Судовая рэформа 1864 г. на Беларусі

Тэма  № 7  Судовая рэформа  1864 г. на Беларусі

1 Крыніцы  судовай рэформы і яе асаблівасці  на Беларусі

2 Мясцовыя  і агульныя суды

3 Параўнаць  судовыя сістэмы да рэформы  і пасля  рэформы 1864 г.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

     1 Крыніцы судовай рэформы і  яе асаблівасці на Беларусі 

     Развіццё капіталістычных адносін, адмена прыгоннага права выклікалі патрэбу змены ўсёй судовай сістэмы краіны, яе дэмакратызацыі. Судовая рэформа рыхтавалася больш за 5 гадоў і пачала праводзіцца ў жыццё ў 1864 г. Яна замацавала новыя асновы судовага ладу і судаводства, паслядоўна і поўна ўвасобіўшы прынцыпы буржуазнага права, што было значным крокам наперад у параўнанні з дарэформеннай судова – працэсуальнай сістэмай.

Расійская судовая сістэма ў дарэформенны перыяд была архаічнай, вельмі складанай i даволі заблытанай. Яна мела саслоўны характар, i для кожнага саслоўя (дваран, гараджан, сялян) дзейнічалі свае судовыя органы. Апроч таго, icнaвaлi спецыяльныя суды - камерцыйныя, совесныя, межавыя i інш. Судовыя функцыі здзяйснялі і адміністрацыйныя органы - губернскія ўпраўленні, органы паліцыі, што гаворыць аб неаддзяленні судовай улады ад адміністрацыйнай. Вядзенне следства i выкананне прысуду належыла органам паліцыі, якія, апроч таго, маглі прымаць на сябе i судовыя функцыі па так званых «малаважных» справах. Адсутнічалі галоснасць i спаборнасць судовага працэсу. Разгляд спраў ва ўcix судовых інстанцыях адбываўся на зачыненых пасяджэннях. У судовым працэсе пaнaвaлi інквізіцыйны пачатак i тэорыя фармальных доказаў. У судах былі распаўсюджаны самаўпраўнасць, хабарніцтва i надзвычайная валакіта (справаводства магло цягнуцца гадамі). Зразумела, што ўсё гэта выклікала ўсеагульную незадаволенасць i патрабаванне рэфармавання існаваўшай судовай сістэмы.

Здзяйсненню судовай  рэформы папярэднічала сур'ёзная работа па распрацоўцы неабходных нарматыўных прававых актаў. Тэарэтычна абгрунтоўвалі неабходнасць правядзення рэформы вядомыя расійскія юрысты - навукоўцы i практыкі, у тым ліку i выхадцы з Беларусі (напрыклад, У.Д. Спасовіч), якiя потым прымалі актыўны ўдзел у распрацоўцы праектаў законаў.

З 1857 па 1861 гг. на разгляд Дзяржаўнай думы было прадстаўлена 14 законапраектаў, якія прапаноўвалі розныя змянeннi ў судовым ладзе i судаводстве дзяржавы. У верасні 1862 г. былі зацверджаны “Основные положения судебного строя”, што стала асновай для распрацоўкі наступных нарматыўных актаў, якія канкрэтна вызначалi парадак правядзення судовай рэформы.

     Пачаткам судовай рэформы стала падпісанне 20 лістапада 1864 г. Аляксандрам   II чатырох законаў:

-“Учреждение судебных установлений”;

-“Устав уголовного  судопроизводства”;

-“Устав гражданского  судопроизводства”;

-“Устав о наказаниях, налагаемых мировыми судьями”.

“Учреждение судебных установлений” абвясціла аддзяленне судовай улады ад заканадаўчай і выканаўчай. У законе падкрэслівалася, што ў судовым працэсе ўлада абвінаваўчая адлучаецца ад судовай. Аддзяленне суда ад адміністрацыі забяспечвалася нязменнасцю суддзяў і судовых следчых. Закон рэгламентаваў стварэнне ўсесаслоўных судовых органаў і суда прысяжных.

