Муниципалды қаржы жүйесі

n="justify">       Шоғырландырылған  бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден  тұрады:

       – республикалық бюджет;

       – облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттері;

       – Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына  жіберілетін бюджетке түсімдер мен олардың Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына  аударымдары.

       Жергілікті  қаржы-ақша нысанындағы қоғамдық өнімнің бір бөлігін жергілікті басқару органдары өздеріне артылған функцияларға сәйкес жасау, бөлу ,пайдалану процесіндегі қажы қатынастарының жүйесі. Жергілікті қаржы мемлекетің қаржы жүйесіндеггі маңызды құрамды бөлігі болып табылады. Ол жергілікті бюджеттерді, арнаулы бюджеттен тыс қорларды және басқарудың жергілікті органдарының қарамағындағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын кіріктіреді.

       Жергілікті  қаржы отандық экономика үшін біршама жаңа ұғым. Бүкіл жергілікті бюджеттер елдің мемлекеттік бюджетінің бірыңғай жүйесіне егізілген 1938 жылдан бастап, жергілікті қаржы дербес категория ретінде өзінің өмір сүруін тоқтатқан болатын.

       Бүгінде, жұртқа мәлім, қоғамда экономикалық қатынастарды орталықсыздандыру мемлекеттің  жалпы экономиалық саясатын жүзеге асыруда аймақтардың дербестігі мен рөлін артырып отыр.

       Нарықтық  қатынастардың қалыптауы жағдайында жергілікті органдар қызметінің аясы кеңейе түсуде, олар әлеуметтік, экономиалық, экологиялық, демографиялық сипаттағы проблемаларды шешуде едәір дербестікке ие бола бастады.

       Басқарудың  жергілікті органдарына мемлекеттің  әлеуметтік бағдарламаларын жүзеге асыру жөнінде маңызды міндеттер  жүктелінген. Халыққа қызметкөрсету жөніндегі шараларды қаржыландыру негізінен жергілікті қаржы ресустары есебінен жүзеге асырылады. Әлеуметтік –тұрмыстық инфрақұрылымның салалары халыққа қызметтер көрсетуді бюджет қаражаттарынан қалыптасатын қорлар есебінен көрсетеді. Бұл, тиесінше жергілікті қаржының рөлі мен маңызын арттырып отыр. Оның қызметінің тиімділігі бірқатар жағдайларға –жергілкті қаржының бүкіл теориялық аспектілерін анық етіп шешіп алуға, елдің бюджет құрылысының жалпымемлекеттік құрылысқа нақты сәйкестігіне байланысты болып келеді.

     Елдің мемлекеттік құрылысында аумақтық құрылымдардың болуы оларда тіршілік ету қызметін қамтамасыз ету үшін оларға белгілі бір өкілеттіктер мен қаржы ресурстарының көлемін  беру қажеттілігін негіздейді. Осыған байланысты қаржылық жүйенің құрылымында  жергілікті бюджеттер ерекше буын ретінде  бөлінеді.

     Жергілікті  бюджет тиісті мәслихаттың шешімімен  бекітілетін,  түсімдердің және жергілікті атқарушы орган өзіне жүктелген  функцияларды жүзеге асыру үшін айқындайтын  жергілікті бюджеттік бағдарламаларды  қаржыландыруға арналған бюджеттің  тапшылығын (профицитті пайдалану) қаржыландырудың  есебінен қалыптастырылатын әкімшілік  аумақтық бірліктің ақшалай қорын  білдіреді.

     Жергілікті  бюджеттердің рөлі, олардың құрамы мен құрылымы жергілікті мемлекеттік  органдарға жүктелген функциялар мен  міндеттердің мазмұнымен және сипатымен, сондай-ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылысымен және саяси-экономикалық бағыттылығымен толықтай айқындалады.

     Жергілікті  бюджеттердің жай-күйі әр түрлі факторларға  тәуелді болады. Оларға мыналар жатады:

     - елдің жалпы экономикалық жағдайы;

     - тиісті аумақтың экономикалық  әлеуеті;

     - жергілікті билік және басқару органдарының құқықтары мен міндеттерін реттейтін мемлекеттік заңнаманың деңгейі;

     - жергілікті билік және басқару  органдарының өздеріне берілген  құқықтарды іске асырудағы құзыреттілік  дәрежесі.

     Жергілікті  бюджеттер тұрақтылығының басты  шарты нақты қаржы кезеңі мен  нақты аумақтың шеңберінде жергілікті мемлекеттік органдардың келіп  түсетін кірістер мен жүзеге асырылатын қажетті шығыстардың арасындағы тиісті тепе-теңдікті қамтамасыз ете  білу шеберлігі болып табылады.

     Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттер (әкімшілік-аумақтық бірліктердің бюджеттері) облыстық бюджеттермен, республикалық  маңызы бар қаланың және астананың  бюджеттерімен және аудандық бюджеттермен ұсынылған.

