Муниципалды қаржы жүйесі

           Басқа елдердегі аумақтық басқаруды  дамытудың тәжірибесі басқаруды  орталықсыздандырудың, ведомстволық  бағыныштағы аумақтарды дамытудың  әлеуметтік және экономикалық  проблемаларын шешуде биліктің  жергілікті органдарына кең құқықтар  берудің қажеттігін қолдайды. Унитарлық  мемлекеттің жағдайына Қазақстанға  сәйкес фискалдық федерализм  ұғымының мәні сақталған кезде  «фискалдық регионализм» ауыстырылуы  мүмкін.

ІІ ҚР МУНИЦИПАЛДЫ ҚҰРЫЛЫМДЫРДАҒЫ БЮДЖЕТТІҢ  ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ 

        2. 1 Қазақстан Республикасының жергілікті бюджеттері кірістерінің көлемі мен құрылымы 

       Кез келген бюджеттің маңызды құрауышы кірістер мен шығыстардың жоспары болып табылады, ол бір күнтізбелік жылға арналып нормативтік-құқықтық акт – Республикалық бюджет туралы заң түрінде жазбаша нысанда міндетті түрде жасалады. Шындығында, кез келген осындай жоспар кірістер мен шығыстар тең болатындай үлгіде жасалуға және орындалуға тиіс.

       "Қазақстан  Республикасының бюджет кодексiне", "Қазақстан Республикасының жергiлiктi мемлекеттiк басқару туралы" Қазақстан Республикасының заңына сәйкес жалпы жергiлiктi бюджеттерге түceтiн түсiмдер республикалық бюджеттiң түсiмдерiне ұқсас және мыналарды кiрiктiредi:

       1) салықтардың, алымдардың және  бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң түсiмдерi 

       2) салықтық емес түсiмдер (комуналдық  меншiктен тyceтiн түсiмдер; облыстық  бюджеттен, республикалық маңызы  бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеттерiнен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелердiн. тауарлар (жұмыстар, көрсетiлетiн қызметтер) өткiзуiнен түceтiн түсiмдер; жергiлiктi бюджеттерден қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелер ұйымдастыратын мемлекеттiк сатып алулар өткiзуден түceтiн ақша түсiмдерi; осы мемлекеттiк мекемелер салатын айыппұлдар, өсiмпұлдар, санкциялар, өндiрiп алулар; жергiлiктi бюджеттерге түceтiн салықтық емес басқа да түсiмдер);

       3) жергiлiктi бюджеттерге түceтiн түсiмдер (жергiлiктi бюджеттерден қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелерге бектiлiп берiлген мемлекеттiк мүлiктi сатудан түceтi тусiмдер);

       4) жергiлiктi бюджеттерге түceтiн ресми  трансферттердiң түсiмдерi.

       Жергiлiктi бюджеттерден берiлген кредиттердi өтеуден, коммуналдық меншiктегi мемлекеттiң қаржы активтерiн сатудан, жергiлiктi атқарушы органның қарыздарынан түceтiн түсiмдер жергiлiктi бюджеттерге есептеледi.

       Дамудың қазiргi кезеңiнде Қазақстан Республикасының  жергiлiктi бюджеттерi кірістерінің негiзiн аумақтағы шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халықтың салықтық түсімдері (96,7%) құрап отыр (1 кестені қараңыз).[8] 
 
 

     1 кесте - Қазақстан Республикасының жергiлiктi бюджеттерi кiрiстерiнiң көлемi мен құрылымы.(2010ж) (агымдагы багамен)  

       Түсімдердің екінші көзі республикалық бюджеттен  берілетін трансферттер болып табылады. Әйтседе, орта есеппен, олар түсімдердің 20% құрғанмен, бірқатар субвенциялық облыстардың бюджеттерiнде әлеуметтiк экономикалық қажеттiктердi каржыландырудың қолайлы деңгейiне жету үшiн меншiктi салықтың және басқа түсiмдердiң жетiспейтiндiгiнен бұл түciм көзi 50 пайызға дейiн барады. Бұл мұндай облыстардың салық базасының нашарлығымен байланысты. Бұл жағдайда республикалық бюджет арқылы бюджеттiк алымдар мен субвенциялар тeтігінің, көмегімен түсiмдердi қайта бөлу проблемасы көкейтестi болып табылады, яғни бұл тeтік объективтi негiзделген жетiлдiрудi қажет етедi.

       Жергiлiктi бюджеттердiң проблемасы сондай-ақ олардың меншiгiн құрайтын шаруашылық салалары (тұрғын үй шаруашылығы, мәдениет және шығармашылық мекемелерi, коммуналдық  инфрақұрылым - су құбыры, көлiк, тазалау  службасы және басқалары) бюджеттердi қалыптастыруға кipic бермек түгiл залалды болып табылады және жергiлiктi бюджеттер қаражаттарының едәуiр бөлiгiн жеп қоятындығында болып отыр. Меншiктi республикалық және коммуналдық етiп білген кезде билiктiң жергiлiктi органдарының басқаруына залалды касiпорындар немесе шамалы кipic әкелетiндерi берiлдi.  
 

