Война 1812 года на Беларуси

Дасягнуўшы Дняпра ў Новага Быхава, Баграціён атрымаў загад ізноў паспрабаваць прабрацца на злучэнне з 1-й арміяй- зараз праз Магілёў і Оршу. Для гэтага ён паслаў авангард пад камандаваннем генерала Мікалая Раеўскага (15 тыс. чал.) да Магілёва. Але там ужо стаяў корпус маршала Даву. Яго падраздзяленні (26 тыс. чал.) высунуліся да вёскі Салтановка і заступілі шлях Раеўскаму. Той вырашыў прабіцца да Магілёва з боем. 11 ліпеня нападу рускіх былі адлюстраваны праўзыходнымі сіламі французаў. Затым Даву спрабаваў абыйсці атрад Раеўскага з правага флангу, але план маршала быў сарваны ўстойлівасцю дывізіі генерала Івана Паскевіча. У гэтай смажаніне бою Раеўскі асабіста вадзіў салдатаў у напад разам са сваім 17-летнім сынам. Страты французаў у бітве ў Салтановки склаў 3,5 тыс. чал. Рускія страцілі 2,5 тыс. чал. На наступны дзень Даву, умацаваўшы пазіцыі, чакаў новага нападу. Але Баграціён, бачачы немагчымасць прарыву праз Магілёў, пераправіў войска праз Днепр у Новага Быхава і фарсіраваным маршам рушыў да Смаленска. План Напалеона атачыць 2-ю армііці навязаць ёй генеральную бітву не атрымаўся. [6, c. ?]

3. 13-15 ліпеня- бой пад Астроўна

Бой пры в. Астроўна Лепельскага павета Віцебскай губерні (цяпер в. Астроўна Бешанковіцкага раёна Віцебскай вобласці) 13(25) ліпеня 1812 гады паміж авангардам цэнтральнай групоўкі "Вялікага войска" пад камандаваннем маршала І. Мюрата і ар'ергардам 1-й Заходняй арміі пад камандаваннем генерал-лейтэнанта А. І. Астермана- Талстога. Звязаўшы боем перадавыя французскія часткі, рускія войскі збілі тэмп іх наступу, але спыніць не змаглі.

Пасля пачатку ваенных дзеянняў 1-я армія, паводле складзенай дыспазіцыі, пачала адыход да Дрыскага лагеру.

     Лагер  ствараўся  па  праекце  генерала  Фуля,  будаваўся  з  1811  па  1812  г.  Паводле плану  Фуля,  абарончую вайну,  у выпадку нападу  суперніка на  тэрыторыю Віцебскай губерні,  трэба было  весці двума войскамі - адной (120  тыс.  чал.),  якая  заняўшы ўмацаваны Дрисский  лагер,  стрымлівала б суперніка з фронта;  і іншы  (89  тыс.  чал.),  якая  дзейнічала  б на  флангавых пазіцыях  і затуляла  б дарогі:  1)  праз  Друю  на  Пецярбург;  2)  праз  Полацак на  Пецярбург;  3)  праз  Віцебск на  Маскву. ?

      Будаўніцтва  запатрабавала   шмат  сіл  і  сродкаў.  У  будаўніцтве  лагера  бралі ўдзел  сяляне  Дрысенскага,  Віцебскага,  Люцынскага,  Себежскага,  Дынабургскага і іншых паветаў Віцебскай губерні.  Адначасова  працавалі больш 2  тысяч чалавек,  змяняючыся  праз  3  тыдні.

Дрыскі  лагер  размяшчаўся  на  левабярэжжы,  у лукавіне  Заходняй  Дзвіны,  паміж мястэчкам Дрыса  і  в. Шатрова,  у даўжыню 5  км.,  у шырыню  4  км.

