Салықтық бақылау

Іріктеу критериінің болуы  салық комитетіне барлық сұрақтарды қамти отырып салық тексерулерінің жалпы жоспарын құруға мүмкіндік  береді. Бұл неғұрлым жоғары нәтижелерге  қол жеткізіп, осы жоспарды облыстық, қалалық және аудандық деңгейлерге  бөліп, әр деңгейдің өз мақсатын анықтап  беруге көмектеседі.

Кәсіпорындарды  іріктеу  тиімділігі “қарсы байланыс” жүйесімен  анықталуы тиіс. Бұл іріктеу ретіне сәйкес болып, сонымен бірге салық  комиетінің өзінен төмен салық комитеттерін бақылауға алуды іске асыруға  мүмкіндік береді.

Әр облыста салық тљлеушілердің  белгілі бір тобы салықтың бюджетке үнемі түсіп тұруын қамтамасыз етеді. Бұл көптеген елдерді, соның ішінде Автрияны анағұрлым ірі салық  төлеушілерді бақылау мақсатында арнайы жүйелер мен ұйымдық салалар  құруға итермеледі.

Ақпараттық жүйемен анықталған тәртіп бұзушылықтар туралы салық төлеушіге  хабарлау құрылады және салық төлеушінің жауабы бақыланады. Егер де салық төлеуші  хабарға дер кезінде жауап-әрекет жасаған болса, салықтық тәртіп бұзушылық  жойылды деп саналады және хабар  САЭБ жүйесіне кірмейді. Ал салық төлеушінің жауабын күту мерзімі бақылау  мерзімінен асып кеткен жағдайда сыртқы жүйе салықтық тәртіп бұзушылық туралы САЭБ АЖ хабар береді (1-сурет).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

САЭБ АЖ-дегі салықтық әкімшілік

 

 

Салықтық тәртіп бұзушылық  туралы хабарды хабылдағаннан кейін САЭБ АЖ-де қабылданған хабардың бағалау критерийлерімен сәйкестігін автоматты талдау жүргізіледі. Әрбір анықталған салықтық тәртіп бұзушылық төмендегі топтардың біріне жатқызылуы мүмкін:

• камералды бақылау;
• жеке мағлұматтар (жүйелі түрдегі шығын, салық салмағының төменгі коэффициенті және т.б.).

Тәртіп бұзушылықтарды талдау үшін тәртіп бұзушылықтың «ауыртпалығының» дәрежесін – рейтингін құру жүйесі пайдаланылады. Салық төлеуші рейтингінің екі құрамдас бөлігі болады:

• салықтық тәртіп бұзушылықтар жөніндегі рейтинг;
• тіркеу мәліметтері бойынша қойылған басымдылық коэффициенті.

Әр түрлі ақпараттық жүйелерден алынған салықтық тәртіп бұзушылықтар жөніндегі рейтинг әрбір салық төлеуші үшін жинақталады. Салық төлеушінің рейтингімен қатар салықтық есеп беру формаларында анықталған ауытқулар сомалары туралы сыртқы ақпараттық жүйелерден алынған хабардың негізінде, салықтық тексеру актісі бойынша толық түсімдердің болжамды сомасы есептеліп шығарылады. Толық түсімдердің болжамды сомасын есептеу алгоритмі төмендегідей:

• сыртқы ақпараттық жүйемен берілген ақпараттың негізінде тәртіп бұзушылығы анықталған салықтық есеп берудің формасы белгіленеді;
• салықтық есеп беру формасының коды бойынша салық ставкасын анықтауға мүмкіндік беретін анықтамалық мәліметтердің негізінде салықтың ставкасына ауытқудың жүргізілген сомасына тең толық түсімдердің болжамды сомасы есептеліп шығарылады.

Рейтингтің жоғарғы көрсеткіштері  «Тексеруге арналған салық төлеушілердің  рейтингі» реестрінде көрсетіледі  – бұл реестрден, әрі қарай салықтық тексерулер жоспарына салық төлеушілер таңдап алынады.

