.), күрделі сөздің тобына да жатқызуға болады. Алайда мұның соңғы екі магынасы тұрақты тіркес екендігін, оның ішінде фразеологиялық тұтастықка жататындығын бірден танытады. Сол сияқты мойнына мініп алды деген фразаның да екі мағынасы бар: 1) басынды, иыктады; 2) біреудің арқасында күн көрді, масыл болды.

Фразеологиялық соңғы мағына алғашқы  заттық мағынадан келіп шыккандығына қарамастан, фразеологиялық тіркестін қай түріне жатқызуға келгенде кереғар пікірлер болуы мүмкін. Мұн- дагы негізгі басты себеп — тұрақты тіркесгің мағыналарынык» тым көнеленіп, ескіре, күнгірттене бастауымен тығыз байланыс- ты. Демек, тұрақты тіркестін мағына тұтастығы кейде кім қалай түсінумен байланысты шешіледі.

Фразеологиялық тізбек. Бұл да фразеологиялық бірлік сияқ-ты сркін тіркесті ауыспалы мағынада қолдатдан ксліп шықкан. Ягни тұрақты тіркес сыңарларының бастапқы лекснкалы: мағынасы бүтіндей жойылмағанымен, жойылуга жақындап, күң-гірт тарта бастаган. Мұнда ерікті мағынасындағы сөзбен фра- зеологиялық калпында, сөздіц тіркесуінен жасалып, сол қалпын-да, тізбек күйінде қолданылады. Мысалы: бота көз, қоян жүрек,. асқар бсл, тоң мойын, сойдақ тіс, қауға бас, оймақ ауыз, бауыр-сақ мұрын, кем иек, ала қол, кара бет, жел аяк, қарсақ жон, қолаң шаш, мысық мұрт, алтын айдар, жуан жұдырық, қош жауырын, ақ саусақ, балды бармақ, кең қолтық, көк езу, салпы ерін, кер азу, қалам қас, ай қабақ, теке сақал, торсық шеке,-жез таңдай, бір ұрт, қызыл тіл, күміс көмей, қамыс құлақ, шөп желке, қу жақ, қызыл кеңірдек, біз тұмсық, бір төбс, зор кеуде. шер көкірек, аршын төс, қабырга ағайын, көк жұлын, жүйке тамыр, аш бүйір, еркек кіндік, салқын қанды, т. б.

Фразеологиялық тізбектің құрамындагы  срікгі (тура) магы- надағы сөз сан алуан сөздермен тіркесіп жұмсалу қабілегі болса, фразеологнялық туынды мағынадагы сөз бірді-екілі сөзбен ғана шектеліп колданылады. Мәселен. көк бет, қысыр сөз, қасқа жол деген фразеологиялық тізбектердің кұрамындағы бет(жалпақ бет, дөңгелек бет, сопақ бет), сөз (аз сөз, көп сөз, дұрыс сөз, бұрыс сөз), жол (үлкен жол, кара жол, сокпак жол) деген қыруар сөздсрмен тіркесіп қолдана берсе, фразеологиялы; мағынадағы көк сөзі бет сөзімен, сөз қысыр сөзімсп, жол қасқа сөзімен ғана тіркеседі,

Фразеологиялық тізбектің сыңарларының бастапкы мағынасы онша ашық та айқын  болмағанымен, солғын тартып, сезіліп, , ұрады. Мысалы: көз ұшында, көз жегкісіз, көзін тырнап аш қалы, көзі тірісінде, көз шалым жер, көз барда, көзімдсй көр, көзі жоғалды, көзі ілінді, көзі жетті, т. б. Фразеологиялық байлаулы мағынадағы сөздің қолдану шецбері шектеулі болады,

Фразеологизмдер құрылым-құрылысы жағыаан  скі топқа бөлі-неді: 1) Қүрылым-қүрылысы сөздердіц белгілі бір тіркесі болып келетін фразеологизмдер.Мысалы: шақша бас, қарақат көз, ашық ауыз, ала қол, бүйрек бет, қамыт аяқ, құба жөн, қалкат құлақ, мұрты шағылмаған, жауырын құрлы көрмеді, саусақпен, сапарлықтай, кең иықты, ат жақты, иығы босады, алақанның аясындай, бармақ казы, езуі жиылмады, тісін басты, қас қарай-ды, кірпік қаққанша, сақалды басымен, ку тілді, кеңірдектен, кслді, тұмсығы батпады, ецбегі қатпағаи, төбесі тесік, өр көкі-рек, аркасы бар, бүйірі шыкты, мұрынның қанындай т. б.

