Арал тағдыры - адам тағдыры

Балқаш көлі шөлейт және шөл табиғат  белдемдерінде орналасқандықтан, оның климаты шұғыл континентті болып  келеді. Су айдынының булануы өте  жоғары. Осыған байланысты судың деңгейі  тез өзгеріп отырады.

Ұзақ жылдар тіршілігі тыныш  болып келген су айдынының қалыпты  жағдайы өзгере бастады. Балқаш көлінің  экологиялық жағдайының нашарлау себебі Қаратал, Лепсі, Ақсу өзендерінің мол  суының Балқаш көліне жетпей суармалы егістіктерге жұмсалуынан. Оның үстіне бұрынғы кездерде Аягөз, Биен, Сарқанд  және Басқан өзендері Балқашқа құйып, оның табиғи су деңгейін сақтап отырған. Ал қазір бұл өзендер Балқашқа құймайды. Аталған антропагендік  жағдайлар Балқаш көлінің жағдайын шиеленістіріп жіберді. Балқаш экожүйесінің одан әрі нашарлауына Іле өзені  бойына салынған Қапшағай сү қоймасы  да әсер етеді. 1970 жылы Қапшағай суқоймасындағы Іле өзенінің суын бөгейтін Қапшағай бөгеті салынды. Оған қосымша Іле  өзенін қоректендіріп отырған Шелек  өзені Бартоғай бөгетімен бөгеліп, онда көлемі 300 мың м³ су жинақталды. Осылайша Үлкен Алматы каналы салынды. Каналдың салынуына байланысты Шелек өзені Ілеге құюын тоқтатты.

Іле – Балқаш алабының ауыл шаруашылығында барынща пайдалануымен 1965-1990 жылдар аралығында Балқашқа құятын судың көлемі 25%-ға азайды. Іленің орта ағысы мен  төменгі сағасында Шарын күріш, Шеңгелді көкөніс, Ақдала күріш алқаптары  пайда болды. Осының бәрі Іле –  Балқаш су алабының табиғи жүйесінде  қалыптасқан тепе-теңдік заңын бұзды.

Іле – Балқаш экожүйесіндегі өзгерістер өте сирек кездесетін Іле тоғайын, өзен жағасындағы шұрайлы жайылымдар мен оның сағасындағы қамыс –  қоғаның жоғалуына себепші болды. Көлдің жағалаулары кеуіп, тұзды  шаң жиі көтерілді. Ауа райы өзгеріп, қуаңшылық пен аңызақ желдер үдеді. Балқаш көлі соңғы жылдары 2 метрге жуық төмендеп отыр. Сонымен көл  жағалаулары батпақтанып, сорланып, тақырлар мен шөлдерге айналуда. Балқаш экожүйесінің фаунасы мен флорасы  зардап шегуде. Балық аулау соңғы  жылдары 5 есе төмендесе, уылдырық шашу тіпті азайды. Сонымен қатар балықтардың  Іле бойындағы егіс, көкөніс алқаптарына  пайдаланылған пестицидтер, гербицидтер  және минералды тыңайтқыштар қалдықтарымен  улануы жиі байқалды. Іле – балқаш алқабы ит тұмсығы батпайтын тоғайлар, кішігірім көлдер, аралдар, аңдар  мен құстар мекені болатын. әсіресе 1960 жылдары жылына 1,5 млн-ға жуық бұлғын терісі дайындалатын болса, қазір бұл  шаруашылық жойылған.

Іле бойында және көл жағасындағы  тіршілік ететін құстардың түрлері  де азайып кеткен. “ Қызыл кітапқа” енген аққу, бірқазан, көкқұтан, т.б  құстар қазір өте сирек кездеседі.

Іле – Балқаш алабы Қазақстандағы  тарихи – табиғи ескерткіштерге бай  өлке. Бұл өңірде Шарын тау өзені  мен оның бойындағы Шарын тауларындағы тастағы таңбалар мен тас мүсіндер және көне қорғандар жүйесі, Әнші құм  атты табиғат туындысы, Алтынемел  ұлттық саябағы, Кербұлақ сияқты қорық  қорлар бар. Жетісу деп аталатын бұл  аймақта 3 млн астам халық тұрады. Ең ірі қалалары – Алматы, Талдықорған, Жаркент.

Бұл өңірдегі экологиялық ірі мәселелер  қатарына Балқаш көлі бойындағы Балқашмыс  комбинаты, Приозер, Ақсүйек кен  рудаларын байыту кешендері, Сарышаған  полигоны және Текелі қорғасын – мырыш  комбинаттары осы аймақта тұратын  тұрғындарға өз зардабын тигізіп  отыр. 1999 жылы “Балқаш көлін құтқару, оның бүгінгісі мен болашағы”  атты халықаралық деңгейде экологиялық форум өтті. Онда Балқаш көлін құтқару мәселелері қаралып, нақты шешімдер қабылданды.

Балқаш көліне әр түрлі химиялық тыңайтқыштар қосылған күріш суын жібермеу мақсатында игі жұмыстар жүзеге асырылуда. Мысалы: соңғы уақытта күріш шектерінен бұрынғыдай су жырылып шығуына жол  бермейтін болдық. Мұның өзі, біріншіден – суды ысырап етпеудің, екіншіден  – Балқашқа барып құятын судың  тазалығын сақтаудың бірден –  бір тиімді жолы. Суды үнемді пайдаланудың тағы бір жолвн тауып отырмыз. Мысалы бір гектар жердегі қамыс 13 мың текше метр су жұтады екен. Сондықтан да өткен екі жылдан бері күріш шектерінің жиектерін  қамыстан тазалау жұмыстары қолға  алына бастады. Мұның да екі жақты  пайдасы болып тұр. Біріншіден –  су үнемдеуге қол жетті. Екіншіден  – қамыс мал азығы ретінде  пайдаланылды. Бұл да Балқаш көлін  құтқаруға бағытталған үлкен  үлес емес пе?!

 

 

3.   Қорытынды

 

Қорыта айтқанда, қоршаған ортаға, табиғатқа, өмірге зияны көп құбылыстарды тежеу, тоқтату шараларын белгілеу – бүгінгі қайта құру кезеңінің  басты міндеттерінің бірі. Мұндай шаралар республика жұртшылығының  пікір – ұсыныстарын есепке ала  тырып, ғалымдар мен мамандар арасында кеңінен талқылауында. Оларды тез  арада асырудуң бағыттары мен  жолдары партия және үкімет басшыларының алдына қойылуда.

Бұл бағыттағы ең басты шаралардың бірі Балқаш пен Аралды біртұтас су айдыны ретінде сақтап қалуды, олардың  экологиялық, экономикалық жағдайларын  нашарлатпауды, су деңгейін төмендетпеуді  қамтамасыз ету болып табылады.

Аяулы табиғат – алтын бесігіміз, адам қоғамының тіршілік етуінің  ең басты шарты. Оның керекті, әлде керексіз бөліктері жоқ. Бәрі – керек. Адам үшін туған өлкенің ауасы, топырағы да, тауы мен тасы, өзен – суы, орман  – тоғайы, қос қанаттысы, мен жер  бауырлаушысы… бәрі, бәрі қымбат.

 

 

    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер:

 

1. Ә.Бейсенова, А.Самақова, Т. Есполов, Ж. Шілдебаева – “Экология және табиғатты тиімді пайдалану”.
2. М.Н.Биғалиев – “Аралым – арым, Балқашым - бағым”.