Салықтық тексерулер жоспары  деп соған сәйкес салық органының  бақылау жұмысы жүргізілетін құжат  айтылады. Тексерулер жоспарын құру салықтық тәртіп бұзушылықтар негізінде құрылатын максималды рейтинг бойынша салық төлеушілерді таңдау жолымен атқарылады.

Салық органының ұйымдастырушылық құрылымына сәйкес жоспарларды бірнеше  бөлімдер құруы мүмкін. Жоспарды әр түрлі бөлімдердің құруының ерекшелігі болып «Бөлімдердің бақылауындағы салықтық тәртіп бұзушылықтар» анықтамасының көмегімен жоспардың тек тәртіп бұзушылықтардың жекелеген топтары бойынша ғана құрыла алатындығында (2-сурет).

 

 

 

 

Салық тексерулерінің жоспарын құру

 

2-сурет

Бөлімге арналған төлеушінің рейтингі* - тек осы бөлім  үшін ғана тәртіп бұзушылық ескерілген рейтинг

 

САЭБ АЖ салық жүйесінің  барлық буындары бойынша синхронизацияланған  салықтық тексерулерді жоспарлаудың, ұйымдастырудың және жүргізудің жүйесін  жетілдіру төмендегілерді атқаруға мүмкіндік береді:

• салықтық тәртіп бұзушылықтарды дер кезінде анықтауға және оларға жедел қарсы әрекет етуге;
• салық төлеушілердің вертикалды интеграцияланған және өзара байланысты құрылымын қадағалауға;
• салық төлеуден жалтарудың және салықты жасырудың негізгі схемаларын автоматтандырылған түрде анықтау әдістерін, алгоритмдерін және бағдарламаларын жасау;
• салық қызметі мамандарының біліктілігін анықтау мен жұмысын бағалау үшін олардың жұмыстарын талдау;
• салық аудиты барысында туындайтын мәселелер бойынша түсіндірме жұмыстарын жүргізу;
• ҚР «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Кодексіне өзгертулер мен толықтырулар енгізу жөніндегі ұсыныстарды талдау және жасау.

Тексеру тобының барлық мүшелері тексеру объектісі туралы салық  инспекциясында бар барлық ақпаратпен мұқият танысулары қажет. Мұнда келесі сұрақтар міндетті түрде зерттелуі тиіс: ағымдағы және өткен мерзімдердегі бухгалтерлік және салықтық есептерді зерттеу, жеке шоттағы мәліметтерді өткен жылдардағы көрсеткіштермен салыстыра отырып зерттеу, қаржы жағдайын талдау, бұған ұқсас басқа кәсіпорындармен салыстыра отырып талдау, қаржы саясатын зерттеу мақсатында балансты талдау, өз және басқа да көздерден алынған ақпараттарды зерттеу және салыстыру және т.б. Осы талдаулардың нәтижесі негізінде әр тексерушінің бағдарламасы құрылады. Тексеру тобын құру және бақылау объектісі туралы ақпаратпен танысу кезінде жүргізілетін тексерісті қолдауды қамтамасыз ету қажет. Тексеруге алынғалы отырған кәсіпорынның сипатына түріне қарай қолдау неғұрлым тәжірибелі маманмен қамтамасыз етлуі мүмкін. Ол тексеріске тікелей қатыспайтын адам болуы тиіс: сәйкес бөлімдердің бастықтары, құқықтық, эксперттік-бухгалтерлік бөлімшелердің мамандары, маман-әдіскерлер. Бұл мамандар бір реттік кеңестік және әдістемелік және сонымен бірге қажеттілігі мен тексеру ауқымына қарай ревизиялық топқа тұрақты қызмет көрсетуі де мүмкін. Жүргізіліп жатқан тексерістің тиімділігін арттыру мақсатында құжаттық тексеріске тікелей қатысушы мамандар және оған қамқорлық етуші мамандар арасында үзіліссіз ақпарат алмасуы болуы тиіс. Осылайша құжаттық тексеріс аяқталғанша мына мүмкіндіктерге қол жеткізіледі:

