Крыніцы і асноўныя рысы старажытнага права Беларусі

Паводле з паходжаннем  звычаёвага права, яно: першае - валодае  падвойнай абавязковасцю - унутранай  і вонкавай, гэта значыць права  змяняецца не толькі асабістым сумленнем  і прытомнасцю права. Другое - для паведамлення праву вонкавай абавязковай сілы яму надае рэлігійнае значэнне, гэта значыць паходжанне абавязковых нормаў узводзіцца да самога бажаству. У трэціх , звычайнае права лічылася прыроджаным для вядомага племя або нацыянальнасці ; адгэтуль кожны ў чужой краіне імкнуўся захаваць за сабой свае айчынныя правы. У - чацвёртых , як права , якое захоўваецца традыцыяй , перадачай , яно ў вышэйшай ступені кансерватыўна , бо змена яго пагражала разбурэннем самога правы ; адгэтуль - паступаць па даўніне значыць “ паступаць па праве” . Але , у - пятых , як права , не выяўленае ў цвёрдай (пісьмовай ) форме , яно здольна змяняцца разам з жыццём .

Старадаўнім з'яўляецца і звычай надзялення нявесты пасагам, які яна прыносіла ў дом  жаніха. Наяўнасць пасага сведчыць аб тым, што шлюб заключаўся не толькі па змове бакоў, але і са згоды іх бацькоў. Асабістыя адносіны мужа і жонкі будаваліся на падпарадкаванні жонкі мужу. Ён прызнаваўся галавой сям'і, але калі муж ішоў у сям'ю жонкі - “у прымы”, то ўласнікам гаспадаркі лічылася жонка або яе бацькі. У старажытным праве жанчыны карысталіся значнымі правамі і павагай. За злачынствы, учыненыя супраць жанчыны, вінаваты нёс пакаранне ў двайным памеры.[2,c.92]

Першыя раннефеадальныя  княствы на Беларусі з'яўляюцца вытокам  яе дзяржаўнасці, увасабленнем ідэі незалежнасці прабеларускага этнаса. Раней і найболей паслядоўна праглядаецца гэтая ідэя ў Полацкім княстве, які пераўзыходзіў сваімі памерамі некаторыя значныя каралеўствы Заходняй Еўропы, дзе існавала мясцовая дынастыя, за якой прызнаваліся і захоўваліся правы на працягу шматлікіх пакаленняў, таму ў гістарычнай літаратуры перыяд ІХ-першай паловы XIII у нярэдка вызначаецца як Полацкі.

У разгляданы перыяд на тэрыторыі кожнага княства  дзейнічала свая сістэма звычаяў, якія рэгулююць адносіны паміж людзьмі.

Па меры ўзмацнення сацыяльнай напружанасці ў грамадстве і яго феадалізацыі паўстала неабходнасць у больш выразнай рэгламентацыі  ўсіх бакоў грамадскага жыцця, што  можна было ажыццявіць толькі з дапамогай  пісанага права, нормы якога ў некаторай ступені абмяжоўвалі самаўпраўнасць феадальнай адміністрацыі.

Характэрнымі рысамі раннефеадальнага права былі фармальнае раўнапраўе вольных людзей і мяккасць пакаранняў. Але і ў гэты час  права прадугледжвала вызначаныя прывілеі феадалаў і замацоўвала поўнае бяспраўе рабоў.

Пісанае права не замяняла звычайнае права. Яно дзейнічала нараўне з ім, дапаўняючы яго або  змяняючы асобныя нормы. Першымі  прававымі актамі пісанага права  былі граматы князёў, дамовы.

У 1229 году паміж Рыгай  і Смаленскам быў складзены гандлёвая дамова. У падпісанні гэтай дамовы, акрамя Рыгі, удзельнічалі прадстаўнікі іншых гарадоў Балтыйскага ўзбярэжжа, у тым ліку Любек, Дортмунд і Брэмен.)