2) Қурылым-қурылысы жағынан өйлемге тең фразеологизм-дер. Мысалы: бір қолын екі ете алмады, екі иыгынан дем алды,

ұйықтаса, ойда жоқ, ел бетін көрместей  болды, табанын жерге тигізбеді, аузына ақ ит кіріп, кара ит шықты, ішкен  асы бойына тарамады, көзіне көк шыбын үймелетті, көрер таңды көзімен атырды, ашса алақанында, жұмса жұмырығында, ішкен асын жерге қойды, аяқ-колын бауырына алды, басы ауырып, балтыры сыздады, бұтын бұт, қолын кол кылды, қасынан бір елі тас-тамады, жеңген иттің желкесінен алды, көңілі су сепкендсй басылды, қашпаған кара қашардың уызына қарайтын, кой үстті-не боз торғай жұмыртқалады. Т.б.

ФРАЗЕОЛОГИЗМ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӨЗІНДІҚ БЕЛГІЛЕРІ

Фразеология деген термин негізінен екі түрлі мағынада қол-данылады. Бірінші мағынасы тілдегі тиянақты тіркестерді тексеретін тіл білімнің саласы дегенді, екіышісі — бір тілдегі фразеологизм байлығының тұтас жиынтығы дегенді білдіреді. Алай-да фразеологизмдер жеріне жеткізе зерттсліп біткен гылым деп айтуға болмайды. Мұның шріігілмеген даулы мәселелері ,өте көп. Сондықтан да соңғы 15—20- жылға дейін мұны жеке пән ретінде арнайы зерттеушілер тым аз болды. Қөбінесе лексикалық қор ретінде сөз байлығы деген топқа жатқызып, лексиканың көлемінде тексерумен шектеліп келгендігі мәлім. Соңғы 20—25 жыл көлемінде түркі тілдерінде фразеология проблемалары жан-жақты зерттеліп, қыруар еңбектер жарық көрді’. Әсіресе, ака-демик I. Қеңесбаевтың “Қазақ тілінщ фразеологиялық сөздігі атты көлемді еңбегі тек қазақ тілінде ғана емес, бүкіл түрколо–гияға қосылган елеулі үлес деп карауға болады. Автор аталган .сөздіктің “Қазақ тілінің фразеологизмдері туралы” атты бөлі-мінде қазақ тіліндегі фразеологизмдердің теориялык мәселеле-рін жан-жақты қарастырьш, біраз ілгері дамыткан. Біз осы бө-лімді жазу үстінде сол ецбекке сүйене отырып, соны теориялық арқау етіп жаздық.

Фразеологизмдер өз алдына дербес лингвистика  саласы екен-

дігін танытатын негізінен үш түрлі басты белгісі бар. Олар

-I) даяр қалпыпда жүмсалу белгісі, 2) мағына тұтастыгы’, 3) тір-

кес тиянақтылыгы.

Осы үш белгіні еркін түсіну үшін әрқайсысын жеке-жеке алып арайық. Фразеологизмдердіц даяр қалпында жұмсалу белгісі

Ш.Рахматуллаев.Некоторые вопросы узбекскоп фразеологии Ташкент, 1966,К.Бабаев. Түркмен дилинде идиомалар. Ашгабат, 1962- Г X Ахатов. Фразеологические выражения в татарском языке. ҚД Қазань 1954 ~Г ~Х Ахунжанов. Татар теленсц ндиомдары. Казань; 1972; Г. А. Байрамов. ‘ Устойчивые словосочетания в азсрб языке. “Изв. АН Азерб ССР”. Серия общественных Г-Іук. 1959, № 5, Р. Р. Юсипова. Устойчивые глагольные сочетания в турецком языке КД, М, 1961; 3. Г. Ураксин. Фразеология башкирского языка. Москва 1975_и др.