Дасягнуўшы лагера 26 чэрвеня, Барклай-дэ-Толі даў сваім ваярам шасцідзённы адпачынак. У сітуацыі, якая склалася, дрыская пазіцыя апынулася няўдалай. Абарона ў прыціснутым да ракі Дрыскам лагеры магла завяршыцца акружэннем і згубай 1-й арміі. Тым больш, што сувязь са 2-й арміяй была перапынена. Таму Барклай пакінуў 2 ліпеня гэты лагер. Вылучыўшы для абароны пецярбургскага кірунку 20-тысячны корпус пад камандаваннем генерала Пятра Вітгенштэйна, Барклай з асноўнымі сіламі 1-й войска рушыў на ўсход да Віцебску, якога дасягнуў у дзень бітвы войскаў Баграціёна пад Салтанаўкай. Праз два дня да Віцебску наблізіліся авангардныя французскія часткі пад камандаваннем маршалаў Нея і Мюрата. Шлях ім у вёскі Астроўна 13 ліпеня заступіў 4-ы корпус генерала Астермана-Талстога. Нягледзячы на перавагу ў артылерыі, французы пасля некалькіх гадзін бесперапынных нападаў так і не змаглі пераадолець супрацівы рускіх. Калі Астерману даклалі, што страты ў корпусе вялікія, і спыталі, як паступіць, той, флегматычна нюхаючы тытунь, адказаў: "Стаяць і паміраць!". Гэтыя словы рускага генерала ўвайшлі ў гісторыю. Корпус выстаяў на пазіцыях, пакуль яго не змянілі свежыя часткі генерала Канаўніцына, якія яшчэ суткі па-геройску стрымлівалі напады праўзыходных сіл французаў. Страты абапал у гэтай гарачай справе склалі па 4 тыс. чал. Тым часам Барклай чакаў падыходу да яго з поўдня (праз Магілёў і Оршу) 2-й арміі Баграціёна. Замест гэтага 15 ліпеня да Віцебску з захаду падышлі асноўныя сілы Напалеона, якія пагражаюць даць генеральную бітву. У ноч на 16 ліпеня Барклай атрымаў, нарэшце, вестку ад Баграціёна, што той не можа прабіцца да яго праз Магілёў і ідзе на Смаленск. У тую ж ноч Барклай, пакінуўшы для дэзарыентацыі французаў падпаленыя вогнішчы, ціха зняў войска з пазіцый і рушыў фарсіраваным маршам на Смаленск. 22 ліпеня абое войскі злучыліся ў Смаленску. Агульнае камандаванне імі прыняў генерал Барклай-дэ-Толли. План Напалеона рассекчы і знішчыць паасобку рускія войскі ў Беларусі пацярпеў няўдачу. [6, c. ?]

4. 18-20 ліпеня- бой пры Клясціцах

Калі на цэнтральным кірунку  рускім войскам прыйшлося амаль  безупынна адыходзіць, то на флангах прадвіжэння суперніка было спынена. Найболей буйнага поспеху дамогся корпус генерала Вітгенштэйна (17 тыс. чал.), які 18-20 ліпеня ў раёне Клястиц нанес паражэнне французскаму корпусу маршала Ўдзіна (29 тыс. чал.). Бітва пачалася нападам гусарскага атрада на чале з генералам Кульневым, які адкінуў французскі авангард да Клясціц. На наступны дзень у бой з абеіх бакоў уступілі галоўныя сілы. Пасля разлютаванай бітвы французы адступілі да Полацка. 20 ліпеня натхнёны поспехам неўтаймоўны Кульнев пачаў самастойны пераслед адыходзячых. Яго атрад адарваўся ад сваіх і ў сутычцы з асноўнымі сіламі французскага корпуса панёс вялікія страты (у сутычцы загінуў і сам Кульнев). Нягледзячы на гэту лакальную няўдачу, бітва пад Клясціцамі у цэлым спыніў наступ французаў у бок Пецярбурга. Акрамя таго, Напалеону прыйшлося ўзмацніць пацярпелую паражэнне паўночную групу Ўдзіна за кошт перакідання да яе з цэнтральнага маскоўскага кірунку корпуса Сен-Сіра. [6, c. ?]

