Крыніцы і асноўныя рысы старажытнага права Беларусі

Уводзіны

Грамадскі i дзяржаўны  лад усходнеславянскіх княстваў

Крыніцы старажытнабеларускага  права

Асноўныя рысы права  дзяржаў-княстваў

Заключэнне

Спіс выкарыстанай літаратуры

Уводзіны

Да цяперашняга  часу навукоўцы так і не дашлі  да адзінага меркавання, калі ж паўстала дзяржаўнасць у народаў Усходняй Еўропы. На гэта ёсць мноства розных чыннікаў, асноўны з якіх з'яўляецца адсутнасць, альбо недахоп гістарычных дакументаў, аналіз якіх дазволіў бы ўсталяваць сапраўдныя чыннікі ўзнікнення дзяржаўнасці, пераходу ад дзяржаўных формаў грамадзянскага існавання да палітыка-тэрытарыяльнай арганізацыі кіравання грамадствам. Вынікам даследаванняў навукоўцаў розных гістарычных перыядаў стала многа розных тэорый, кожная з якіх завуць свае даты і чыннікі паходнасці дзяржаўнасці на тэрыторыі Беларусі. Напрыклад гісторык права С.В. Юшкоў лічыў, што першыя прыкметы дзяржаунасці ў славян адзначаюцца пасля VII ст. н.э. А акадэмік Б.А. Рыбакоў сцвярджае, што дзяржаунасць у славян узнікла намнога раней, недзе на памежы старой і новай эры. А вось прафесар В.І. Гарамыкіна не згодна з думкай аб тым, што феадалізм у Еўропе пачаў развівацца адразу пасля падзення Рымскай імперыі. Яна сцвярджае, што ў выніку вялікага перасялення народаў на тэрыторыі былой Рымскай імперыі ў зніклі новыя рабауладальніцкія дзяржавы, якія існавалі нядоуга ў параунанні са старажытнымі цывілізацыямі. У Кіеускай Русі, як і у іншых дзяржавах, спачатку існавала рабауладальніцкая фармацыя, якая ў ХІІ - ХІІІ стст. змянілася феадальнай. Пачатак пераходу ўсходніх славян да класавага грамадства на тэрыторыі Беларусі адносіцца да другой паловы 1-га тыс. н.э., гэта ў апошні час прыйшлі да высновы беларускія вучоныя. У гэты перыяд тут складваюцца шматукладныя сацыяльна-эканамічныя адносіны, развіваецца маёмасная няроўнасць, зараджаецца раннефеадальны ўклад жыцця, які прыкладна з ІХ-Х стст. становіцца вызначальным.

Нетыповай была для  гістарычнага развіцця славян рабаўладальніцкая  фармацыя ў яе класічным стане. Працяглы пераходны перыяд характарызаваўся своеасаблівым грамадскім ладам, пры якім адначасова існавалі тры ўклады: першабытнаабшчынны, рабаўладальніцкі і феадальны. Першы быў аджываючым, другі не атрымаў шырокага распаўсюджвання і толькі трэці стаў базісным для развіцця новай фармацыі.

Каб разабрацца больш  падрабязней, разгледзім дадзеныя пытанні.

1. Грамадскі i дзяржаўны  лад усходнеславянскіх княстваў

Асаблівасцямі грамадскага  ладу беларускіх княстваў (Полацкае, Тураўскае  і інш.) у Х-ХІІІ стст.было расслаенне абшчыннікаў на бедных і багатых. Яно ішло па двух асноўных напрамках. Зямля пераходзіла ў прыватную ўласнасць абшчыннікаў. Мелі месца таксама насільны захоп зямлі родаплемянной знаццю і пераўтварэнне свабодных абшчыннікаў у залежных сялян. Пісьмовыя крыніцы XI-XII стст. называюць залежных людзей смердамі. Былі людзі, якія поўнасцю згубілі сваю асабістую свабоду і ў дакументах называюцца халопамі або чэляддзю, па сваім стане яны былі рабамі. Рознымі шляхамі траплялі абшчыннікі ў залежнасць. Напрыклад, у сувязі з неўраджаем селянін мог звярнуцца да багатага чалавека і ўзяць у яго купу (пазыку). Такі селянін называўся закупам.

Радовічы ад слоў “радзіцца”, “дамаўляцца” сяляне, звязаныя абавязацельствамі  з феадаламі. На другім полюсе раннефеадальнага грамадства стаялі князі і баяры (дружыннікі). Князь са сваёй дружынай збіраў даніну з падуладнага насельніцтва. (Даніна - гэта натуральны падатак збожжа, воск, мёд і г.д., які плацілі князю сяляне). Збор даніны з насельніцтва называўся палюддзем.