Дамова 1229 года з'яўляецца адным з найболей важных дакументаў у гісторыі гандлёвых сувязяў Рыгі з рускімі гарадамі ў перыяд феадальнай раздробленасці. Асноўнымі пытаннямі дадзенай дамовы варта лічыць: 1) вольны праезд для купцоў, 2) аптовы і раздробны гандаль, 3) гасцёўня гандаль і 4) мыты. Дамова 1229 года падае права вольнага праезду нямецкім і рускім купцам. Акрамя таго, нямецкім купцам падавалася права праезду не толькі ў Полацак, Віцебск і Смаленск, але і за межы Смаленска, рускім купцам - у Рыгу, на Готланд, у Любек і іншыя гарады. Дазвалялася гандаль нямецкім купцам у рускіх гарадах, а рускім - у Рызе, на Готландзе, у Любеку і іншых гарадах Балтыйскага ўзбярэжжа любымі таварамі і ў любой колькасці, гэта значыць і аптовы і раздробны гандаль. Купцы маглі выносіць свае тавары на бераг у выпадку крушэння судна, і феадалы тых земляў, на берагі якіх выносіліся тавары купцоў, не мелі правы канфіскаваць іх, гэта значыць берагавое права феадалаў не распаўсюджвалася на тавары купцоў.

Права гасцёўні гандлю ў дамове 1229 года не згадваецца. Гэта кажа аб тым, што ў дадзены перыяд гасцёўня гандаль для рускіх і нямецкіх купцоў яшчэ не была забароненая ў гарадах, прадстаўнікі якіх склалі згаданую дамову. Што дакранаецца мыты, то за праезд як рускіх, так і нямецкіх купцоў яна не спаганялася. Была ўсталяваная толькі рэчывая мыта (за ўзважванне тавара), якую павінны былі плаціць нямецкія купцы і толькі за ўзважванне набытага імі ў рускіх гарадах золата, срэбра і воску. Калі жа яны гэтыя тавары прадавалі, мыта не спаганялася. Уводзіны рэчывай мыты на срэбра і золата кажа аб тым, што рускія былі зацікаўленыя ў захаванні і павелічэнні колькасці высакародных металаў.

Такое дазвол у дамове 1229 гады асноўных пытанняў гандлёвых  адносін. Адгэтуль варта, што дамова падаваў роўныя правы як нямецкаму, так і рускаму купецтву ў пытаннях вольнага праезду, аптовай, раздробнай і гасцёўні гандлю. Але пытанне аб мыце на куплю срэбра, золата і воску быў вырашаны ў карысць рускага купецтва, што сведчыць аб самастойнай лініі рускіх пры зняволенні дамовы.

У шэрагу выпадкаў у  адпаведнасці з умовамі дамовы нямецкія купцы мелі некаторыя перавагі перад рускімі купцамі. Напрыклад, у крэдытным гандлі (калі рускі купец быў павінен некалькім крэдыторам, то ў першую чаргу ён абавязаны быў аддаваць абавязак нямецкаму крэдытору), пры пераправе купцоў праз "поцяг" (рускія купцы перапраўляліся ў апошнюю чаргу, калі на "валоцы" былі іншыя, у прыватнасці, нямецкія купцы). Але гэта не змяняе зробленай тут высновы аб самастойнай лініі рускіх у гандлі з нямецкім купецтвам. Аналіз дамовы 1229 гады ў цэлым дазваляе зрабіць выснову, што дамова быў складзены ў асноўным на роўных правах і выгодных для абедзвюх бакоў умовах.

Рыга, быўшы транзітным гандлёвым горадам аб'ядноўвала  ў сваіх сценах людзей розных нацыянальнасцяў. Значнае месца сярод іх займалі  рускія. Спачатку рускім у Рызе давалі роўныя правы са ўсімі і яны маглі абсоўвацца ў Рызе, становячыся яе бюргерамі.Шматлікія з іх сталі сталымі жыхарамі Рыгі. Дзякуючы ім у Рызе была заснаваная руская царква і руская вуліца, дзе большасць з іх стала пражывала. Пазней яе звалі і "рускім канцом" у горадзе і "рускім дваром".

Найболей старажытнымі дакументамі пісанага права былі граматы, датычыных адносін Полацку  і Віцебску з Рыгай і нямецкімі  купцамі, а гэтак жа мноства дамоў  беларускіх земляў з нямецкімі гарадамі. Гэтак жа дамовы складаліся і з  грэкамі.