5. 30 ліпеня- бітва пры Свольна

Настойлівыя  дзеянні   рускіх  войскаў  прымусілі  маршала  Ўдзіна  меркаваць,  што  да  іх   прыйшло  моцнае  падмацаванне,  і  таму  французскі  маршал  не  толькі  адклаў  свой  наступ,  але  і  адступіў  праз  Волынцы  на  Полацак  у  ноч  з  30  на  31  ліпеня.

       У  бітве   пры  Свольно  рускія  войскі  страцілі  да  сямісот  чалавек   забітымі  і  параненымі.  З   боку  французаў  страты  былі  больш  вялікі,  да  1500,   палоннымі  было  ўзята  да  300  чалавек.  Бой  30  ліпеня  на  рацэ  Свольна  меў  вельмі  важныя  наступствы,  бо  гэтай  бітвай  была  перарвана  другая  спроба  французскіх  войскаў  наступіць  на  Пецярбург,  пасля якой  яны ўжо  не  спрабавалі  весці наступленне.  [6, c. ?]

6. 2 жніўня-бой пад Красным

На ўчастку, праз які прарываўся Мюрат, у рускіх знаходзілася ўсяго  толькі адна 27-я пяхотная дывізія  пад камандаваннем генерала Зміцера Невераўскага (7 тыс. чал.). Яна цалкам складалася з навабранцаў. Але менавіта яны і ўсталі 2 жніўня каля мястэчка Красны непераадольнай сцяной на шляхі мюратаўскай кавалерыі. Невераўскі заняў пазіцыю на дарозе, па баках якой знаходзіўся бярэзнік, які замінаў конніцы здзейсніць флангавы абыход. Мюрат быў змушаны атакаваць рускую пяхоту ў лоб. Пабудаваўшы салдат у адну калону, Невераўскі звярнуўся да іх са словамі: "Дзеці, памятайце, чаму вас вучылі. Ніякая кавалерыя не пераможа вас, толькі ў страляніне не спяшайцеся і страляйце метка. Ніхто не смей пачынаць без маёй каманды!". Натапырыўшыся багнетамі, рускія пяхотнікі адбілі ўсе напады французскай конніцы. У перапынку паміж сутычкамі Невераўскі падбадзёрваў сваіх салдатаў, праводзіў з імі разбор бою і дывізіённае вучэнне. Дывізія не дапусціла прарыву корпуса Мюрата і арганізавана адышла да Смаленска, пакрыўшы сябе неўвядальнай славай. Па словах напалеонаўскага генерала Сегюра, "Неверовский адступіў як леў". Страты рускіх склаў 1 тыс. чал., французаў (па іх дадзеных) - 500 чал. Дзякуючы ўстойлівасці 27-й дывізіі, 1-я і 2-я арміі паспелі адысці да Смаленска і заняць там абарону. А пасля была Барадзінская бітва , потоым захоп Масквы. [6, c. ?]

