Бейбітшілік үшін әріптестік» аясындағы НАТО және Қазақстан қарым-қатынастары

Бүгінгі таңда «Бейбітшілік үшін әріптестік бағдарламасына» 22 мемлекет қатысады: Армения, Австрия, Әзірбайжан, Беларусия, Босния мен Герцеговина, Финляндия, бұрынғы югославиялық республика Македония, Грузия, Ирландия, Қазақстан, Қырғызстан, Мальта, Молдова, Черногория, Рсей Федерациясы, Сербия, Швеция, Швецария, Тәжікстан, Түркіменстан, Украина, Өзбекстан[2]. «Бейбітшілік үшін әріптестік бағдарламасы»  барлық мемлекеттердің қақтығыстарды реттеу мен бейбітшіл іс-қимылдар жиынтығын құратын негізі болып табылады. Алғашқы бір жылдықта одақтастар және әріптестер Польшада, Нидерландыда және Солтүстік Атлантикада біріккен әскери оқуларды іске асырды. Біріккен оқытулардан басқа бағдарламаның негізгі мәселесі – әскери делигацияларымен алмасу және НАТО-ның құрамында жоқ мемлекеттердің офицерлеріне НАТО-ның оқу орындарында білім беру. Сонымен қоса бұл бағдарлама жаңа демократияларға НАТО-дағы қалыптасқан процедуралар мен стандарттарды жақсылап біліп алуға және Альянсқа кіруге шешім қабылдануына едәуір көмек береді.

Мәселелерді бірлесіп шешу, оперативті сәйкестікті жоғарылату

Әріптес мемлекеттер өткенде  және қазіргі таңда Солтүстікатлантикалық  одақ жүзеге асырушы Балқан аймағынан  Ауғанстанға дейін, Ирактан Дарфурға дейінгі операциялар мен миссияларға  қомақты үлес қосуда .

Әріптес-мемлекеттердің әскери күштері белсенді түрде НАТО-ның  басшылығымен жүзеге асырылатын операцияларға  қатысу үшін олар НАТО-ның әскери дайындық және білім беру бағдарламаларына жиі  қатысады.

                                      Қорғаныс реформасы

«Қырғи-қабақ соғыстың» аяқталуына байланысты көптеген әскери күштерді және соғыс техникасы мен қаруларды иелену қажеттілігі жойылды. Алайда, әскери реформаны жүргізу – көп қаражатты қажет ететін оңай іс емес. Тәжірибе алмасу және әскери реформаның кең көлемді проблемаларын шешу және оның экономикалық, әлеуметтік салдарын басқару – НАТО-ның әріптес-мемлекеттермен әріптестігінің ең маңызды формаларының бірі болып табылады.

Бұл саладығы басты мәселе – азаматтық демократиялық бақылауға  алынған нәтижелі қорғаныс институтын құруға ат салысу.

«Бейбітшілік  үшін әріптестік бағдарламасының» іс-қимылдарының түрлері және бастамалары

НАТО мен әріптес-мемлекеттер  арасындағы байланыстарды одан әрі  күшейту мақсатында әскери іс-қимыл  түрлерінің және бастамалардың кең  шеңбері ұсынылды. Олар әріптестердің  әскери оқытуға қатысуымен ғана шектелмей, мысалға, НАТО-ның Рим қаласындағы  Қорғаныс колледжіндегі курстарда, Обераммергаудағы НАТО-ның Мектебінде білім алу мүмкіндіктерін қамтиды. БӘБ мемлекеттеріне жоғарыда аталған шендерге өз кандидатурасын шығару ұсынылды, НАТО-ның көптеген штабтарында БӘБ негізінде толыққанды жоспарлауға және іске асыру бағдарламаларына қосылу мүмкіндігі туды[7.107].

Әріптес мемлекеттердің офицерлері де НАТО-ның әріптестіктің координациялық топтары шеңберінде Халықаралық  әскери штабта халықаралық функцияларды іске асырады. Қазіргі таңда әріптес  мемлекеттердің әскерилерінің концепцияларды және әскерлерді операцияларда қолданудың принциптерін құрастыруға қатысу мүмкіндіктері  қарастырылуда.

Осы аталған іс-қимыл түрлерінің іске асырылуының жылдамдығы байқалып отыр.

