Рим құқығы» пәні бойынша контактілі дәрістер материалдары

Толық құқықты рим азаматы, бірсәтте үш жағдайда болуы керек  болды – мәртебеге (status) ие болу деген мағына. Ол мыналарға  бөлінді:

-          status libertatis – бостандық  жағдайы;

-          status civitatus – азаматтық  жағдайымен;

-          status familiae – отбасылық жағдайымен.

Құқыққабілеттілікті  жоғалту  және  шектеу.

Римдықтар құқыққабілеттілікті  жоғалтуды  және  шектеуді келесі жағдайлармен байланыстырды:

- maxima (ең жоғарғысы) римляндық құлға айналады, нәтижесінде азаматтықты және отбасыдағы жағдайды жоғалтады;

- media (орташа), римляндық бостандықта қалады бірақ рим азаматтығын, status civitatis және status familiae мәртебесін жоғалтады, ал заң  жүзінде отбасы мұшелігінен айырылады;

- minima (ең төмеңгісі), дербес үй иесінен тәуелді жағдайға түсіп қалады.   

Тақырып 6. Рим мемелекетіндегі  бостандық, азаматтық  және  отбасылық жағдайы. Рим құқығындағы әрекетқабілеттілік ұғымы.  Заңды тұлғалар.

      Ежелгі  Рим қауымы ерікті және құлдарға бөлінді. Құлдар (servi) құқық  субъектісі болып табылмады, тек құқықтың бір объектісі ретінде, шаруашылық заты ретінде  қарастырылды. Құлиесінің билігі шексіз болды, қожайыны құлды сата алды, жазалайтын болды. Қайта классикалық дәуірде, рим қоғамында стойкалық фәлсафаның ықпалынан құлдардың адамдық табиғаты туралы көз қарастар өзгеріп, құлдарға деген зорлықтар азая тұседі. Құлды өлтіру немесе оған зақым келтіру, көп уақыт бойы мүліктік қылмыс деп танылды. Олар заңмен танылатын неке қия алмады. Олардың балалары да, құл болып танылды.            

Б.э.III ғ. экономикалық дағдарыс жағдайында тәуелді  халықтың ерекше санаты пайда болады олар – колондар (coloni).  Классикалық дәуірде жерді жалға алып формалды түрде бостандыққа ие, ал  экономикалық  жағынан  жериесінен тәуелді болды.

Азаматтық жағдайы. Римнің еркін халқы құқыққабілеттілік дәрежесі бойынша үш үлкен топқа: cives, latini және peregrini бөлінді.        

      Халықтың  жеке санаттары Латиндар (latini) Римдықтар жаулап алған аумақта (latini coloniarii) тұратын лациум, тұрғындарын және латиндық азаматтық алғандарды атайды.            

Перегриндер (peregrini) деп римдық және латиндық құқыққабілетке ие болмағандарды атайды.            Кез келген перегрин рим магистратының сотына жүгіне алды. Б.э. 212 жылы Каракалла императоры  рим азаматтарына, Рим мемлекетінің барлық қауымына бостандық берді. Ius civile империяның негізгі құқықтық жүйесі болып қалыптасты.            

Әрекетқабілеттілік  ұғымы.         Рим құқығында 7 жасқа дейін (infantes) балалар толық әрекеткеқабілетсіз,  7 жастан 14 жасқа дейін (қыз бала 12 жасқа дейін) – impuberes дербес мәміле жасай алатындар, міндет орнатпайтын әрекеттер деп танылды. Жасы 14 тен (қыз бала 12 ден)  25 жасқа дейін тұлға жеке құқық саласында толық әрекеткеқабілетті деп танылды. Сондай – ақ әрекетқабілеттілік     шектелетін болды.            

Заңды тұлғалар. Ежелгі Римде құқық субъектілері ретінде жеке тұлғалар мен қоса белгілі ұйымдар танылды. Қайнар көздер мүлікті шоғырландыратын мемлекеттік қазынаны (aerarium populi romani) заңды тұлға ретінде көрсеткен, сонымен қоса қалалық қауым муниципия (municipii), діни бірлестіктер (collegia sodalicia) жатты.  

Тақырып 7. Отбасы құқығы. Римдік жанұя. Агнаттық және когнаттық  туыстық. Неке нысандары.              

Ежелгі  Римде жанұя патриахалдық түрде  құралған. Онда жанұя мүшелері тек  қана жанұя басшысына бағынған. Үй қожайыны әйеліне, балаларына, құлдарына  және мүлікке билік еткен.       

     Неке  нысанының барлық түрінде күйеу  балаларға билік еткен.

     Некеге  аттастыру негіз болған. Ежелде және классикалық кезеннің басында жақтар серт беріп шартқа отырады. Содан  кейін аттастыру моральдық міндеттемеге айналады.

     Неке  жасы еркектер үшін 14 жас, ал қыздар үшін 12 жас.