7. 6-8 кастрычніка- бітва у Полацка і Чашнікаў

Атрымаўшы падмацаванні, корпус Вітгенштэйна (50 тыс. чал.) перайшоў у наступленне супраць  маршала Сен-Сіра, які абараняў Полацк. У бітве 8-11 кастрычніка рускія ўзялі Полацак. Затым, фарсіраваўшы Заходнюю Дзвіну, яны пачалі пераслед пабітых французскіх злучэнняў. Перамога пад Полацкам стварыла флангавую пагрозу для войска Напалеона. Гэта вымусіла яго накіраваць у дапамогу Сен-Сіру прыбылы з Польшчы корпус маршала Віктара, які спачатку прызначаўся для падмацавання напалеонаўскіх войскаў на Калужскай дарозе. 19 кастрычніка Вітгенштэйн працягнуў наступленне і атакаваў у раёне Чашнікаў, на рацэ Улла, корпус Сен-Сіра. Рускім атрымалася пацясніць французаў. Але пазнаўшы пра падыход да Сен-Сиру новага корпуса Віктара, Вітгенштэйн спыніў націск. Сен-Сир і Віктар таксама не выяўлялі актыўнасці. Але неўзабаве яны атрымалі загад Напалеона адкінуць рускіх за Дзвіну. Тым самым французскі імператар імкнуўся расчысціць для свайго войска яшчэ адзін, больш бяспечны шлях для адыходу праз Полацак і Лепель. 2 лістапада корпуса Сен-Сира і Віктара (46 тыс. чал.) атакавалі корпус Вітгенштэйна (45 тыс. чал.). Ім атрымалася адціснуць рускі авангард да Чашнікаў. Але ў зацятым бою ў вёскі Смольня, якая не разоў пераходзіла з рук у рукі, французы былі спынены. Страціўшы 3 тыс. чал., Сен-Сир і Віктар былі змушаны адысці на злучэнне з галоўнымі сіламі напалеонаўскага войска. Перамога ў Чашнікаў падала Вітгенштэйну магчымасць пераразаць камунікацыі адыходзілай з Расіі Вялікага войска. [6, c. ?]

8. 3-5 лістапада- бітва пад Красным

27 кастрычніка галоўныя сілы  Напалеона дасягнулі Смаленска,  дзе разрабавалі пакінутыя склады. З-за пагрозы асяроддзя і поўнай  дэзарганізацыі свайго войска, колькасць  якой скарацілася да 60 тыс. чал., Напалеон вырашыў 31 кастрычніка  пакінуць Смаленск. Выходзячы з  горада, французскае войска расцягнулася  амаль на 60 км. Яе авангард падыходзіў  да Чырвонага, а ар'ергард толькі  выходзіў са Смаленска. Гэтым  скарыстаўся Кутузаў. 3 лістапада  ён паслаў да Чырвонага авангард  генерала Милорадовича (16 тыс. чал.). Той абстраляў артылерыйскім  агнём войска французаў, якія ішлі па Смаленскай дарозе, затым атакаваў іх і, адразаўшы заднія калоны, узяў у палон да 2 тыс. чал. На наступны дзень Милорадович увесь дзень вёў бой з корпусам Богарне, захапіўшы ў яго 1,5 тыс. палонных. У гэтай бітве Милорадович, паказваючы грэнадзёрам Павловского паліца на падыходных французаў, прамовіў сваю знакамітую фразу: "Дару вам гэтыя калоны!". 5 лістапада ў бітву пад Чырвоным уступілі галоўныя сілы абаіх войскаў. План Кутузава складаўся ў тым, каб ударамі з поўдня паступова адсякаць на дарозе французскія падраздзяленні і знішчаць іх па частках. Для гэтага былі вылучаны дзве ўдарныя групоўкі пад камандаваннем генералаў Тормасова і Галіцына. Падчас разлютаванага бою, у якім прыняў удзел і атрад Милорадовича, рускія вырабілі цяжкія страты Маладой гвардыі, карпусам Даву і Нея. Тым не менш цалкам ліквідаваць французскае войска не атрымалася. Частка яе на чале з Напалеонам здолела прабіцца і працягнула адыход да Бярэзіны. Французы страцілі ў бітве пры Чырвоным 32 тыс. чал. (з іх 26 тыс. палоннымі), а таксама практычна ўсю сваю артылерыю. Страты рускіх склалі 2 тыс. чал. Гэта бітва стала найболей буйным поспехам рускага войска з пачатку кампаніі. За Чырвоны Кутузаў атрымаў тытул князя Смаленскага. [6, c. ?]

