Судовая рэформа 1864 г. на Беларусі

Увядзенне суда прысяжных было знакавай з'явай, бо нараўне з суддзямі- службоўцамі да судовай дзейнасці прыцягваліся асобы, якія не з'яўляліся суддзямі-прафесіяналамі. Функцыі прысяжных засядацеляў заключаліся ў аб'ектыўным разглядзе i ацэнцы фактаў i акалічнасцяў справы, на падставе якіх i выносіўся вердыкт аб вінаватасці альбо невінаватасці падсуднай асобы.

Законам усталёўваліся сур'ёзныя патрабаванні да кандыдатаў у прысяжныя засядацелі. Прысяжныя засядацелі маглі абірацца з мясцовых жыхароў ва ўзросце ад 25 да 70 гадоў, якія адпавядалі маёмаснаму цэнзу, што быў досыць высокі. Вырашальную ролю ў падборы прысяжных адыгрывалі прадвадзіцелі дваранства i старшыні судоу, гэта значыць прадстаўнікі дваранскага саслоўя. Спецыяльныя камicii ў паветах пад старшынствам павятовых прадвадзіцеляў дваранства складалі спісы асобаў, якія валодалі правам быць прысяжнымі засядацелямі. Гэтыя спісы перадаваліся старшыням акруговых судоў, якія ў сваю чаргу складалі гадавыя, месячныя спісы прысяжных, а таксама спісы на канкрэтныя судовыя пасяджэнні.

Закон вызначаў таксама, што прысяжнымі засядацелямі не маглі быць зацікаўленыя асобы (служачыя ў судзе, органах пракурорскага нагляду, паліцьі), святары, вайскоўцы, нacтaўнікі, прыслуга i наёмныя рабочыя. За тры тыдні да судовага пасяджэння старшыня суда па жэpaбі адбіраў трыццаць чарговых i шэсць запасных прысяжных засядацеляў, з якіх падсудны меў права з матывацыяй або нематывавана адвесці дванаццаць засядацеляў. Шэсць засядацеляў мог адвесці пракурор. 3 ліку пакінутых старшыня суда па жэрабі адбіраў для ўдзелу ў разглядзе канкрэтнай судовай справы 12 прысяжных i двух запасных засядацеляў.

У працэсе падрыхтоўкі судовай рэформы ў Pacii актыўна абмяркоўвалася праблема адносна ўвядзення мадэлі суда прысяжных - кантынентальнай (з яго формулай; “Ці вінаваты падсудны?”) або ангельскай (з пытаннем: “Ці здзейсніў падсудны дадзенае дзеянне?”). Абраная кантынентальная мадэль інстытута прысяжных засядацеляў вызначыла арганізацыю i парадак яго функцыяніравання. Перад пачаткам кожнага судовага разгляду суд фармаваў склад прысяжных засядацеляў, прызначаў абаронцу (калі яго не было ў абвшавачанага), вызначаў тэрміны i месца судовага пасяджэння.

Судовы разгляд  справы пачынаўся з судовага следства (знаёмства суда з акалічнасцямі справы, праверкі доказаў). Затым праходзілі судовыя спрэчкі (“прения”) бакоў: абвінаваўцам выступаў прадстаўнік пракуратуры, абаронцам абвінавачанага - адвакат. Судовым пасяджэннем кіраваў старшыня, які па заканчэнні судагаворання (разгляду справы па сутнасці i заканчэння судовых спрэчак) paбiў заключэнне i ставіў пытанні перад прысяжнымі. Адначасова ён тлумачыў прысяжным правілы аб моцы прыведзеных доказаў, прававыя нормы адносна спецыфікі разгледжанага злачынства, папярэджваў ix супраць “усякага захаплення” ў абвінавачанні або апраўданні падсуднага, што магло выступаць, пры пэўных акалічнасцях, сродкам уплыву на прысяжных. Затым старшыня суда ўручаў прысяжным пісьмовыя пытанні аб факце злачынства i віне падсуднага, якія апавяшчалюя ў судзе.

