Инновациялық қызметті қолдаудың әлемдік тәжірибесі

Тақырып 13. Инновациялық қызметті қолдаудың  әлемдік тәжірибесі.

1. Мемлекеттің инновациялық  дамуындағы инновациялық қызметті  мемлекеттік қолдау ерекшеліктері.

2. Технологиялар трансфері  

 

1. МИД-дағы  инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау ерекшеліктері.  

 

Әлемдік дамудың  технологиялық ядросына енетін мемлекеттер  тәжірибесін (АҚШ, Жапония, Германия, Англия, Франция), сондай-ақ инновациялық қызметті мемлекеттік реттеу органдарын, қаржыландыру, салықтық, несиелік жүйелерде, экономикадан тыс қызметте льготтарды, инновациялық қызметті ғылыми-методикалық және ақпараттық қамсыздандыруды қолдау формаларын, кооперацияларды реттеу және шығарылатын тауарлардың бәсеке қабілеттігін жоғарылатуды қарастырайық.    

 Қазіргі  уақытта өнеркәсібі дамыған мемлекеттердің 3 басты ғылыми-инновациялық даму модельдерін бөліп көрсетуге болады:

1. Ғылымда лидерлікке  бейімделген, ірі масштабты мақсатты  жобаларды іске асыратын, ғылыми-өндірістік  циклдың барлық стадияларын қамтитын  мемлекеттер (АҚШ, Англия, Франция)

2. Жаңалықтарды  таратуға бейімделген, жағымды инновациялық ортаны құру, экономиканың барлық құрылымдарын рационализациялауды жүзеге асыратын мемлекеттер (Германия, Швеция, Швейцария)

3. Инновациялық  инфрақұрылымның даму жолымен  жаңалық енгізуді реттеу, әлемдік  ҒТП-ның жетістіктеріне ықпалдылығын қамтамасыз ету, ғылым және технология облысындағы түрлі секторлардың іс-әрекет координациясын жүргізетін мемлекеттер (Жапония, Оңтүстік Корея)

АҚШ-та инновациялық қызметті мемлекеттік реттеу органдарына: Американдық ғылыми қор (бастапқы зертеулерді бақылайды); Американдық ғылыми кеңес (өнеркәсіп және университеттерді бақылайды); НАСА; Ұлттық стандарттар бюросы; Қорғаныс Министрлігі; өнеркәсіптік зерттеулердің ұлттық орталығы; Ұлттық ғылым академиясы; Ұлттық техникалық академия жатады; Соңғы 4 құрылым аралас қаржыландыруға ие, ал қалғандары – федералды бюджет есебінен.

Қаржыландыру  көздері: 50%-дай жеке фирмалар мен  ұйымдар, 46%-дай федералды үкімет (конкурс негізінде), қалғаны –  университеттер, колледждер, үкіметтік  емес ұйымдар.

Мемлекет венчурлық қорлар мен зерттеу орталықтарын құруды реттейді. АҚШ-тың ұлттық ғылыми қорының болжауы бойынша аса тиімді зерттеу орталықтары және венчурлық қорлар алғаш рет 5 жыл толық және бөлшектеп федералды бюджеттен қаржыландырылады. Ең тиімді және ғылыми сиымды зерттеуді мемлекет толығымен қаржыландырады. Себебі, олар өте күрделі, жоғары тәуекелді және әлемдік бәсекелестікте күшті дамыған.

АҚШ-та бюджеттік  зерттеулер нәтижесінде патенттелген және федералды үкіметтің меншігі  болып табылатын жаңалықтарды коммерциялық негізде қолдануға тегін лицензия беру тәжірибесі кездеседі.

Инновациялық  процесстерді тікелей қолдаудың  маңызды элементі – мемлекеттік  инновациялық инфрақұрылымды құру. Мемлекет жаңалықтарды тарату мен кеңес берушілік  қызметпен айналысатын орталықтар жүйесін құра алады. Мемлекет инновация нарығын құруға септігін тигізіп, сол нарықта өзі агент ретінде жүре алады.

Мемлекеттік органдар өз елінде және шет елдерде инновациялық процесстерді болжау мен мониторингті жүзеге асырады және де тереңірек  ену үшін аса тиімді технологияларды іздейді. Ерекше орынды инновациялық жобалардың мемлекеттік экспертизасы алады. Өйткені, жаңалықтарды енгізуді жүзеге асыратын жеке ұйымдар жалпы экономикалық масштабта өзінің мүмкіншіліктерін бағалай алмайды.