• бақылау объектісі ғана емес, оның серіктері (жеткізушілері, сатып алушылары және т.б.) жайлы да көптеген ақпарат алуға болады;
• тексеріс барысында пайда болатын талдаулық және әдістемелік сұрақтарға байланысты уақыттық және қаржылық ресурстар қысқарады;
• жақсы тәжірибелерге қол жеткізе отырып, оны тексеру қатар жүріп жатқан басқа да кәсіпорындарға енгізу болады;
• тексерістің болашақ мәліметтері, болашақ пікірталас, арыз және шағымдар бойынша дұрыс шешімдер қабылдауға сапалы дайындық.

Салық бақылауының жұысын ауырлататын және әдістемелік әрі  заңдық шешімдерді керек ететін негізгі  кедергілерге кәіпорындардың, әсіресе  коммерциялық құрылымдардың бухгалтерлік есебінің қанағаттанарлықсыз жағдайы  жатады. Мұндайда жалпы тексеріске түсетін срақтарды іріктеу аса  маңызды. Жаппай тексеру әдісі, әдетте, салық төлеуші есебінің жағдайы  нашар немесе салық салынатын  базаның есептелінуіне қатысы бар  оның мүлде болмауы бағыттарында қолданылады. Жаппай тексеру жүргізу кезінде қжаттар ресми де, арифметикалық та және олардың қалыптасқан нормаларға сәйкестігі жағынан да тексеріледі. Құжаттарды зерттеумен қатар бір уақытта есептің әлсіз құрылған немесе тіпті жоқ жақтары (мысалы, қалдықты көрсетуге қажетті материалдық немесе тауарлық есеп, бірақ тәжірибе көрсеткеніндей, сауда кәсіпорындары — ШЖК, ЖШС — бұндай есепті сирек жүргізеді) қалыпқа келтіріле алады.

Айналымы жоғары, осыған сай бухгалтерлік құжаттары да көлемді  болып келетін кәсіпорындарды барлық жағынан таңдау арқылы тексерген  жөн. Бірақ салық салу базасын  бұзуға алып келетін ірі әдістемелік  қателіктер білінген кезде  осыған қатысты құжаттарды жаппай тексеру  әдісімен зерттеген жөн. Алайда, қжаттарды жаппай тексеру еңбекті көп қажет етеді, көп уақыт алады, мәселе аясы тар және талдауға көп ақпарат бере алмайды. Сондықтан кейбір жағдайда салық төлеушінің мәліметтерін қолдану қажет, яғни оның бухгалтерлік есеп шоттарына өз есептерін қолдана отырып. Соңғы кезде қарқынды дамып келе жатқан коммерциялық құрылымдарды тексеруде салық бақылауының келесі саласының аясына жеке бөлген дұрыс. Салық инспекторы тексеріс кезінде кездесетін дұрыс жолға қойылмаған бухгалтерлік есептен басқа мәселелер де толып жатыр. Кең туыстық құрылым тораптары бола отырып (еншілес кәсіпорындар, бөлімшелер, құрылтайшылары бір адамдар немесе кәсіпорындар және т.б.) шағын кәсіпкершілік субъектілері өздерінің табыстарын жасырып немесе салық төлеуден қашуға тырысады. Мұндай кәсіпорындарды тексеру тиімділігін арттыру мақсатында барлық қолда бар ақпаратты пайдалана отырып тексеруді оның барлық құрылымдық бөлімшелерінде, тауар өткізуіне қызмет көрсету орындарында бір уақытта бастаған жөн. Қолма-қол сауда жасайтын кәсіпорындар мен кәсіпкерлердің түсімін қадағалау іс жүзінде мүмкін емес. Мұндай жағдайда бақылау-төтенше шаралар, қаржылық және сауда серіктестіктерін (сатып алушылар, жеткізушілер) қарсы тексеру жүргізу арқылы ақпарат жинауға немесе бар ақпаратты нақтылауға болады.