З грэкамі было складзена чатыры дамовы:

- у 907 годзе, калі  князь Алег у паходзе на  грэкаў дайшоў да Канстанцінопаля,  ён прымусіў грэкаў заплаціць  выкуп па колькасці яго ваяроў, пасля чаго склаў мір з царамі  Аляксандрам і Львом. У дамове  былі адзначаныя такія абавязанні грэкаў, як: плаціць даніну рускім на кожны з старэйшых гарадоў, у якім сядзелі падручныя князі Алега, даваць корм тым рускім, хто прыходзіць у Візантыю, а рускім гасцям - месячнае утрыманне. Грэкі жа ўсяго толькі дадалі абмоўку, каб рускія не драпежнічалі ў наваколлях Візантыі і ў самой Візантыі;

- у 911 годзе, у  Візантыі, праз амбасадараў князя  Алега, была складзена другая  дамова. Ён меў ужо большае  юрыдычнае ўтрыманні: урэгуляваў  адносіны крымінальныя і грамадзянскіяпаміж  грэкамі і рускімі, якія знаходзілія ў Візантыі, узаемны выкуп і вяртанне на радзіму рабоў - палонных, міжнародныя абавязнні рускіх вяртаць маёмасць грэкаў, пацярпелых караблекрушэнне;

- у 945 годзе складзена  трэцяя дамова з грэкамі, якая  ўключае у сябе артыкулы з  дамоў 907 і 911 гг., з некаторымі зменамі не ў карысць рускіх, і дадатак аб памежных землях;

- у 971 годзе князь  Святаслаў трывае паразу ад  грэкаў і складае чацвёртую  дамову з грэкамі аб вечным  міры з грэкамі. Дамовы не  ўсталёўвалі якіх-небудзь нормаў  для рускага права, але мелі вельмі вялікае значэнне для яго гісторыі. Пад уплывам Візантыйскай культуры рускія ўпершыню робяць спробу выказаць нормы свайго права ў пісьмовай форме, пасля чаго робяць іх для сябе абавязковымі.

Такое жа значэнне мелі і дамовы з немцамі, не гледзячы на тое, што складаліся яны ў пазнейшы час - ХІІ-ХІІІ стст. Дамовы з немцамі складалі заходнія землі: Смаленская, Наўгародская, Галіцкая і Полацкая. Нормы, якія ўтрымоўваліся ў гэтых дамовах, дзякуючы культурнай блізкасці абедзвюх бакоў, былі практычна ідэнтычныя. Тамака, дзе нямецкае права ішло ў разрэз з рускім - рускае брала верх.

3. Асноўныя рысы  права дзяржаў-княстваў

дзяржаўнасць ўсходнеславянскі беларускі

Узнікненне дзяржаў  на тэрыторыі Беларусі суправаджалася фарміраваннем права. Дамінуючым правам у старажытнасці было звычайна, няпісанае права, крыніцай якога былі звычаі, узніклыя з супольных адносін, і санкцыянаваныя дзяржавай. Па меры фармавання дзяржавы складалася і права, пераважна з звычаяў і нормаў паводзін, выгодных панавальнаму класу. Вынікам стала несумяшчальнасць права і справядлівасці. Па меры таго, як узмацнялася напруга ў грамсадстве, паўстала неабходнасць у больш выразным азначэнні ўсіх бакоў грамадскага жыцця, што можна было зрабіць толькі пасродкам пісанага права, нормы якога ў вызначанай меры абмяжоўвалі самаўпраўнасць феадальнай адміністрацыі. Раннефеадальнае права прадугледжвала раўнапраўе вольных людзей і мяккасць пакарання, але ў той жа час феадалы карысталіся вызначанымі прывілеямі, замацоўвалася поўнае бяспраўе рабоў. Пісанае права не змяніла звычайнае, яны дзейнічалі на роўных умовах, дапаўняючы адзін аднаго, або змяняючы асобныя нормы, садзейнічаючы ўмацаванню існай улады. Першымі нарматыўнымі актамі пісанага права з'яўляліся дамовы, граматы князёў.

Звычайным правам у  старажытнасці рэгуляваліся ўсе праваадносіны: структура і кампетэнцыя дзяржаўных устаноў, правы і абавязкі розных класаў, сацыяльных груп насельніцтва, грамадзянскія, сямейныя, зямельныя, суда-працэсуальныя, і інш. На тэрыторыі Беларусі звычайнае права было панавальным да XV ст. Толькі з XV ст. яно паступова выцеснілася пісаным правам.