     Судовыя ўставы замацавалі галоснасць, вуснасць i спаборнасць судовага працэсу, удзел прысяжных засядацеляў у судовай дзейнасць. Адмянялася ранейшая сістэма фармальных  доказаў i нарматыўнае палажэнне аб “пакіданні асобы ў падазрэнні”, уводзіўся ў судаводства прынцып ацэнкі доказаў па ўнутранаму судзейскаму перакананню. Абвяшчалсія прынцыпы роўнасці ўcix перад судом i законам, выбарнасці міравых суддзяў i прысяжных засядацеляў, пракурорскага нагляду за законнасцю судовага працэсу i іншыя дэмакратычныя прынцыпы. Важным было тое, што ўпершыню ў Pacii засноўваўся інстытут адвакатуры. У кастрычніку 1865 г. уступіла ў сілу “Положение о введении в действие судебных уставов”. Судовая рэформа адзначыла сабою новы этап развіцця расійскай судовай сістэмы. Былі створаны пазаслоўныя судовыя ўстановы двух тыпаў (сістэмаў судоў) – мясцовыя (міравыя) і агульныя (каронныя) суды. Да мясцовых судоў адносіліся міравыя суды i з'езды міравых суддзяў, да агульных  -  акруговыя суды, якія засноўваліся для некалькіх паветаў; судовыя палаты (па грамадзянскіх i крымінальных справах), якія пашыралі сваю дзейнасць на некалькі губерняў або абласцей; касацыйныя дэпартаменты Сената (па грамадзянскіх i крымінальным справах).

       Вельмі павольна, з істотнымі  абмежаваннямі i выняткамі адбывалася судовая рэформа ў Беларусі. Гэта было абумоўлена палтыкай цэнтральнай расійскай улады, якая асцерагалася росту нацыянальнага руху.

      Міравыя суды на тэрыторыі Беларусі пачалі ўтварацца ў 1871 г. у адпаведнасці з “Временными правилами об устройстве мировых судебных установлений в губерниях: Виленской, Ковенской, Гродненской, Киевской, Волынской, Подольской, Минской, Витебской и Могилёвской” ад 23 чэрвеня 1871 г.

        Акруговыя суды, судовыя палаты i інстытут прысяжных павераных пачалі ўтварацца толькі ў 1882 г. Акруговыя суды Віленскай, Гродзенскай i Мінскай губерняў знаходзіліся ў падпарадкаванні Віленскай судовай палаты, Магілёўскі акруговы суд - Kieўскай судовай палаты, а Віцебскі - Пецярбургскай судовай палаты.

Для міравых суддзяў былі ўсталяваны маёмасны, адукацыйны, службовы, узроставы i іншыя цэнзы. Аднак нават гэты ілюзорны прынцып выбарнасці міравых суддзяў, які меў для свайго часу пэўнае прагрэсіўнае значэнне, не быў рэалізаваны на практыцы ў міравых судах Беларусі. Міравыя суддзі ў заходніх губернях, да якіх адносіліся i беларускія землі, не абіраліся (патрэбна адзначыць адсутнасць  у заходніх губернях да 1911г. земскіх органаў, якія абіралі міравых суддзяў у іншых губернях Pacii), а прызначаліся міністрам юстыцыі тэрмінам на тры гады. Гэтым забяспечваўся строгі кантроль за камплектаваннем мясцовай юстыцыі на тэрыторыі Беларусі i аказваўся непасрэдны ўплыў цэнтральнай улады на дзейнасць судовай сістэмы.

Свае асаблівасці  ў Беларусі меў i парадак фарміравання лавы прысяжных засядацеляў. Так, у агульныя спісы прысяжных засядацеляў маглі быць занесены толькі асобы, якія валодалі на праве ўласнасці зямлёй у памеры не меней дваццаці дзесяці або нерухомай  маёмасцю коштам у гарадах не меней 1000 рублёў, а ў іншых мясцовасцях - не меней 500 рублёў, або мелі прыбытак ад службы ці з якіх-небудзь іншых крыніцаў прыбыткаў у гарадах не меней 600 рублёў, а ў іншых мясцовасцях - не меней 400 рублёў у год, або належылі да купцоў першай ці другой гільдыі.

Спісы прысяжных  засядацеляў складаліся органамі адміністрацыйнай улады: павятовай або гарадской камісіяй пад старшынствам прадвадзіцеля дваранства. У камісію ўваходзілі прадстаўнікі земства або гарадской думы, пракуратуры i паліцыі. У Віцебскай, Гродзенскай, Мінскай, Магілёўскай i некаторых іншых губернях спісы прысяжных засядацеляў прад'яўляліся для прагляду губернатарам. Апошнія мелі права выключыць са спісаў без указання прычын асобаў, якіх яны не прызнавалі магчымым дапусціць да здзяйснення абавязкаў прысяжнага засядацеля. У складанні спіcaў прысяжных засядацеляў, дзейнасці міравых i акруговых судоў абмяжоўваўся ўдзел мясцовага дваранства польскай нацыянальнасці, а таксама асобаў іўдзейскага веравызнання.