Еуроатлантикалық  әріптестік кеңесі (ЕАӘК)

Еуроатлантикалық әріптестік кеңесі 1997 жылы Солтүстікатлантикалық  әріптестік кеңесі орнына құрылды. Ол өзіне НАТО-ның 24 мүше мемлекеттерін, 22 әріптес мемлекеттерін жиі өткізілетін  кеңес пен әріптестік форумы аясында  біріктіреді. Мемлекет және үкімет басшылары «Бейбітшілік үшін әріптестік бағдарламасының» одан әрі дамуымен байланысты екі құжатты мақұлдады. Осы құжаттың бірінде, «НАТО-ның басшылығымен БӘБ-ның әскери-саяси шеңберіндегі операциялар» , әріптес-мемлекеттердің саяси кансультациялар мен шешім қабылдау үрдісіне қатысу мәселесі, НАТО-ның басшылығымен жүргізілетін оперативті жоспарлау мен болашақ операциялардың әскери басшылығы туралы келісулерге қатысу мәселесі қарастырылады. Екінші құжаттың атауы « ХХІ ғасырдағы әріптестікке – тереңдетілген және оперативті әріптестікке». Бұл құжатта БӘБ-сын оперативтілігін жоғарылатуға бағытталған негізгі нұсқаулар қысқаша түрде баяндалады.

ЕАӘК-ның іс-әрекеттері БӘБ-н  толықтырады. Ол екі жылдық жоспарға негізделген, басты назар қауіпсіздік пен саяси сұрақтар аясына қатысты кансультацияларға бөлінеді, сонымен қатар аймақтық сұрақтарға, қарулануды бақылауға, халықаралық терроризмге, бейбітшілікке, қорғаныс экономикасы сұрақтарына, азаматтық жедел жоспарлауға және ғылым мен табиғат қорғауға бағытталған.

                    Әріптес-мемлекеттердің өкілдіктері

1994 жылдан бастап әріптес-мемлекеттер  байланыс бойынша өздерінің бюроларын  аша бастады, ал 1997 жылдан бастап  НАТО-дағы штаб-пәтерде дипломатиялық  миссияларын орната бастады. «Бейбітшілік  үшін әріптестіктің штабтық элементтерін»  құрудың нәтижесінде әріптес  мемлекеттермен әскери байланыстар  одан әрі күшеюде. Бүгінгі күні  НАТО-ның штаб-пәтерінде, сонымен қоса НАТО-ның бірінші және екінші біріккен әскери звеноларында осындай сегіз элемент бар, олардың құрамына НАТО-ның мүше-мемлекеттерінің офицерлері және әріптес-мемлекеттердің әскерлері БӘБ-ның нұсқауы бойынша кіреді. БӘБ-ның жаңа штабтық элементі жуырда НАТО-ның Мектебінде құрылды, ол БӘБ-ның дайындық Орталықтары мен және БӘБ-ның өзге де институттары арасындағы әріптестік үшін үлкен маңызы бар. Әріптес-мемлекеттерден келген офицерлер НАТО-ның мүше мемлекеттерінің офицерлерімен қатар халықаралық ұйымның қызметкерлері ретінде қызмет атқарады және саяат сұрақтары бойынша дискуссиялардың дайындығына, саяси шешімдер қабылдауға қатысады. 1998 жылдан бастап әріптес-мемлекеттерден келген офицерлер Әріптестіктің координациялық тобы құрамына кіріп, оның іс-әрекеттеріне толықтай қатысады.

                            Әріптестікті тереңдетілуі

2002 жылдың қараша айындағы  Прагада болған кездесуде НАТО-мен  әріптес-мемлекеттер арасындағы  әріптестікті тереңдетуге бағытталған қадамдар қабылданды. ЕАӘК-ның шолуында және БӘБ-да әріптес-мемлекеттермен саяси сұхбатты нығайту және оларды көбірек жоспарлауға тарту, іс-шаралардың өтуіне және басқаруына тарту жүктелген.

Прагада әріптестіктің жаңа механизмі қабылданды – Әріптестіктің  іс-әрекет жоспары деп аталады. Бірінші кезекте терроризмге қарсы күреске арналған әріптестіктің іс-әрекет жоспарын жасап шығару болып табылады. Тағы да бір жаңа бастамалардың бірі әріптестіктің іс-әрекетінің индивидуалды жоспары, ол өз елінде ішкі реформаларды жүзеге асыруға көмек сұраған әріптес-мемлекеттерге арналды. Осыдан бастап Солтүстікатлантикалық одақ қызуғушы мемлекеттерге бірнеше іс-шаралардың жиынтығын ұсынып қана қоймай, әр елдің индивидуалды қажеттіліктерін және нақты жағдайларын ескере отырып, арнайы көмек беру бағдарламасын жасап шығаруы керек.