Для старажытнага звычайнага права характэрныя такія рысы, як: партыкулярызм, традыцыялізм, дуалізм. Партыкулярызм звязаны з наяўнасцю  ў кожнай мясцовасці сваіх звычаяў, правіл, нормаў, адсутнасцю агульнадзяржаўнай прававой сістэмы. Традыцыяналізм прававых нормаў абумоўлены ў большайсці сваім уздзеяннем царквы. Царква прытрымлівалася прававой тэорыі, у падставе якой ляжала вучэнне аб тым, што ва усім святле, раз і назаўжды, усталяваны Богам нязменны парадак. Кожнага, хто спрабаваў крытыкаваць, або змяняць сацыяльна-эканамічную, палітычную або прававую сістэму, вінавацілі ў выступах супраць цэрквы. Гэта абмяжоўвала заканадаўчую дзейнасць князя, бо ён не быў упаўнаважаны ствараць або змяняць існыя нормы права. Дуалізм звычайнага права складаў у сабе ідэю поўнага бяспраўя рабоў і фармальнай роўнасці вольных людзей. З наступным развіццём феадальных адносін простыя людзі пачалі абмяжоўвацца ў працаздольнасці.

У канцы Х ст. Русь прымае хрысціянства. Натуральна, гэта вырабіла велізарны пераварот ва ўсіх сферах прававога жыцця, бо звычайнае рускае права супярэчыла вучэнням хрысціянскай маралі і царкоўнага права, прыехалі мноства асоб з Візантыі, якія абвыклі да свайго права, і ні ў якім разе не ждалі яго змяняць, і г.д. Такі пераварот мог прывесці да таго, што мясцовае права было бы цалкам заменена іншым. Але звычайнае рускае права адрознівалася сваёй устойлівасцю, таму з'явілася толькі неабходнасць засвоіць царкоўнае права і часткова і вольна запазычаць некаторыя кодэксы візантыйскага права. Візантыйскае права аказала ўплыў на рускае: членашкодніцкія і хваравітыя пакаранні змяніліся грашовымі штрафамі, было прызначанае вызначаны колькасць слуханняў (у залежнасці ад важнасці справы), закон аб падробцы манеты быў заменены іншым (бо на Русі манеты яшчэ не чаканіліся).

Так, пераварот, выкліканы  прыняццем хрысціянства, стымуляваў і самастойную заканадаўчую дзейнасць. Першы закон з'явіўся ў форме  статутаў. Першапачаткова ў законе дапушчаліся нявызначанасць формы, яго магчыма было змяняць без парушэння асноўных пачаткаў і без здагадкі аб падробцы. У статусах вызначаліся межы суду, прызначаецца ўтрыманне царквы, а ў статуце Яраслава ўтрымоўваецца шэраг крымінальных пастаноў, якія мелі сувязь з сямейным правам і маральнасцю.

Такім чынам, з вывучанага матэрыялу розных гісторыкаў відаць, што права хоць і пачынала развівацца, з'яўлялася “пісанае” права, якая вяршэнствуе  ролю ў грамадстве ІХ-ХІІІ стст. усё  жа мела звычайнае права. Прычым, ні аб якім раўнапраўі ў той перыяд часу не магло ісці і прамовы. Чым больш матэрыяльных выгод меў чалавек, тым вышэй ён стаяў у грамадстве. А чым вышэй становішча ў грамадстве - тым больш мае праў.

Заключэнне

Вывучыўшы якая адпавядае  літаратуру, і разглядзеўшы пытанні  аб узнікненні дзяржаў на тэрыторыі Беларусі, асаблівасці грамадскага і палітычнага ладу, станаўленні права ў перыяд ІХ-ХІІІ стст., мы бачым, што ў гэты перыяд на тэрыторыі сучаснай Беларусі актыўна зараджаліся, развіваліся, наладжваліся ўзаемаадносіны паміж гарадамі, дзяржавамі, што патрабавала прававога ўрэгулявання. Як следства гэтага - развіццё і ўдасканаленне права.

Спіс скарыстаных  крыніц

1) Вiшнеўскi А.Ф. ГIСТОРЫЯ  ДЗЯРЖАВЫ I ПРАВА БЕЛАРУСI: вучэбны  дапаможнiк - Мінск, 2003 - 320с.;

2) Юхо Я.А. Гiсторыя  дзяржавы i права Беларусi .Ч.1. - Мiнск, 2000 - 352с.;

3) Юхо Я.А. Кароткi нарыс гiсторы дзяржавы i права  Беларусi. Мінск, 1992 - 272с.;

4) Кузнецов И. Н., Шелкопляс В. А.История государства  и права Беларуси. Минск, 1999 - 272с.;

5) Доўнар Т.I. ГIСТОРЫЯ  ДЗЯРЖАВЫ I ПРАВА БЕЛАРУСI. Мiнск, 2008 - 352с..