9. 14-17 лістапада- бітва на Бярэзіне

Пасля боя пад Красным кальцо вакол напалеонаўскіх войскаў пачало сціскацца. З поўначы падыходзіў корпус Вітгенштэйна (50 тыс. чал.), з поўдня - войска Чычагова (60 тыс. чал.). У Бярэзіны яны рыхтаваліся самкнуцца і адразаць Напалеону шлях адыходу з Расіі. 9 лістапада часткі Чычагова падышлі да Бярэзіны і занялі горад Барысаў. Але неўзабаве іх выбіў адтуль французскі корпус маршала Ўдзіна. Рускія адступілі на правы бераг ракі і падарвалі мост. Тым самым пераправа на галоўнай дарозе, па якой адыходзіла войска Напалеона, апынулася знішчанай. Бярэзіна яшчэ не змерзла, і французы апынуліся ў пастцы. 13 лістапада да Бярэзіны падышлі галоўныя сілы Напалеона, якія з далучанымі карпусамі Віктара, Сен-Сіра і з іншымі подраздзяленнямі налічвалі да 75 тыс. чал. У гэтай крытычнай сітуацыі, калі была дарога кожная хвіліна, Напалеон дзейнічаў хутка і рашуча. Паўднёвей Барысава знаходзілася яшчэ адна пераправа. Напалеон паслаў туды корпус Удзіна. Французскі імператар імкнуўся прымусіць расійскага камандуючага паверыць, што будзе перапраўляцца менавіта там для адступу на Менск. Тым часам у раён паўднёвей Барысава рухалася галоўнае войска Кутузава, якая ішла да Менска. Сустрэча з ёй магла скончыцца для Напалеона крахам. Ён імкнуўся сысці да паўночнага захаду ад Менска, да Вільні. Для гэтага ў 15 км паўночней Барысава, у вёскі Студенка, польскія ўланы адшукалі брод, дзе французскія сапёры навялі часавыя масты. Па іх Напалеон пачаў 14 лістапада пераправу. Дэманстрацыя ж карпусы Ўдына атрымалася. Чичагоў, пакінуўшы частка войскаў у Барысава, з асноўнымі сіламі адправіўся ўніз па рацэ. На працягу двух дзён французы перапраўляліся, адлюстроўваючы напады разрозненых атрадаў Вітгенштэйна і Чычагова. 15 лістапада ў Барысаў уварваліся пасланыя Кутузавым авангардныя часткі пераследу пад камандаваннем атамана Платова і генерала Ермолова. Сам жа Кутузаў не спяшаўся да Бярэзіны, спадзяючыся, што і без яго там досыць сіл для ліквідацыі французскага войска. Калі да Барысава вярнуўся, нарэшце, Чычагоў, напалеонаўскія войскі ўжо замацаваліся на правым беразе ракі. 16 лістапада паабапал Бярэзіны закіпеў жорсткі бой. Чычагоў спрабаваў адкінуць якія затулялі студенковскую пераправу французскія часткі на правым беразе, якія затулялі студенковскую пераправу. Вітгенштэйн жа атакаваў корпус маршала Віктара, які ўстойліва затуляў пераправу на левым беразе. Лясістая мясцовасць перашкаджала манеўраным дзеянням кавалерыі. Увесь дзень да 11 гадзін ночы ішоў зацяты франтальны стралковы бой, які каштаваў вялікіх страт для абодвух бакоў і стаў кульмінацыяй бітвы. З-за малой прапускной здольнасці наведзеных мастоў, велізарнай скупнасці людзей і абозаў, панікі і ўзмацненні націску рускіх прадрацца на захад, у бок Вільна, атрымалася толькі адной траціны войскаў (25 тыс. чал.). Астатнія (каля 50 тыс. чал.) загінулі ў баях, змерзлі, патанулі ці патрапілі ў палон. Асцерагаючыся захопу рускімі пераправы, Напалеон загадаў знішчыць яе, кінуўшы на левым беразе масу сваіх войскаў. Сучаснікі адзначалі, што месцамі рака была даверху завалена трупамі людзей і канёў. Рускія страцілі ў гэтай бітве 4 тыс. чал. Пасля Бярэзіны асноўныя сілы напалеонаўскага войска ў Расіі перасталі існаваць. [6, c. ?]