Фактычна правядзенне  судовай рэформы ў Беларусі пачалося адначасова з пачаткам у 80-90-я гг. XIX ст. контррэформаў у Расійскай імперыі. Так, “Положение о мерах к охране государственного порядка и общественного спокойствия” 1881 г., “Положение о земских участковых начальниках” 1884 г. напрамую закраналі судовую рэформу i iстотнa абмяжоўвалі ўведзеныя ў судовы працэс прагрэсіўныя палажэнні i прынцыпы судовага ладу i судаводства.

Акрамя таго, нягледзячы на імкненне заканадаўцы стварыць у ходзе судовай рэформы сістэму бессаслоўных судоў, да канца яно так i не было рэалізавана. Былі захаваны i некаторыя чыста саслоўныя суды – духоўныя (яны, апроч спраў духавенства, разглядалі i некаторыя справы свецкіх асобаў), а таксама вайсковыя i сялянскія валасныя суды, судаводства ў якіх здзяйснялася зусім па іншых, чым у мipaвых i агульных судах, прынцыпах.

У 1903 г. у Pacii было прынята “Уголовное уложение”, якое, аднак, у поўным аб'ёме так i не ўстушла ў дзеянне. На тэрыторыі Польшчы i Заходняй Беларусі гэты крымінальны закон быў уведзены ў поўным аб'ёме распараджэннем нямецкіх акупацыйных уладаў у 1915 г., а затым яго дзеянне было пацверджана польскімі ўладамі ў 1919г. Гэты крымінальны закон дзейнічаў аж  да  прыняцця польскага Крымінальнага кодэкса 1932 г.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

    2 Мясцовыя і агульныя суды

    Тэрытарыяльнай адзінкай для міравых судоў была міравая акруга, якая ўключала, як правіла, павет i ўваходзячыя ў яго гарады. Акруга дзялілася на мipaвыя ўчасткі (як правіла, 3 - 4 у адным павеце), у межах якіх ажыццяўлялася дзейнасць міравых суддзяў. Такім чынам, у склад мipaвых судоў ніжэйшага ўзроўню ўваходзілі толькі мipaвыя суддзі, якія разглядалі справы аднаасобна.

Міравыя суддзі дзяліліся на ўчастковых i ганаровых. Першыя з ix дзейнічалі пастаянна i aжыццяўлялi судовыя функцьі ў межах замацаванага за iмi ўчастку (адгэтуль i ix назва). Пасады ўчастковых мipaвых суддзяў з'яўляліся выбарнымі. Да кандыдатаў прад'яўляліся высокія патрабаванні. Права ўдзелу ў выбарах у якасці кандыдата на пасаду мipaвога суддзі атрымлівалі мясцовыя павятовыя жыха-ры, якія дасягнулі 25 гадоў, мелі вышэйшую або сярэднюю адукацыю або вопыт у судаводстве i якія вытрымалі адпаведны icпыт. Прэтэндэнт павінен быў адпавядаць патрабаванням маёмаснага цэнзу першай курыі галосных павятовых земскіх сходаў. Міравыя суддзі абіраліся на 3 гады павятовымі земскімі сходамі i гарадскімі думамі, а ў сталічных гарадах - на пасяджэннях гарадской думы з наступным ix зацвярджэннем Сенатам. Досыць высокі маёмасны i адукацыйны цэнзы практычна зaчынялi доступ на гэтую пасаду прадстаўнікам ніжэйшых класаў.

        Ганаровыя міравыя суддзі разглядалі судовыя справы па просьбе бакоў эпізадычна i не атрымлівалі пры гэтым за выкананне cвaix абавязкаў ніякай маёмаснай узнагароды. Таму гaнapoвымі міравымі суддзямі прызначаліся, як правіла, буйныя землеўласнікі, купцы, адстаўныя вайскоўцы i іншыя заможныя асобы.