     Облыстың  бюджеті олардың арасындағы өзара  өтемелі операцияларды ескерместен  облыстық, қалалық және аудандық бюджеттердің жиынтығы болып табылады.

     Қазіргі кезде Қазақстандағы жергілікті бюджеттер мемлекеттік бюджет қаражатының  жалпы көлемінің кірістер бойынша  шамамен 30%-ын және шығыстар бойынша  – шамамен 48%-ын алады.

     Жергілікті  бюджеттерді қалыптастырудың олардың  өз бетімен жұмыс істеуінің үш деңгейі бойынша өз ерекшеліктері  бар: облыстық бюджет деңгейінде, республикалық  маңызы бар қала мен астананың  бюджеті деңгейінде және аудан бюджеті  деңгейінде. Жергілікті бюджеттердің кірістері республикалық бюджеттің  кірістері сияқты салықтық және салықтық емес түсімдерден қалыптастырылады. Бұл ретте жергілікті бюджетке түсетін  салық түсімдері Бюджет және Салық  кодекстерінің регламенттеуші ережелеріне  сәйкес республикалық бюджетке түсетін  салық түсімдері түрлерінен ерекшеленеді.

     Жергілікті  бюджетке түсетін салықтық емес түсімдер коммуналдық меншіктен; облыстық бюджеттен  қаржыландырылатын мемлекеттік  мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сатуынан түскен түсімдерден; облыстық бюджеттен қаржыландырылатын  мемлекеттік мекемелер ұйымдастыратын мемлекеттік сатып алу өткізуден  ақша түсімдерінен; облыстық бюджеттен  қаржыландырылатын мемлекеттік  мекемелер салатын айыппұлдардан, өсімақылардан, санкциялардан, алымдардан түсетін кірістерді; облыстық бюджетке түсетін басқа да салықтық емес түсімдерді білдіреді.

     Мыналар:

     - аудандардың (облыстық маңызы  бар қалалардың) бюджеттерінен облыстық  бюджетке трансферттер;

     - республикалық бюджеттен трансферттер  жергілікті бюджетке трансферт  түсімдері болып табылады.

     Республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджетіне  республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджетінен берілген кредиттерді  өтеуден, республикалық маңызы бар  қаланың, астананың коммуналдық  меншігінде тұрған мемлекеттің қаржы  активтерін сатудан, республикалық  маңызы бар қаланың, астананың жергілікті атқарушы органының қарыздарынан түскен түсімдер есептеледі.

     Мыналардың:

     - облыстың;

     - республикалық маңызы бар қаланың;

     - астананың,

     - ауданның (қаланың),

     - қаладағы ауданның,

     - аудандық маңызы бар қаланың,

     - кенттің, ауылдың (селоның),

     - ауылдық (селолық) округтің бюджеттік  бағдарламалары жергілікті болып  табылады.

     Облыстық  бюджеттің шығыстары облыстық деңгейдегі билік органдарының функцияларына  сәйкес шығыстардың бағыттары бойынша  жүзеге асырылады.

     Облыстық  деңгейдегі жергілікті өкілдік және атқарушы органдардың жұмыс істеуіне; облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуын стратегиялық жоспарлауға; облыстың деңгейінде бюджеттік жоспарлауға; облыстық бюджеттің  орындалуын ұйымдастыруға; облыстық коммуналдық  меншікті басқаруға  жұмсалатын шығындар жалпы сипаттағы мемлекеттік  қызметтерді қамтамасыз ететін шығыстарға жатады.

     Жергілікті  қаржының әлеуметтік – экономикалық мәні жалпымемлекеттік қаржыға ұқсас. Жергілікті қаржының рөлі, оның құрылымы мен бағыты бүтіндей билік пен басқарудың жергілікті органдарына жүктелінген функциялардың сипатымен, сондай-ақ мемлекеттің әкімшілік – аумақтық құрылысымен және оның саяси-экономикалық бағыттылығымен анықталады.

       Жалпы жергілікті қаржының жай-күйі әрқашанда, біріншіден, елдің жалпы экономикалық жағдайына, екіншіден, тиімті аумақтардың экономикалық әлуетіне, үшіншіден, билік пен басқарудың жергілікті органдарының құқығы мен міндеттерінің белгілі бір дәрежеде реттеп отыратын мемлекеттік заңдардың деңгейіне, төртіншіден, биліктің жергілікті органдары құзырының дәрежесіне байланысты болады.

       Өркениетті  батыс елдерінде жергілікті қаржы  мемлекеттің  қаржы ресурстарын  қалыптастыру мен пайдалану процесінде едәуір рөл атқарады. Оның үстіне жергілікті бюджеттердің айтарлықтай дербестігі болады және батыс елдерінде  олар мемлекеттік бюджеттің жалпы  жүйесіне кірмейді.