У Літве(Беларусі) у беларускіх саюзнікаў  французаў стаў змяняцца настрой. Вайна, якая ідзе не ў карысць французаў, лягла цяжкім цяжарам на плечы  простых беларускіх людзей. Ваенным  і грамадзянскім уладам была пастаўлена задача арганізаваць прадуктовае і фуражнае забеспячэнне Вялікага войска. Пачаліся масавыя рэквізіцыі, а часцей- адкрытае рабаванне. Па ўказе Напалеона пра рэквізіцыі Вялікага войска павінна атрымаць 528 тысяч тон іржы, 100 тысяч тон аўса і 53 тысячы кароў. У Наваградку таксама было прыказана стварыць харчовы склад на 10000 порцый, куды трэба было паставіць муку, крупу, гарох, соль, гарэлку, сена. Для забеспячэння салдатаў  правіянтам у беларускіх сялян адбіралі апошняе, руйнавалі і памешчыцкія сядзібы.[2, c. 254]

 Напалеон апісваў бядотнае адступленне і некаторыя бітвы, дзе не рускія войскі, а менавіта маразы зруйнавалі яго войска, але роля рускай арміі ў перамозе над Напалеонам таксама дзіўна цалкам адмаўляць. Па словах дэ Марбо, бюлецень Напалеона "глыбока уразіў ўсю Францыю".

Дасягнуўшы  Смаргоні, Напалеон знайшоў там высланыя з Вільні харчы. Атрымаўшы вестку пра набліжэнне дывізіі Луазона, ён заклікаў сваіх маршалаў, Мюрата , віцэ-караля і абвясціў ім пра свой намер вяртацца ў Францыю.Галоўнакамандуючы войскам быў прызначаны Мюрат. Увечары 23 кастрычніка ў 8 гадзін Напалеон, які прывёў з сабою ў Расію амаль паўмільёна салдат, адправіўся з яе з сціплым атрадам(Калекур, Дюрок, Аўчына). Пры 28 градусах марозах ўначы Напалеон  прыехаў у Ашмяны, дзе стаяла дывізія Луазона, якая прыбыла з Вільні. Салдаты Луазона знаходзіліся ў жаласным стане. Пазнаўшы пра масавы адступ, яны ўпалі духам, дысцыпліна пахіснулася, пачалося дэзертырства.

За 28 вёрст ад Вільні Напалеона  сустрэў французскі міністр  замежных спраў спраў Марэ. Яны разам  ехалі да самага горада. У гутарцы  з ім Наполен сказаў:"Арміі няма: нельга назваць войскам бязладныя натоўпы блукаючых напоспех, для адшукання ежы і прыстанкі. З іх можна было б скласці войска, калі б у адным з найблізкіх пунктаў атрымалася нам знайсці харч, абутак і адзежу для галодных людзей. Вялікае войска ганебна адыходзіла. Напалеон , хай і не прайграў ніводнай бітвы рускім, зразумеў, што не можа праглынуць гэты кавалак: Расія апынулася занадта велізарнай, халоднай і няветлівай краінай, якую заваяваць з войскам у 450000 апынулася немагчымым. [2, c. 257-258]

  У кастрычніку 1812 года Напалеон пакінў Маскву і быў вымушаны адступаць па спустошанай Старой Смаленскай дарозе. Адначасова перайшлі ў наступленне расійскій войскі на поўначы і поўдні Беларусі. [7, c. 17]

Галоўнай прычынай разгрому войска Напалеона была гераічная барацьба рускага народа, што неаднаразова пацвярджаў сам Кутузаў, кажучы:" Не мне гэты гонар, а слава рускаму салдату". Рускія сяляне-партызаны ўсяляк дапамагалі арміі Кутузава дабіць сілы Напалеона і выгнаць рэшткі іх з меж Радзімы.[4, c. 507]