АҚШ-тың мемлекеттік инновациялық саясатының тағы бір ерекшелігі инновациялық жобаларды жасау мен жүзеге асыру бойынша төмен «ведомстволық» шешімдер концентрациясы.

АҚШ-та көп көңіл  болжамдауға, стандарттауға, басқару  шешімдерін оптимизациялау, инновациялық жобалардың мемлекеттік экспертизасына, инновацияның мемлекеттік статистикасын жүргізуге бөлінеді. Ішкі және әлемдік бәсекелестіктің даму механизмі жасалған. Антитресттік заңнама 100 жылдан астам уақыт қолданылып келеді.

Жапония өнеркәсібінің  даму стратегиясын анықтау мен өнеркәсіптік НИОКРды жасап, оларды енгізуде шешуші орынды Сыртқы сауда және өнеркәсіп министрлігі (ССӨМ) алады. ҒТП-ның нақты бағыттарын жүзеге асыруды ғылым және техника басқармасы айналысады. ССӨМ-ның қарауында лицензиялар экспорты және импортымен айналысатын Жапонияның өнеркәсіптік технологиялар ассоцияациясы да бар. Тағы да мемлекет дамуының ұзақ мерзімді ғылыми-техникалық бағдарламасы бар және шет елдерден лицензияларды сатып алу қосымша зерттеулерді реттеу жүргізіледі. ҒТП жүзеге асырылғанда ірі компанияларға сүйенеді.

Бүгінгі күні Жапонияда  НИОКР-ға мемлекеттік шығындар 3,5 % ЖІӨ-ге дейін көтерілді, негізінен бастапқы зерттеулер мен жаңа идеяларды қарастыруға  кетеді. Жапонияның мемлекеттік саясаты  лицензияны импорттайтын елден, оны  экспорттайтын елге айналуға бағытталған.

Жапонияның  Сыртқы сауда және өнеркәсіп министрлігі  тек өнеркәсіп пен сыртқы сауданың жалпы және салалық дамустратегиясын анықтап қоймай, сонымен қатар  өз иелігінде осы стратегияны  нақтылауға арналған көптеген құралдар мен әдістер бар. Экспорттық өндіріс және экспорттың дамуына әсер ететін ұлттық экономиканың және әкімшілік тәсілдерден (льготтық несиелендіру, экспортты сақтандыру, экспортшылардың салық төлеуден біртіндеп босатылуы, тікелей субсидиялау, экспортшыларға мемлекеттік кешенді көмек) басқа, Жапонияның мемлекеттік органы жанама әдістерді де қолданады: банктермен ұсынылған қаржылық ресурстарды мақсатты бөлу және маңызды салаларға орналастыру; мемлекеттермен ғылыми-техникалық айрбастауды бақылау.

Жапонияның  ғылым және өндіріс, ҒТП-ті интеграциялау жаңа технополис-қалаларының соғылуын және ғылыми сиымды өндірістерді болжайды. Технополистер стратегиялары – жоғары технологиялы деңгейдің аймақтық орталықтар желісінің дамуы негізінде жаңа қызмет салаларына өту стратегиясы. Сондай-ақ бұл стратегия бүкіл жапондық шаруашылықтың интеллетуализациясы.

Сонымен қатар  Жапониядағы инновациялық процесстерді мемлекеттік реттеу НИОКР-ды индикативті  жоспарлау мен жоғары импортты кедендік тарифтермен, НИОКР-ды қаржыландырудағы салықтық және несиелік льготтардың берілуі, ғылыми сиымды өндірістің жылжуындағы протекционистік саясатпен ерекшеленеді.

Германия, Англия, Франция Евро Одақ құрамына енеді  және сәйкесінше, әлемде НИОКР-ға шығындардың  абсолютті өлшемі бойынша 3 (2,3 % ЖІӨ), 4 (2,4 % ЖІӨ) және 5 – (2,2 %) орындарды алады. НИОКР федералды бюджеттен 35-45% көлемінде қаржыландырылады.

Евро Одақ инновациялық қызметті жүзеге асыруға көп көңіл  бөледі. Оның инновациялық саясатының негізгі бағыттарына келесілер  жатады: 

·        бірегей монополияға қарсы заңнаманы шығару

·        құралдың жедел амортизация жүйесін қолдану

·        НИОКР-ға льготты салық салу

·        Шағын ғылыми сиымды бизнеске көмек беру

·        Жаңа технология облысындағы инновацияға көмек беру үшін ұйымдарды тікелей қаржыландыру

·        Ғылыми сиымды өнімдерді шығаратын ұйымдар мен университеттік ғылымның іскерлігін реттеу.