Сонымен қоса екі стратегиялық маңызды аймақта орналасқан мемлекеттерге  ерекше көңіл бөлу шешімі қабылданды, олар – Кавказда (Армения, Әзірбайжан, Грузия) және Орталық Азияда (Қазақстан, Қырғыз Республикасы, Тәжікстан, Түркіменстан, Өзбекстан). Бұл аймақтарда НАТО-ның арнайы өкілі белгіленіп,өзара көмек бойынша екі қызметкер тағайындалды. Олардың атқаратын қызметі – Әріптестіктің іс-әрекетінің индивидуалды жоспары аспектілерін жүзеге асыруға байланысты туындаған сұрақтарға кансультация беру және көмек көрсету, сонымен қоса терроризмге қарсы күреске және әріптестіктің іс-әрекет жоспарының қорғаныс институттарына қатысты қандай да бір түсініспеушіліктер туындаған жағдайда мәселені шешу.

Бүгінгі таңда ЕАӘК-ның  көмегімен 22 әріптес-мемлекет қалған НАТО-ның  мүше-мемлекеттерімен кансультациялар  өткізеді, бағыттар бойынша әріптестікті дамытуда әртүрлі қорғаныс және қауіпсіздік  аспектілері бойынша бірігіп  жұмыс атқарды.

 

 

 

 

 

2.НАТО және Қазақстан қарым-қатынастары

 

2.1 Әріптестік  аясы

 

НАТО және Қазақстан арасында өзіне демократиялық қатынастар жағын және институционалды реформаларды қосқан өзара табысты әріптестік орнады. Бұл әріптестік одан әрі  жалғасуда. Оның жалғасы әскери реформамен басқа бағыттарда анық байқалады. Әріптестік кезіндегі іс-әрекеттің индивидуалды жоспары бар. Бұл жоспарда НАТО мен  Қазақстанның әріптестігіне қажет барлық аспектілер баяндалған.

Әріптестіктің жоспарлануы  ЕАӘК-ның көмегімен жүзеге асырылуда. НАТО-ның бас хатшысы Қазақстан  басшылығымен елге жиі сапар жасау  арқылы сұхбат орнатуда. НАТО-ның Орталық  Азия бойынша тағайындалған қызметкері әрдайым Астанаға іссапармен келіп, әріптестіктің негізгі сұрақтарын талқылайды.

НАТО мен Қазақстан  арасындағы практикалық әріптестік Әріптестіктің іс-әрекетінің индивидуалды жоспары(ӘІИЖ) көмегімен жүзеге асады. Қазақстан басшылығы ӘІИЖ-на сәйкес реформалардың сызбанұсқаларын  көрсетіп, екі жақ оны екі жыл  мерзімге бекітеді.

Қазақстанда ӘІИЖ-ның 2006-2008 жылдарға арналған бірінші кезеңі аяқталды[3].

Екінші кезең жүзеге асырылып жатыр. ӘІИЖ-ның басты бағыттары  болып мыналар табылады:

1. Саяси реформа;
2. Әскери реформа;
3. Қауіпсіздік секторындағы реформа.

НАТО жоғарыда көрсетілген  реформалардың іске асуына көмектесуге, кеңес беруге, бірлесіп іс-әрекет атқаруға келісімін берді. Демократияның дамуы мен тұрақты әлеуметтік және экономикалық дамытуды жүзеге асыру үшін жеке және мемлекеттік секторды қайта құру.

Қазақстан НАТО-мен және басқа әріптес-қалалармен «Бейбітшілік үшін әріптестік бағдарламасы» негізінде  қарым-қатынас орнатып жатыр.

Қазақстан өзінің қатысу шеңберін іс-шараларды анықтаушы, мақсаттарға жетуге көмектесуші әріптестіктің индивидуалды жоспары шарттары бойынша анықтайды. Сөзсіз НАТО мен Қазақстан арасындағы әріптестік екі жаққа да өзара тиімді, себебі екі жақ та өз қажеттіліктерін қанағаттандырады.

НАТО мен Қазақстан  белсенді түрде демократиялық және институционалдық реформалар аумағында  байланыс орнатады, әскери реформаларды және тәжірибелік әріптестікті және басқа да көптеген бағыттарды дамытады. ӘІИЖ-да Қазақстан мен НАТО арасындағы әріптестіктің жалпы бағдарламасы көрсетілген. Анализ бен жоспарлаудың үрдісі қорғанысқа байланысты мәселелерде әріптестікті жүргізуде көмегін тигізеді.