Туысқандар  арасындағы неке қылмыстық құқық  бұзушылық болып саналған.  Жанұяда әке ғана өз еркімен жұмыс істейтін адам болған. Қыздары мен ұлдары бөтен құқықтың тұлғалары болып саналған.(pensonou alieni iunis)

     Сонымен бірге әке өзінің балаларының  өмірі және өлімімен билік еткен. Ол жаңа туған нәрестенің лақтыруға, жасына қарамастан құлдыққа сатуға немесе өмірден қиюға құқығы болған. Бірақ  уақыт өткен сайын осы құқықтық уәкілеттіліктер шектеле бастады. Билік астындағы ұлы мүлікпен мәмілелер жасауға құқылы болған, бірақ осы пайда болған пайдалар әкесінің мүлкіне түсіп отырған

     Шаруашылық  қатынастардың және сауданың дамуына  байланысты билік етушінің мүліктік құқық қабілеттілігі үлкейе бастады.

     Ежелгі  Римде, некенің екі нысаны болды, біріншісі cum manu mariti ол бойынша күйеу әйеліне толық билік жүргізеді, екіншісі   sine manu некесі оңай жүзеге асырылды (келісім арқылы), ал соңғы заңдық сатысы болып келінді күйеуінің үйіне әкелу болды. Sine manu некесінің бұзылуына бір жақтың арызы жеткілікті болды. Агнаттық жанұяда әйелдің жеке басы және мүліктік құқығы болған жоқ. Ол сол үйдің қызы ретінде өз балаларына теңестіріліп,отағасы билігінің астында болды. Керісінше, sine manu некесінде жұбайлар тең дәрежеде болды. Sine manu некесінде отағасы билігі (patria potestas) күйеу билігіне алмастырылды.      

Жүбайлар  бір-бірімен мүліктік сипаттағы  кез келген заңды қатынастар жасай алады: шарттар жасау жэне т.б.                                         Әкенің билігінен, билік астындағылар өздері келісім берсеэмансипациямен (emancipatio) шығатын болды. Бастапқыда көз алдаушылық түрінде баласына немесе қызына сатады олар бірден босатушы. Нәтижесінде сатылған адам дербес тұлға (persona sui iuris) болып  табылды.    
 

Тақырып 8.  Жеке  құқықтарды  қорғау  әдістер. Талаптар: ұғымы  және түрлері.  Талап  мерзімдер.              

Мемлекет  және қоғамның дамуына қарай ежелгі Римдегі азаматтар дау-дамайды  шешудің жеке түрлерінен, арнайы мемлекеттік  орган –сотқа шағымданатын болды. Құқықтың жеке және жария түрлеріне бөлінуіне  қарай мемлекет мүддесін бұзатын  істерді қарайтын – сот iudicia publica,  және азаматтардың жеке құқықтары істерін қарайтын – сот iudicia privata, болып бөлінді.

   Талап арыз (actio) түсінігі Дигесттерде анықталған: «Талап арыз дегеніміз – тұлғаның сот арқылы оған тиесілі талаптарды жүзеге асыру құқығы болып табылады» (D.44.7.51).

   Өзінің  құқықтық бағыты бойынша талап жеке (actio in personam) және заттық (actio in rem) болып  бөлінді. Заттық талап белгілі бір  затты қорғауға бағытталған.Жеке талап  нақты бір тұлғаға бағытталады.

   Өзіндік сипатына қарай Белгілі талап, яғни белгілі бір затқа немесе нақты жауапкерге талап беріледі. Белгісіз талап - затқа өз құқығын қалпына келтіру үшін, әрекетімен қолсұғушылыққа қатысы бар деген адамның қайсына болмасын талап беру.

   Мазмұнына қарай жеңіл және күрделіге бөлінді. Жеңіл талап жалғыз адамның затты қайтару, әрекетті жасау сияқты талаптарды орындауға бағытталған.  Күрделі талаптың айқын көрінісікондикция (condictio) - яғни зиян әкелгенде кешенді түрде құқықты қалыпқа келтіру үшін жасалатын әрекет (мысалы, кешіктірген үшін материалдық зиянды өтеу міндеттемесі).

   Мазмұнының  жағдайына қарай қатаң талап құқығы (actio stricti iuris) және мейірімді талапқа (actio bonae fridei) бөлінді. Олардың басты айырмашылығы қатаң талап құқығынқарастырғанда судья   талап туындап отырған шарттың пәніне байлаулы және де талап заңның  нұсқауына дәл берілуі тиіс. Мейірімді талап құығын қарастырғанда судья талаптың формуласына кірмеген бірақ әділеттілік талабына негізделген жауакердің қарсылығын назарға алуына болады.            

Талап мерзімі. Рим құқығында талап берудің уақыттағы арнайы шектеуі болған жоқ. Талап қоюда (proescriptio) мерзім арнайы заттық құқықтан туындайтын иелену мерзімімен ұштасады. Жалпы талап мерзімі заңдық нұсқауларға негізделген болса 30-жылға, ал ерекше жағдайда 40-жылға созылады.  

Әдебиеттер  тізімі;