Евро одақтың  инновациялық саясатының негізі 1985 ж  қабылданған «Инновация мен технологияларды  таратудың халықаралық инфрақұрылымының даму жоспары» болып табылады.  Бұл құжаттың негізгі мақсаты – ұлттық және ұлттықтан жоғары деңгейдегі ғылыми зерттеулер нәтижелерінің дайын өнімге айналу процесін жеделдету мен оңайлату және де Евро Одақта инновацияның таралуына мүмкіндік беру.

1988 ж. бастап  Евро Одақта «ВЭЛЬЮ» НИОКР  нәтижелерін тарату бағдарламасы жүргізілуде.

Жоғары технологиялар  нарығында европалық компанияның  үлесі төмендегеннен: ЭСПРИТ – ақпараттық жүйелер технологиясы саласындағы  ғылыми зерттеулердің европалық  стратегиялық бағдарламасы; РАСЕ –  Европадағы жаңа байланыс тәсілдерін зерттеу; ЭВРИКА – бәсеке қабілеттікке қарсы тұратын, әсіресе американдық және жапониялық корпорацияға, қуатты өнеркәсіптік компаниялардың европалық топтарының арасында пайда болған альянсты реттеуге және оптроника, жаңа материалдар, үлкен ЭВМ, қуатты лазерлер, бөлшектерді жылдамдатқыштар, жасанды интеллект сияқты 6 облыстағы европалық НИОКР-ды ұйымдастыруға бағытталған кешенді бағдарлама.

Евро Одақтағы инновациялық қыметті реттеу әлемдік  тәжірибеде қолданылатын барлық принциптерге сүйенеді. 

 

2.Технологиялар  трансфері. 

 

Технологияларды тарату әр түрлі формада, түрлі тәсілдермен  және әр түрлі каналдар бойынша жүргізілуі мүмкін. Ол коммерциялық және коммерциялық емес негізде таратылуы мүмкін. Ішкі ұйымдық, ішкі мемлекеттік және әлемдік  болуы мүмкін. Коммерциялық емес негізде технологияларды тарату формалары: арнайы әдебиет, мәліметтердің компьютерлік базалары, патенттер, анықтамалар; конференциялар, көрмелер, симпозиумдар, семинарлар; оқыту, стажировка, тәжірибе; паритет негізіндегі қиылысқан лицензиялау; ғалымдар мен мамандардың ғылыми құрылымнан коммерциялық құрылымға миграциясы және керісінше.

Коммерциялық  емес формадағы технологияларды  таратудың негізгі ағымына коммерциялық емес, патентке қабілетсіз ақпарат  жатады. Мысалы: бастапқы зерттеулер, ғылыми ашылымдар және патенттелмеген жаңалықтар.

Технологияларды таратудың  коммерциялық емес формасы, сонымен  қатар ішкі ұйымдық  трансфер еркін жүргізіледі және шартты – құқықтық рәсімдеу мен регламенттеу қажет емес.

Ақпаратты коммерциялық таратудың  негізгі формасына: материалды түрде технологияларды сату; тікелей инвестициялар және олармен бірге жүретін құрылыс, реконструкция, кәсіпорынның, өндірістің модернизациясы, портфельді инвестициялар, патенттерді сақтандыру, патенттелген өнеркәсіптік меншіктің барлық түріне лицензияларды сату, тауар белгілерінен басқа; патенттелмеген өнеркәсіптік меншіктің барлық түрлеріне «Ноу-Хау» лицензияларды сату, өндіріс құпиялары, технологиялық біліктілік және ғылыми-өндірістік кооперация, инжиниринг т.б. жатады.

Технологияларды таратудың коммерциялық формалары, ішкі және әлемдік сияқты келісім-шарт түрінде рәсімделеді.

Жоғарыда аталғандардан  басқа технологиялар транферін  келесі белгілері бойынша жіктеуге болады:

1) технологияларды  тарату бағыты бойынша (төменде  көрсетілген технологияларды тарату формалары бірін-бірі толықтырып, бірін-бірі алмастыра алады):

- вертикальды тарату –  «зерттеу-өндіріс» циклының стадиялары  бойынша жүргізілетін ұйымаралық  процесс.