                          Қауіпсіздік жөніндегі әріптестік

БҰҰ-ның қауіпсіздік жөніндегі  кеңесінің мандатына сәйкес Қазақстан  өзінің әуе-десанттық күштерінің құрамынан бейбітшіл батальонды бөліп берді, ол НАТО-ның жетекшілігімен бейбітшілікті сақтау операцияларын өткізуге қолданылуы мүмкін. Бейбітшіл батальонның бөлімдері НАТО-ның мемлекеттерімен бірге әскери оқытуларға қатысты. Анализдеу және жоспарлау үрдісінің мәні – осы күштерді бригадаға дейін кеңейту. Осылайша, ротация нәтижесінде Қазақстан саны батальонға дейін жететін адам тобының қатысуын қамтамасыз ете алады. Қазақстан өз аумағында оқыту дайындығын және БӘБ-ның оқытылуын ұйымдастыру арқылы және басқа елдер жүргізетін осындай іс-шараларға қатысу арқылы белсенді рөл атқаруда. Мүше мемлекеттердің келісімімен Қазақстан БӘБ-ның аймақтық оқу орталығын құру жұмыстарын жүргізіп, НАТО-ның құрамындағы мемлекеттермен және аймақтағы серіктестермен әскери дайындық методикасы мен шет тілдерін оқыту сфераларында өзара іс-ірекетін жалғастырып жатыр. Терроризмге қарсы күрес әріптестігінің іс-әрекет жоспарына қатысу арқылы Қазақстан осы күреске өзінің де үлесін қосуда. Осы арқылы НАТО-мен анықталған және аналитикалық разработкалармен алмасу, ұлттық потенциалды жетілдіру, шекаралардың қауіпсіздігін нығайту.

2006, 2007 және 2009 жылдары Қазақстан  НАТО мемлекеттерінің көмегі  арқылы өз аумағында ірі контртерористік оқытулар («Степной орел») жүргізді. Бұл оқытулар Солтүстікатлантикалық одақ пен ҚАЗБРИГ-тің оперативті дәлдігін жоғарылатуға септігін тигізді.

Қорғаныс және қауіпсіздік секторындағы реформа

НАТО  ӘІИЖ-ның құжатында  баяндалған демократиялы және институционалды  реформаларды жүзеге асыруға Қазақстанға көмектесуде. Әсіресе, Қазақстан өзіне қолдана алатын қорғаныс және қауіпсіздік секторы реформасы жөнінен НАТО және жеке мүше-мемлекеттер мол тәжірибеге ие.

НАТО-ның мүше-мемлекеттерімен ақылдаса отырып,Қазақстан қорғаныс және қауіпсіздік секторы реформаларына қажетті концептуалды шеңберді құрастыруда және Қорғаныс министрлігінің реформаларының проектілерін жылжыту бойынша кеңес алуда. 2002 жылдан бастап Қазақстанның анализ және жоспарлау үрдісіне қатысуы оның НАТО-мен әскери күштерінің бірлесе қызмет атқаруын дамытуға көмегін тигізді. Қазақстанның және НАТО-ның әскери күштерінің оперативті түрде бір-біріне сәйкес болуы- негізгі мақсаттардың бірі. Қазіргі кезде басты назар аэромобильді күштерге, әскери теңіз күштеріне аударылып отыр. Сонымен қатар бейбітшіл батальонның алдағы дамуы және Солтүстікатлантикалық одақтың мүше-мемлекеттерімен бірігіп жұмыс істеуі жалғасуда.

          Азаматтық төтенше жоспарлау

НАТО-мен бірлесе отырып Қазақстан оның әс-шараларына қатысу арқылы өзінің азаматтық төтенше  жағдайларға жауап беруін және апат жерлердегі құтқару іс-әрекеттерін  дамытуда.

Осы бағыттағы әріптестікті дамыта отырып, 2008 жылы Қазақстан ЕКЦРСБК-дағы өз өкілін тағайындады. 2009жылы Қазақстанда  Алматыға жақын жерде ЕКЦРСБК  «Жетісудың» оқытулары болып  өтті.

                       Ғылым және қоршаған орта

«Ғылым қауіпсіздік пен бейбітшілік үшін» бағдарламасы бойынша Қазақстан ғылым мен экология саласындағы әріптестіктің жиырмаға жуық  проектілерін жүзеге асыруға грант иеленді. Бұл проектілер өзіне мыналарды қосады: Орталық Азиядағы радиологиялық қауіпті зерттеу бойынша әріптестік, су ресурстарын комплексті басқару және сейсмотұрақты құрылыстардың салынуына арналған жаңа технологияларды ойлап табу.

Қазақстан ,сонымен қатар ,басты мақсаты – Кавказ және Орталық Азия елдеріндегі ғылыми қызметкерлерге және жоғарғы оқу орындарының қызметкерлеріне Интернетке қол жетімділігін жақсарту болып табылатын «Виртуалды жібек магистралі» проектісіне қатысады. Қазіргі кезде Алматының көптеген мекемелері осы торды қолданады. Мемлекет көлемінде басқа қалаларда осы торға қосылу үшін дайындық жұмыстары жүргізіліп жатыр.