Дружыны ў полацкіх князёў, складаліся з дзвюх груп, як і ў іншых князёў “рускіх”: у першую - старэйшую - уваходзілі “бояры”, “сильные мужи”, у другую - малодшую, якая жыла пры двары князя, - “гридь”, “отроки”, “детские”. З другой выходзілі слугі князя, яго целаахоўнікі, малодшыя службовыя асобы. Найменне “воі”, насілі земскія ратнікі, якія не належылі да сталага княжацкага войска.

3 цягам часу феадальная  ўласнасць на зямлю пашырылася. Дружыннікі або баяры атрымлівалі  ад князя падараванні ў выглядзе  права збіраць даходы з воласці  так званыя “кармленні”. Пазней  узнікаюць розныя формы феадальнага землеўладання: вотчыннае валоданне зямлёй, сядзібай і сялянамі з правам продажу зямлі, раздзелу яе і перадачы ў спадчыну; памеснае перадача буйным феадалам зямлі ў часовае карыстанне за службу без права спадчыны. Так, яшчэ да з'яўлення буйнога княжацкага землеўладання ва ўсходніх славян узніклі прыкметы васальнай залежнасці, што азначала права атрымання дружыннікамі даніны з пэўнай тэрыторыі. У якасці васалаў вялікага князя дружыннікі неслі службу за “лен”. Словы “княжы муж” азначаюць чалавека, які набліжаны да князя, выконвае яго даручэнні і якому ў кіраванне і для збору даніны даецца горад з воласцю. Паступова “княжыя мужы” з разнастайнымі азначэннямі (“добрыя”, “лепшыя” і інш.), як члены старэйшай дружыны князя пачалі, называцца баярамі. Буйнымі феадаламі-ўласнікамі былі царква і манастыры. Манастырскія вотчыны папаўуняліся за кошт княжацкіх ахвяраванняў і ўкладаў прыватных асоб. Такім чынам, асноўнымі відамі феадальнага землеўладання сталі княжацкае, баярскае, царкоўнае.

У барацьбе супраць  сялянства феадалы маглі захаваць сваё панаванне толькі маючы ўладу і апарат прымусу войска, суд. Усё гэта вяло да ўтварэння дзяржавы. Поспехі, дасягнутыя ў сельскагаспадарчай вытворчасці, стварылі эканамічныя перадумовы для аддзялення рамяства і гандлю ад земляробства. Месцамі канцэнтрацыі гэтых відаў гаспадаркі з'яўляліся гарады. Паколькі ў гарадах жылі рамеснікі і купцы, яны маглі ўзнікнуць толькі там, дзе зручна было займацца гандлем і рамяством: на берагах рэк, у зручных для прыстані вусцях, каля перапраў, на скрыжаванні дарог, сярод урадлівых зямель. Вельмі распаўсюджаным быў шлях узнікнення горада з феадальнага замка, які з'яўляўся цэнтрам адміністрацыйнага і гаспадарчага жыцця. Вялікая група беларускіх гарадоў заснавана воляй князёў -- Заслаўе, Камянец, Гродна і інш. Яны былі ваенна-адміністрацыйнымі ці пагранічнымі крэпасцямі. Самым старажытным беларускім горадам з'яўляецца Полацк, летапіснае ўпамінанне аб якім адносіцца да 862 г. Летапісныя даты першага ўспаміну не адпавядаюць часу сапраўднага ўзнікнення горада. Археалагічныя знаходкі ўнеслі значныя карэктывы ў пытанні аб часе з'яў-лення “летапісных” гарадоў. У трох беларускіх гарадах (Полацку, Віцебску, Лукомлі) знойдзены пасяленні VIII-IX стст.