У кампетэнцыю  міравых судоў уваходзіў разгляд дробных крымінальных i грамадзянскіх спраў. Miравым суддзям былі падсудныя справы “о менее важных преступлениях и проступках”, за якія прадугледжваліся такія меры пакарання, як кароткатэрміновы арышт (да трох месяцаў), зняволенне ў работным доме на тэрмін да аднаго года. Яны разглядалі таксама гpaмaдзянcкiя справы - грашовыя спагнанні па асабовых абавязацельствах i дагаворах на суму да 300 рублёў; справы, звязаныя з пакрыццём шкоды на суму не звыш 500 рублёў, а таксама бытавыя  злачынствы,  пpэтэнзіі  за  абразы  i  крыўды  асобаў i г.д. Міравыя суддзі разглядалі большасць спраў, падсудных раней шматлікім саслоўным судам.

Судовы icк падаваўся міравому суддзі ў пісьмовай або вуснай форме, адказчык выклікаўся ў суд позвай. У судовым пасяджэнні бакi давалі славесныя паказанні. Таксама маглі быць прадстаўлены пісьмовыя i рэчавыя доказы. Бакі мелі права прыцягваць да ўдзелу ў працэсе адвакатаў. Рашэнне па справе прымалася міравым суддзёй аднаасобна ў парадку спрошчанага судаводства. Ісцу выдаваўся выканаўчы ліст, які перадаваўся ім у органы паліцыі, валасную ўправу або судоваму прыставу пры міравым судзе на выпадак, калі адказчык адмовіцца добраахвотна выконваць судовую пастанову.

Прыгавор або  рашэнне міравога суддзі можна было абскардзіць у апеляцыйным парадку ў павятовы з'езд міравых суддзяў i ў касацыйным парадку -у Сенат.

Павятовы з'езд  міравых суддзяў з'яўляўся калегіяльным органам на чале са старшынёй. Гэты орган уяўляў сабою збор ycix участковых i выбарачна ганаровых міравых суддзяў дадзенай міравой  акpyгi, а таксама абавязковага члена, прызначаемага міністрам юстыцыі. Пры з'ездзе міравых суддзяў знаходзіліся канцылярыя, судовыя прыставы i прыватныя павераныя.

Галоўнай задачай міравой юстыцыі з'яўлялася вызволенне агульных судоў ад вялікай колькасці дробных спраў, таму i ўсталёўваўся спрошчаны парадак судаводства. Адметнай асаблівасцю міравых судоў з'яўляўся разгляд спраў у прымірэнчым парадку. Практыка дзейнасці міравых судоў у Расійскай імперыі паказала, што міравыя суддзі імкнуліся вырашаць справы на падставе прынцыпаў бессаслоўнасці, аб'ектыўнасці, прымірэння бакоў, а таксама без залішняй валакіты i судовых выдаткаў. У сувязі з гэтым міравая юстыцыя хутка заваявала давер у насельніцтва.

Да агульных (каронных) судоў адносіліся акруговыя суды (першая інстанцыя) i судовыя палаты (другая інстанцыя).

Акруговыя суды засноўваліся па аднаму на некалькі паветаў i складаліся са старшыні i членаў суда, якія зацвярджаліся iмператарам. У Pacii было заснавана 106 акруговых судоў.

Каронныя суддзі прызначаліся на пасаду на падставе прынцыпа нязменнасці. Яны займалі пасаду да асабістай падачы ў адстаўку або да адхілення ад пасады ў сувязі з прыцягненнем да суда за крымінальнае злачынства.

Судовы працэс у акруговым судзе i судовай палаце ўскладняўся. Ісцец падаваў іскавую заяву па дакладна ўсталяванай форме i пры папярэдняй плаце судовай пошліны. Ісцец i адказчык абменьваліся дакументамі - адказчык даваў адказ на іскавую заяву, ісцец высоўваў на гэта свае пярэчанні або аспрэчанні. Дакументы афармляліся адвакатамі, арыгіналы дакументаў заставаліся ў судзе.

Акруговыя суды дзейнічалі ў якасці судоў першай інстанцыі па больш значных справах, якія перавышалі падсуднасць міравых судоў. Яны складаліся са старшыні i членаў, якія размяркоўваліся па крымінальнаму i грамадзянскаму аддзяленням. Грамадзянскія i крымінальныя справы меншай цяжкасці разглядаліся ў складзе трох пастаянных членаў суда (адзін з якіх быў старшынёй). Kpымiнaльныя справы, па якіх падсудным пагражалі пакаранні, звязаныя з пазбаўленнем волі, з абмежаваннем у грамадзянскіх правах, акруговы суд разглядаў у складзе трох членаў суда i дванаццаці прысяжных засядацеляў.