- горизонтальды тарату  – ақпаратты бір ғылыми саладан  екінші салаға таратудың ішкі ұйымдық процессі.

2) қатысушылар саны мен  олардың қатысу деңгейі бойынша:

- активті тарату  – таратушы мен қабылдаушы  арасында делдал ретінде қандай  да бір ұйым жүреді. Ол таратушыға оның техникасын алатын тиімді сатып алушыны таңдауға көмектесуі тиіс.

- пассивті тарату  – технологияларды өндіруші барлық  тәуекелдерді, өз мойнына алып, іскерлесті  өзі іздейді.

3) технологияларды  таратудың басқа да формалары:

- имитациялық  – түпкі өзгерістерді енгізбей өндіріс процессіне көмек беру

- адаптациялық  – ешбір өзгеріссіз өндірістің  жаңа техникаға бейімделуі

- инновативті  - өндірістердің толықтай өзгерісін  талап етеді. 

 

1. АҚШ-та инновациялық  қызметті колдау тәжрибесі

2. Жапониядағы  инновациялық қызметті колдау әдістері  

 

1. АҚШ-та инновациялық  қызметті колдау тәжрибесі 

 

Дамыған елдердегі  халық экономиканың жариялы болуы, дүние жүзіндегі шаруашылығының көбеюі, оның бәсекелестігі болуы  экономиканың мемлекеттік түзуі, иновациялық  мемлекеттің көмегіне әкеледі. Осылайша АҚШ-та ғылыми –техникалық прогресс технологиялық ашулар 80 жж. ХХ ғасырдың мемлекеттің қарамағына қосылды.

Кіші иновациялық  бизнестің дамуына дамыған елдер  жаңа арналарды шығарып және оны  іске асыруға кіші бизнестің дұрыс  пйдаланбауы әкеліп соқты. АҚШ-та осындай арналар 1982 жылғы қабылданған «Кіші бизнестің новаторлық тексерулері» заңнамасынан кейін іске аса басталды. Қаражаттың бір бөлігі кіші бизнесті дамытуға резервтелінді.

500 адам бар  және жарғылық қоры 100 млн.  доллар бар иновациондық бірлестіктерге, 1982 жылы қабылданған заңнамасында субсидийге қатысуға жол берілді. 1987 жылы Кіші фирмалардың субсидийлері 7,22%  өсті. 1988 жылы жыл сайынғы резервтік ведомостволарда 500 млн.доллорға жетті.

Иновациялық селекциялардың обалары өмір барысында былайша көрініс тапты: І деңгей аяқталған соң 35 пайыз жобалары өз ұсыныстарына қаражат ала алады; ІІ деңгей аяқталған соң 50 пайыз іске асырылады. ІІ деңгейдегі 23 пайыз жобалары «новаторлық» деп аталады. Осы программаларсыз кіші бизнесті ұсынған жобаладың тек 16 пайызы ғана асатын болар еді.

Алғашқыда федеративтік қорлар ведомостволық көрсеткіштер арқылы іске асырылады. әр бір ведомоства НИОКР – дың өзінің функцияларына  байланысты өтуін қадағалайды. әр бір  ведомоствоның жетекшілері, қандай – ғылыми техникалық қаражатын шығыстауға, ал қандай бөлігін ішкі жүргізушілерге тапсырыс етуде. Осылайша АҚШ өзінің 75 пайыз бюджеттен ішкі органдар арқылы іске асырады. Мысалына, университеттер және өндіруші фирмалар арқылы.

Мемлекеттік ғылыми саясатын іске асырған кезде басты назарын американың ғылмның материалды-техникалық сапасына аударады, ең алдымен университеттік 80 жылдар қорғаныс министірлігі университеттердің және колледждердің тексеру базасын іске асырады. Халықаралық ғылыми кор, университеттерге федеративті лаборатирияларда орнласқан жаңа компьютрдегі қолдануға қаша қаражатын бөледі. Федеральді басқару бастапқы ғылым мен өндірісті дамыту ұзақ мерзімді степендиялары , субсидийлер мен дотациялар айналысты. Инжинерлік тексерулердің орталықтарын құрды. Сонда университеттердің ғалымдары өндіріс компаниялардың сұрақтарына жауап берді. Осындай орталықтардың жалпы саны 100 ға жетуі тиіс. Халықаралық ғылыми фонд осындай орталықтардың инфроструктуралық базасын ұсынады., ал НИОКР осындай тексерулердің тұтынушылары болып келді.