Горад складаўся з  некалькіх частак. Унутраная частка называлася “дзядзiнец”. (Дзядзінец -- гэта ўмацаваны валамі, равамі, сценамі цэнтр горада.) Каля ўмацаванага цэнтра ўзнікалі паселішчы рамеснікаў і гандляроў, якія называліся пасадамі. Важным грамадскім месцам горада быў рынак (“торг”). У XII-XIII стст. шырокае развіццё атрымалі кавальскае, ювелірнае, ганчарнае, гарбарнае (апрацоўка скур), шавецкае, бандарнае (выраб бочак) і іншыя рамёствы. Паміж гарадамі вёўся гандаль. Купцы падтрымлівалі гандлёвыя сувязі не толькі з суседнімі, але і з далёкімі краінамі. Вядомыя сувязі Полацка з Візантыяй, Арабскім халіфатам, германскімі гарадамі, аб чым сведчаць шматлікія скарбы, якія ўтрымлівалі манеты гэтых краін. Праз беларускія землі праходзіў вялікі водны шлях з вараг (Балтыйскае мора -- р. Нява -- Ладажскае возера - р. Волхаў -- возера Ільмень -- р. Ловаць -- р. Днепр Чорнае мора; Балтыйскае мора -- р. Заходняя Дзвіна р. Днепр Чорнае мора). 3 замежных краін дастаўлялі ў амфарах (амфары - вялікія гліняныя пасудзіны) віно і аліўкавы алей, перац, лаўровы ліст, Грэцкія арэхі, шкляны посуд, фарбы, дарагія тканіны, упрыгажэнні. 3 заходнеславянскіх гарадоў вывозіліся футра, воск, мёд, сабраныя ў якасці даніны, а таксама рабы, захопленыя ў час войнаў. Такім чынам, X -- XIII стст. -- гэта раннефеадаль-ны перыяд у развіцці беларускіх зямель, які характарызуецца: 1) зменай першабытных адносін феадальнымі; 2) аддзяленнем рамяства ад сельскай гаспадаркі; 3) развіццём гандлю і ростам гарадоў; 4) утварэннем феадальнай зямельнай уласнасці і з'яўленнем залежных сялян. Утвараецца вялікая і магутная дзяржава, якая называецца Кіеўскай Руссю. Беларускія землі (землі дрыгавічоў, радзімічаў і крывічоў) увайшлі ў склад гэтай дзяржавы.

Так, як у IX-XIII стст. такога тэрміна, як "дзяржава" яшчэ не было, выкарыстоўваліся іншыя назвы: "зямля", "горад", "княства". Кожны "горад" меў свой палітычны цэнтр - стольны горад. Дробныя дзяржавы-княствы пераважалі, і па меры развіцця феадальных адносін, аб'ядноўваліся пад наглядам мацнейшых княстваў, альбо зліваліся з імі. Прычым адбывалася гэта як на добраахвотнай аснове, так і па прымусе. [4,с.11]

Па форме кіравання  княства былі манархіяй. Вышэйшымі  органамі ўлады былі князь, рада, веча (сойм). На чале дзяржавы стаяў вялікі князь. Але ўлада манарха была абмежаванай: маючы права вырашаць усе пытанні, найболей важныя з іх ён вырашаў толькі пасля абмеркавання іх у радзе або на веча (такія пытанні, як збор даніны, арганізацыя вайскоўца паходу і г.д.). Дапамога князю аказвалі лютва і рада старэйшын.[4,c.12]

Станаўленне суверэнітэту-васалітэту ставілі ўсіх феадалаў у становішча служылых людзей. Малодшая дружына знаходзілася ў найбольшай залежнасці ад князя, чым буйныя феадалы-землеўладальнікі, якія карысталіся большай аўтаноміяй. У статуце буйнага баярына-вотчынніка злучыліся права ўласнасці на зямлю і ўлада. Князі-намеснікі, якія не служылі непасрэдна ў княжай дружыне, станавіліся першымі васаламі. Для іх асноўным абавязкам з'яўлялася не выплата падаткаў, а ваенная служба.

Так, як кіеўскія князі  імкнуліся цэнтралізаваць уладу, гэта прывяло да ліквідацыі племянных  князёў, ухіленню князёў-намеснікаў. Зямлю атрымалі сыны вялікага князя, што ўзмацніла суверэнітэт бацькі, яго аўтарытэт. Пры гэтым прынцып старшынства сутыкаўся з прынцыпам "отчины": пры абмене землямі, перасоўванні з аднаго "стала" на іншы, некаторыя не жадалі змяняць наседжаныя месцы, іншыя дзёрліся да кіеўскага "сталу" праз галовы братоў. Для ўрэгулявання падобных канфліктаў у ІХ-ХІІ стст. пачынаюць складацца дамовы паміж князямі на ўмовах панавання-падначаленні, звязаў і вайскоўцаў кааліцый. Шматлікія князі часцяком прызнавалі ў такіх дамовах за сваімі баярамі-васаламі волю службы і бяскарны адыход ад службы.

Мясцовае кіраванне  ажыццяўлялі сыны князя, альбо давераныя  людзі князя. Рэсурсы для існавання, мясцовыя органы ўлады атрымлівалі  збіраючы з насельніцтва, праз сістэму кармленняў.