2 1.Қецесбаев. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. 1977,

еркін сөз тіркесімен салыстырғаида  айқын байқалады. Мәселен, Дәурен қалат жүрейін деп отыр деген бір сөйлемді әркім неше саққда жүгіртіп өзгерте беруіне болады. Мысалы; Дәурен қалаға жүрмекші, Дәурен жақын арада қалага бармақшы, Дәурен қалаға барам ба деген ойда, Дәуренніц қалаға жүрем бе деген ойы бар т. б. Бұл сияқты еркін сөз тіркестері қатынас жасау процесінде әркімнің өз қалауы бойынша жасалады. Белгілі бір ойды кім қалай етіп жеткізсе де еркі бар деген сөз. Ал тілдегі фразеологизм -мдер бұлай етуге, қүбылтуға көнбейді. Мәселеи, төбесі көкке жетті дегенді төбесі көкке жетейіндеп тур, төбесі көкке~жетпекші деп өзгертуге болмайды. Бұлардыц сыртқы құрылым-құрылысы еркін тіркеске ұқсағанымен, сөйлем ішінде қолданғанда біртұтас даяр күйінде жүмсалады. Ешкімнід ырқына көнбей, даяр тұрған құрылыс материалы ретінде қызмет етеді де, сол қалпында сөй-лемніц қүрамыпа епсді. Еркін сөз тіркесінід әрбір сыңары мағыналық дербестігін сақтап, сөйлемде әр басқа мүше ретінде жұмсалады. Сннтаксистік сөз тіркесі белгілі бір үлгілер (модельдер), формулалар бойынша сөйлеу кезінде жасалады. Еркін тіркес пен фразалық тіркесті бір-бірінен ажыратудың түрлі амалдары да болады Мысалы: Ерке магазиннен 40 пышақ сатып алды. Қырық пышақпеп қыржыңдап тұрған тулкі, 0 да осал жау емес қыран пацга (Абай). Екі сейлемдегі қырық пышақ деген тіркестіц алгашқысы — сркін тіркес те, соңғысы — фразалық тіркес. Алғашқы сөйлемде қырык, дсген сан есім өзінің төрт оннан құралған сандық ұгымды тікелей білдіреді. Мұндағықырық деген сөз лышақтыд сан мөлшерін көрсетіп түр. Соңғы сөйлемде бұл сөз (40) өзініц сапдық ұғымынан біржола қол үзіп, фразсологиялық байлаулы магынаға ауысқан. Еркін тіркесте тіркескен сөздердің арасына басқадай сөз салып, өзгертіп айтуга, я болмаса, түрліше сұрау қоюға көнсді. Мәселен, алғашқы сөйлемдегі қырық пышак, деген тіркесті қырық куміс пышақ деп өзгертуге, пышақтың санына карап, “Қанша?” деген сұрау қоюға болады. Ал соңгы сөйлемдегіқырық пышак, деген тіркес мұндай өзгерістіц ешқайсысына көнбейді. Оның есесіне фразалық тіркесіің белгілі бір синонимдік баламасы болады. Мәселен, соңгы сөйлемдсгі қырық пышақ деіеи түрақты тіркесті қырқысу, аңдысу, жесісу дегендермеп алмас-тыруға болса, алғашқы сөйлемдегі еркін тіркесте мүндай балама атымеп кездеспейді. Тура мағынадагы сөз шындык болмыспен тікелей байланысты болады да, контекстс тұрса да, тұрмаса да өзінің заттық логикалық қатынасымен белгілеиеді. Ал фразалық бай-лаулы мағынадағы сөздер әрдайым белгілі контекске телінді, бағынышты болып тұрады. ^[ Оң көз бен оң қол дегендерді түсіну үшін де пәлендей контекстің қажеті жоқ. Өйткені бұлар өзінің тура (заттық) мағы-насында жұмсалып тұр. Ал “менің оң көзім де, оң қолым да бір өзідсің” десек, мұндағы оң көз бен оң қол дегендер туынды мағгынада қолданылып, фразеологизмге айиалган. Бүлар сенімді серік, адал да мықты жәрдемші дегендермен баламалық қарым-