У дарадчым пакоі прысяжныя самастойна, незалежна ад каронных суддзяў, выносілі вердыкт - вінаваты або невінаваты падсудны, калі вінаваты, то ці заслугоўвае ён спагады. Гэтыя пытанні вырашаліся прысяжнымі большасцю галасоў. Адмена вердыкта прысяжных была магчымай толькі ў выпадку, калі суд аднагалосна прызнаваў, што рашэннем прысяжных асуджаны бязвінны чалавек. У гэтым выпадку суд выносіў пастанову аб перадачы справы на разгляд новага складу суда прысяжных, рашэнне якіх было канчатковым. Закон падкрэсліваў, што прыгавор, вынесены судом з удзелам прысяжных засядацеляў, лічыцца канчатковым. Вынясенне вердыкта аб невінаватасці падсуднага служыла падставай яго апраўдання i вызвалення з-пад варты. Прыгаворы суда, вынесеныя з удзелам прысяжных засядацеляў, не падлягалі апеляцыі, але маглі быць абскарджаны ў Сенат у касацыйным парадку на падставе фармальнага парушэння працэсу-альнага закона.

Другой інстанцыяй для акруговых судоў па ўcix крымінальных і грамадзянскіх справах (за выключэннем крымінальных спраў, разгледжаных з удзелам прысяжных засядацеляў) выступалі судовыя палаты. У Pacii было заснавана 14 судовых палат, кожная з якіх накіроўвала дзейнасць 8-10 акруговых судоў.

     Судовая палата складалася з дэпартаментаў па крымінальных i грамадзянскіх справах. Выступаючы апеляцыйнай інстанцыяй, судовая палата магла зноўку i ў поўным аб'ёме разглядаць справы, рашэнні па якіх не ўступілі ў законную сілу. Апроч таго, судовая палата разглядала ў якасці першай інстанцыі справы па абвінавачанні ў дзяржаўных, службовых i некаторых іншых злачынствах. Гэтыя справы разглядаліся з удзелам саслоўных прадстаўнікоў: губернскага i аднаго з павятовых прадвадзіцеляў дваранства, гарадскога галавы губернскага горада i аднога з валасных старшынаў (па жэрабі). Вар-та адзначыць, што саслоўныя прадстаўнікі засядалі ў адной калегіі з кароннымі суддзямі (службоўцамі), што адмоўна ўплывала на самастойнасць прынятых імі рашэнняў.

 

 

    3 Параўнаць судовыя сістэмы да рэформы і пасля рэформы 1864 г.

    Змяненні ў выніку правядзення судовай рэформы закранулі i папярэдняе следства, якое ў дарэформенны перыяд знаходзілася ў руках паліцыі. Папярэдняе следства было аддзелена ад судовага расследавання. Пры акруговых судах быў заснаваны прафесійны  інстытут судовых следчых, якія карысталіся правам  нязменнасці i здзяйснялі папярэдняе следства пад наглядам пракуратуры i пры  садзейнічанні паліцыі. Пры прызначэнні на пасаду судовыя следчыя павінны былі мець вопыт судовай практыкі не меней чатырох гадоў.

Судовыя следчыя  атрымлівалі права ўзбуджаць i праводзіць дасудовае расследаванне, якое  выключалася з ведання паліцыі, маглі самастойна або па судовым рашэнні ўзбуджаць i спыняць крымінальныя справы, праводзіць дазнанне, вобыскі, адабранне карэспандэнцыі, мелі права ўжываць меры стрымання пры ўхіленні ад следства, арышт маёмасці, псіхіятрычны агляд i iнш.

Змяняліся i функцыі пракуратуры, сістэма якой у адпаведнасці з новым заканадаўствам будавалася на прынцыпах адзінаначалля i незалежнасці ад мясцовай адміністрацыі i судовых органаў. Усе пракуроры прызначаліся імператарам па  прадстаўленні  міністра юстыцыі. Узначальваў пракуратуру генерал-пракурор, якім быў міністр  юстыцыі. У Сенаце  ўводзіліся пасады двух обер-пракурораў i ix таварышаў, у акруговых судах i судовых палатах – пасады пракурораў i ix  таварышаў. Галоўнай задачай пракуратуры стала падтрыманне дзяржаўнага абвінавачання ў судзе i нагляд за дзейнасцю судовых следчых, паліцыі, судоў i месцаў зняволення.

У кантэксце судовай рэформы асаблівая ўвага надавалася падбору судовых i пракурорскіх кадраў. Для прызначэння членам суда, судовым следчым або на пракурорскую пасаду кандыдату неабходна было мець вышэйшую юрыдычную адукацыю, стаж  працы ў праваахоўчых органах i вызначацца добрапрыстойнымі паводзінамі. Выпускнікі  юрыдычных факультэтаў  універсітэтаў звычайна стажыраваліся пры судах не меней 5 гадоў у якасці кандыдатаў на судовыя пасады.