2 2 Қазақстан Республикасының жергілікті бюджеттері шығыстарының көлемі мен құрылымы 

       Жергiлiктi бюджеттердiң шығыстары да республикалық бюджеттiң шығыстары сияқты негiзiнен мына бағыттар бойынша жүзеге асырылады: жалпы сипаттағы мемлекеттiк қызметтер көрсету, қорғаныс, қоғамдық тәртiп және қауiпсiздiк бiлiм беру, денсаулық сақтау, әлеуметтiк көмек және әлеуметтiк қамсыздандыру, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы, мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңiстiк, ауыз су орман, балық шаруашылығы және қоршаған ортаны қорғау өнеркәсiп және құрылыс көлiк және байланыс экономикалық қызметтi реттеу (кәсiпкерлiк қызметтi қолдау) басқа да бағыттар: аудандар (облыстың маңызы бар қалалар) бюджеттерiне берiлетiн ресми трансферттер, республикалық бюджетке берiлетiн ресми трансферттер, жергiлiктi атқарушы органдардың борышына қызмет көрсету. Аудан (облыстың маңызы бар қала) бюджетiнiң шығыстарында денсаулық сақтау, сәулет, қала құрлысы және құрлыс қызметi, экономикалық қызметтi реттеу бағыттары бойынша жүзеге асыру көзделiнбейдi .

       Жергiлiктi бюджеттерден кадрларды қайта даярлауды және мемлекеттiк мекемелер қызметкерлерiнiң бiлiктiлiгiн арттыруды қоса алғанда, қызмет түрлерiн орындайтын мемлекеттiк мекемелердiң қызметiн қамтамасыз етуге, бюджеттiк инвестициялық жобаларға (бағдарламаларға), жергiлiктi басқару органдарының заңдарында көзделген өзге де функцияларына жұмсалатын шығындар да қаржыландырылады.

       Жергiлiктi бюджеттерден қаржыландырылатын жергiлiктi атқарушы органдарды ұстауға арналған шығындар үкімет бекiтетiн штат санының жалпы лимитi және заттай нормалар негiзiнде жоспарланады.

       Республикалык, маңызы бар қала, астана бюджеттерiнiң  құрамында қаладағы ауданның, аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетiнiң құрамында қаладағы ауданның аудандық маңызы бар қаланың кенттiң ауылдық (селоның), ауылдық (селолық) округтiң бюджеттiк бағдарламалары мынадай бағыттар бойынша көзделеді:

       қаладағы ауданның аудандық маңызы бар қаланың кенттiң ауылдық (селоның) ауылдық (селолық) округтік үкiмi аппаратының жұмыс icтeyi шаруашылықтар бойынша статистикалық есепке алуды жүзеге асыру азаматтық хал актiлерiн тipкey жөнiндегi қызметтi қамтамасыз ету мектепке дейiнгi тербие беру мекемелерiн материалдық техникалык қамтамасыз ету ерекше жағдайларда сырқаты ayыp адамдарды дәрiгерлiк көмек көpceтeтін ең жақын денсаулық сақтау ұйымына жеткiзудi ұйымдастыру, мұқтаж азаматтарға үйiнде әлеуметтiк көмек көрсету, елдi мекендердiң санитариясын қамтамасыз ету, жерлеу орындарын күтіп-ұстау және туысы жоқ адамдарды жерлеу, елдi мекендердi абаттандыру және көгалдандыру, мәдениет мекемелерiн материалдық -техникалық қамтамасыз ету және басқа да бағдарламалар.

       Жергiлiктi бюджеттердiң шығыстарында әлеуметтiк инфрақұрылымдарды - бiлiм берудi, денсаулық сақтауды, халықты әлеуметтiк корғауды қаржыландыру (51,1%), экономикалық салалардан – көлiкке және байланысқа жұмсалған шығыстар басым болып отыр .

       Қорғанысқа жұмсалатын шығыстардың функциялық тобы азаматтық қорғаныс (төтенше оқиғалар кезiнде) пен әскери комисариаттардың шығындарын к,аржыландыруды бiлдiредi.

       Ресми трансферттерде - жоғарғы бюджетке (бұл жерде республикалық бюджетке) беру үшiн жергiлiктi бюджеттерден қаражаттарды алуға жұмсалынған шығыстардың үлес салмағы айтарлықтай жоғары.

       Бюджеттiк алынымдар дамудың анағұрлым жоғары экономикалық дәрежесiне байланысты немесе табиғи жағдайы бойынша орта есеппен елдегiден жоғары салык, базасы және тиiсiнше салық түсiмдерiнiң жоғары деңгейi бар облыстарда болады. Субвенциялар да, сондай-ақ алынымдар да әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстердiң әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейiн теңестiру үшiн пайдаланылады. 

       2 кесте-Қазақстан Республикасының жергілікті бюджеттері шығыстарының көлемі мен құрылымы (2010 ж)