       Қазақстан Республикасының экономикасы дамуының қазіргі кезеңінде реформа ауыртпалығының салмағы шаруашылық жүргізудің аймақтық деңгейіне ауысып отыр, осыған орай басқарудың жергілікті органдарына үлкен өкілеттік беріліп, олардың жауапкершілігі арта түсуде. Білім беру мен денсаулық сақтау саласындағы бағдарламаларға, қамсыздандыру жөніндегі іс-шараларды және атаулы әлеуметтік көмекке жұмсалынатын шығындардың ең көбі оларды қаржыландырудың жаңа тәртібіне сәйкес жергілікті бюджеттерге жүктеліп отыр. Сонымен бірге бюджеттерде соңғы кездерде бюджеттік бөлініс және әлеуметтік жеңілдіктердің орнына қаржылай жәрдемақы сияқты жаңа ұғымдар өзінің көрінісін тапқан. 

       «Бюджеттік  бөлініс» салықтар мен алымдардың әр түрлі деңгейдегі бюджеттерге түсуін нақты шектеумен ерекшеленеді. Атап айтқанда   корпорациялық табыс  салығы түгелдей ресбубликалық бюджетке, ал акциздер, жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мен әлеуметтік салық жергілікті бюджетке қалдырылады. Бұл әкімдердің жергілікті қазынаны толтыруға, әлеуметтік мәселелерді шешуге деген ынтасын арттыруға септігін тигізері сөзсіз. Сонымен қатар қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем, табиғатты қорғау туралы заңдарды бұзғаны үшін алынатын айыппұлдар республикалық  және жергілікті бюджеттер арасында тепе-тең бөлінетін болды.

       Нарықтық  экономикаға өту және тиісті экономиалық  реформаларды жүргізу кезінде жергілікті әкімшілік органдары өздерінің  құзыры мен дербестігін арттыруға  объективті түрде ұмтылады. Бұл эвллюция ең алдымен республикалық билік  өкілеттігінің бір бөлігі жергілікті мемлекеттік деңгейге қтуі тиістілігінде  көрінеді. Аймақтар Қазақстан Республикасының  аумақтық субъектілері болып табылатындықтан  биліктің жергілікті органдары өз аймағының  халқының толып жатқан экономикалық, әлеуметтік және мәдени мұқтаждықтары  мен тілектеріне жауапты өздерінше  іздестіру тиіс.

       1994 жылға дейін Қазақстанда 3045 жергілікті  бюджеттер болған еді; 1994 жылдың  басынан жүргізілген бюджет жүйесін  орталықтандыруға байланысты 2500 жергілікті  бюджеттер – селолық, поселкелік, ауылдық бюджеттер жойылды. Осының нәтижесінде бюджет жүйесіне түсетін қаражаттарды орталықтандырцдың дәрежесі едәуір бәсеңсіді.

       Аймақтардың шаруашылық қызметінің ұлғаюя республикалық  және жергілікті бюджеттердің өзара  қатынастарының проблемасына, жергілікті бюджеттердің мемлекеттік қаржыландырудағы және оны жүзеге асыру нысандарындағы қажеттіліктерін дұрыс ұйымдастыруға  жаңа көзқарасты талап етеді.

       Осыған  байланысты түрлі деңгейлердегі  бюджеттер арасындағы бюджеттік  құқықтарды айқын шектеу және орталық  пен аймақтардың бюджеттік мүдделерін теңестіру туралы мәселе айрықша  мәнділікке ие болып отыр.

       Қазақстан Республиксындағы бюджеттер арасындағы жүйесі қалыптасу мен даму стадиясында  тұр, оның оңтайлы механизмі іздестірілуде.

       Қазақстанда басқаруды орталықсыздандыру мемлекеттік  басқару мен бекітіліп  берілген міндеттерді жүзеге асыру үшін жергілікті бюджет дербестігі арасында шығыстар бойынша жауаптылықты неғұрлым байыпты  бөлуді қажет етеді.

     Жергілікті  қаржыда билік пен басқарудың жергілікті органдарының сан қырлы  қызметінің қаржы базасы болып табылатын  жергілікті бюджеттерге маңызды  рөл беріледі.

     Жергілікті  бюджет(әкімшілік-аймақтық бірліктердің бюджеттері) –облыстық бюджет, республикалық  маңызы бар қаланың, астананың бюджеті, аудандардың (облыстық маңызы бар қаланың )бюджеті.

     Бюджет  кодексімен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылған және облыстық деңгейдегі жергілікті мемлекеттік органдардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, оларға ведомстволық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті әкімшілік-аумақтық бірлікте мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры облыс бюджеті болып табылады.

     Бюджет  заңнамасымен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын  және ауданның (облыстық маңызы бар  қаланың) жергілікті мемлекеттік органдарының, оларға ведомстволық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті аудандағы ( облыстық маңызы бар қаладағы ) мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры аудан (облыстық маңызы бар қала )бюджеті болып табылады.