3 мэтай рэалізацыі прынцыпа спаборнасці судовага працэса Судовымі ўставамі 1864 г. упершыню ў Pacii засноўваўся інстытут адвакатуры (прысяжных павераных), які быў незалежны ад суда i пракуратуры. Прысяжным павераным магла стаць асоба з вышэйшай юрыдычнай адукацыяй, якая мела пяцігадовы практычны вопыт i здала іспыт на права самастойнага вядзення спраў. У сувязі з недахопам прысяжных павераных у 1874 г. быў уведзены інстытут прыватных, павераных, якія мелі права выступаць толькі ў міравых судах. Прыватныя павераныя  маглі ўдзельнічаць у судовым працэсе з дазволу суда i па даверанасці боку. Адвакаты (прысяжныя i прыватныя) аб'ядноўваліся ў калегіі пры судах. Калегіі абіралі Савет прысяжных павераных.

З мэтай засведчання дакументаў, афармлення здзелак i здзяйснення  іншых юрыдычна значымых  актаў у Pacii  засноўваўся  натарыят. Адпаведна Судовым уставам 1864 г. натарыяльныя канторы дазвалялася адчыняць у Маскве, Санкт-Пецярбурзе, у губернскіх цэнтрах i павятовых гарадах. Сваю дзейнасць яны здзяйснялі пад наглядам судовых устаноу.

Дзякуючы судовай  рэформе, якая з'яўлялася найболей радыкальнай i паслядоўнай сярод іншых рэформаў XIX ст., расійская юстыцыя выйшла на якасна  новы  ўзровень. Тым не менш судовая рэформа з самага пачатку несла ў сабе нямала перажыткаў мінулага i мела недахопы. Нягледзячы на тое, што новая судовая сістэма была значна прасцей i эфектыўней за папярэднюю, праводзілася яна не паўсюдна i з пэўнымі абмежаваннямі. Да ўскраінаў Pacii Судовыя ўставы 1864 г. Даходзілі значна пазней i з шэрагам выключэнняў. Да канца 1870-х гг. рэформа была распаўсюджана толькі на 44 губерні.

Разглядаючы найважнейшыя змяненні, якія адбыліся ў прававой сферы ў Pacii ў другой палове - канцы XIX ст., варта ўказаць на шэраг вельмі важных нарматыўных прававых актаў, прынятых у сферы розных галінаў права.

У выніку правядзення судовай рэформы значнай мадэрнізацыі падвергнуўся Звод законаў Расійскай  іммперыі. Грамадзянскія праваадносіны рэгуляваліся яго шматлікімі  нормамі,  якія ўдакладняліся касацыйнай практыкай i растлумачэннямі Сената.

     У сферы працоўнага заканадаўства значныя змяненні адбыліся ў 1886 i 1896 гг., калі ўрад, змушаны ісці на некаторыя ўступкі працоўным, унёс змяненні ў фабрычна-завадское  заканадаўства аб штрафах, правілах унутранага распарадку,  працягласці працоўнага дня i г.д.

У крыміналъна-прававой сферы змяненні былі звязаны з развіццём ваеннага крымінальнага права. Крымшальная адказнасць вайскоўцаў рэгламентавалася Воінскім уставам аб пакараннях 1875 г. i Baенна-марскім уставам аб пакараннях 1886 г.

“Устав о наказаниях, налагаемых мировыми судьями” у рэдакцьі 1885 г., прынятай у развіццё судовай рэформы 1864 г., вылучыў з “Уложения о наказаниях уголовных и исправительных” нормы аб злачынствах, за якія прадугледжвалася максімальнае пакаранне ў выглядзе пазбаўлення волі тэрмінам да двух гадоў. Taкім чынам, нормы аб так званых крымінальных праступках былі вылучаны ў асобны нарматыўны акт.

На пачатку XX ст. змяненні ў заканадаўстве Расійскай iмперыіi непасрэдна былі звязаны з актывізацыяй грамадска-палітычнага руху, першай сусветнай вайной i рэвалюцыйнымі падзеямі.

     Судовая рэформа 1864г. была значным крокам наперад. Былі ўведзены ў жыццё важнейшыя прынцыпы : галоснасці, свабоднай ацэнкі доказаў, незалежнасці суддзяў, удзелу адвакатаў у працэсе.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

     Літаратура :

1. Доўнар Т. І. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі / Т. І. Доўнар.-2-е выд.-Мінск, 2008г.-С. 170
2. Юхо Я. А. Кароткі нарыс гісторыі дзяржавы і права Баларусі /

Я.А. Юхо.-Мінск, 1992г.-С.258

3.  Вішнеўскі А. Ф. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі / А. Ф. Вішнеўскі.-

Мінск, 2003г.-С.157