У гэты перыяд стаўлення  паміж кіеўскім князем і мясцовымі  князямі будаваліся па прынцыпе васалітэту - суверэнітэту. Князь аказваў дапамогу мясцовым князям, а яны ў сваю чаргу знаходзіліся ў яго ў  паслухмянстве, абавязаныя былі падаваць войска, аддаваць частку даніны. Калі ж хто-небудзь з васалаў вырашаў процістаяць князю, яго прымушалі да падпарадкавання сілай, альбо проста пазбаўлялі валадарстваў, ізноў жа пры дапамозе сілы. Функцыі органаў кіравання на месцах ажыццяўлялі пасаднікі, цівуны і інш. Пасаднік абіраўся веча або прызначаўся князем у іншыя гарады дзяржавы, дзе ён з'яўляўся намеснікам вялікага князя. Гэтак жа важным элементам палітычнай сістэмы была царква, якая, займалася ідэалагічнай апрацоўкай насельніцтва. Верхавіна духавенства прымала актыўны ўдзел у палітычным жыцці дзяржавы. Такім чынам, мы бачым, што дзяржаўны лад у ІХ-ХІІІ стст. на тэрыторыі сучаснай Беларусі па форме кіравання з'яўляўся манархіяй, дзяржава з'яўлялася ўнітарным, з дэмакратычным палітычным рэжымам. Дзяржаўны апарат складалі як вышэйшыя органы ўлады (князь, веча, рада), так і мясцовыя органы самакіравання.

2. Крыніцы старажытнабеларускага  права

Гісторыя права  Беларусі бярэ свой пачатак з спрадвечных  часоў, калі асноўнай крыніцай права  было звычайнае права. Яно складалася непасрэдна з грамадскіх адносін, якія былі ўхваленыя і зацверджаныя грамадскімі і дзяржаўнымі органамі і выкарыстоўваліся на працягу даволі доўгага часу.

На тэрыторыі Беларусі звычайнае права было пераважным да сярэдзіны ХV стагоддзя, а затым  пачатак паступова выцясняецца пісаным правам, у якім шматлікія нормы звычайнага права набылі форму закона ў выглядзе шматлікіх грамат, лістоў, прывелеі, статутаў і інш. прававых актаў.

Мэтазгодна пачаць разгляд крыніц беларускага феадальнага  права з характарыстыкі, абласных, гарадскіх і валасных грамат (прывелеяў).

Гісторыя ведае  ўсходніх славян падчас поўнага панавання  ў іх звычаёвага права; найстаражытныя тэрміны, якія азначаюць права наогул, ставяцца да звычаёвага права: “праўда”, “нораў”, “звычай”, “адданне”. Вышэй прыведзеныя тэрміны паказваюць і на паходжанне звычаёвага права, і на яго ўласцівасці.

Ідэя фармальнага  раўнапраўя свабодных грамадзян  была характэрнай рысай старажытнага звычаёвага права, поўнага бяспраўя халопаў і чэлядзі нявольнай  і фактычных ільгот для пануючага класа. На вечавых сходах усе свабодныя хатнія гаспадары маглі ўдзельнічаць у вырашэнні дзяржаўных спраў, валодалі роўнай праваздольнасцю. У частцы заняцця дзяржаўных пасад і ў прысваенні сабе некаторых даходаў буйныя землеўласнікі дамагліся для сябе пераваг. Асабліва ўзраслі перавагі і правы кіруючых вырхоў у перыяд станаўлення і ўмацавання феадальных адносін. У сувязі з чым і звычаёвае права пачало замацоўваць праваадносіны, выгодныя класу феадалаў. Гэтая дваістасць звычаёвага права атрымала адлюстраванне і ў розных помніках пісанага права, такіх, як Дагавор 1229 г., у граматах Полацкай і Віцебскай земляў. Дагавор 1229 г. быў заключаны Смаленскім, Віцебскім і Полацкім княствамі з Рыгаю і Гоцкім Берагам. Галоўнае прызначэнне дагавора заключалася ў замацаванні прававых нормаў, якія забяспечвалі нармальныя адносіны паміж заходне-і ўсходнееўрапейскімі народамі на аснове ўзаемнасці і раўнапраўя. У дагаворы прадугледжвалася зацвярджэнне мірных адносін, вызначаўся аб'ём адказнасці за крымінальныя злачынствы, парадак і чарговасць спагнання доўгу, парадак судаводства.[2,c.89]

Звычаёвае права выяўляецца, першым чынам, у юрыдычных дзеяннях (фактах). Найважнай формай выраза звычайнага права служаць акты юрыдычных угод і судовыя акты, якія служылі пераважна для распазнання права грамадзянскага і крымінальнага. У іх дзейсныя асобы імкнуцца здзейсніць дзеянне паводле з правам , але не заўсёды дасягаюць гэтай мэты . Нарэшце , яно можа быць выяўленае ў славесных формулах - юрыдычных прыказках , з якіх некаторыя пазней сталі формай закона , а шматлікія ацалелі да нашых дзён з часоў найстаражытных , напрыклад : “Малады на бітву , а стары - на думу”; “ Малады князь , маладая і душа” ; “На адным веча , ды не адны прамовы” і г.д.