 

 

 

 

Қорытынды

 

Қазақстан Республикасы өзін егеменді, демократиялық ірі құқықтық мемлекет деп жариялады. Әлеуметтік-экономикалық қатынастардық барлық кешендерінде түпкілікті өзгерістер енгізуде шешуші қадамдар жасады. Осыған байланысты әртүрлі  шаруашылық нысандарының жұмысын қаржылық-шаруашылық қадағалауда мемлекеттік бақылаудың ролі артуда.

Экономикалық қоғамның тиімділігіне қол жеткізу мемлекет жүргізіп отырған  салық саясатының жүргізілуінің  тұрақтылық кепілдігіне байланысты. Салық төлеушілер жүргізіліп жатқан салық саясатының салыстырмалы тұрақтылығына  және біраз уақыт бойы салық ставкаларының  салыстырмалы тұрақты болып тұруына  сенімді болуы керек. Сонда ғана олар республика экономикасында бағдар алып, болашаққа ұзақ мерзімді жоспарлар  құра алады.

Салық төлеуден шеттеу салық  заңдарының жетілмеген жағдайында болуы  мџмкін. Дұрысында заң актілері салық  төлеушілерге салықтан жалтаруға мүмкіндік  бермейтіндей жетілген болуы тиіс. Елдегі қоғам пікірі, айып пұл және санкция жүйесі салықтан қашудан  гөрі салықты өз уақытында төлеудің тиімділігін көпе-көрнеу көрсетіп тұруы керек.

Салықтан шеттеген мұндай жағдайларда тәртіпті қылмыстық  заңдар құралдарын қолдана отырып реттеу қатаң әкімшілік шараларымен  ғана жүзеге асырылатындығы көрінеді.

Курстық жұмыста салықтық бақылауды ұйымдастырудың қазіргі  практикасын кешенді зерттеу  жүзеге асырылған. Мемлекеттік қаржылық бақылаудың құрамдас бөлігі ретінде  салықтық бақылауға анықтама беріліп, оған тән сипаттар, ұйымдастыру принциптері, қызмет аясы және бақылау объектісі  анықталған.

Салықтық бақылау салық  механизмінің функционалды элементі, салық қатынастарын басқару жүйесі ретінде қарастырылады. Салықтық бақылаудың қазіргі практикасын талдау негізінде  оның әртџрлі аспектілеріне: маңыздылық, ұйымдастырушылық, әдістемелік және техникалық сипаттама берілген.

Салықтық бақылауды жүзеге асыру жағдайлары: заңдық және нормативтік  база қарастырылған; ұйымдастырушылық және әдістемелік-техникалық негіздер; салық бақылауының тиімділігіне төлемдердің бюджетке түсуіне бақылаудың әсер ету жағдайлары.

Салық бақылауы саласында  оның тиімділігін арттыру мақсатында салық комитеттерінің мемлекеттік  басқару орындарының өзара қарым-қатынас  тәжірибесі жалпыланған.

Қазақстанда жүргізіліп отырған  салықтық бақылау практикасы зерттелген, салық комитеттерінің жұмыстарының кемшіліктері анықталып, салықтық және басқа да міндетті төлемдердің бюджетке түсуін бақылаудың формалары мен  әдістерін жетілдіру жолдары  ұсынылған. Салықтық бақылаудың нақты формалары салық жүйесінің дамуы және салықтық бақылауды ұйымдастыруға тікелей байланысты, ал салықтық бақылаудың әдістері аймақтағы салық жұмыстарын ұйымдастыру деңгейі мен салықтық заң бұзушылық сипаттарына тәуелді.

Бақылау жұмыстары аса  маңызды орын алады. Тексерушілер штатын ұлғайтумен және олардың еңбек өнімділігін жоғарылатумен, салықтық тексеру ауқымын кеңейту, салық төлеуден шеттеуді анықтау үшін қарсы тексеруді іс жүзіне асыру және бақылау жұмыстарына алдын-ала профилактикалық шаралар ретінде қарау бақылау жұмысын жетілдірудің мүмкіндіктері болып табылады. Тексерушілердің штатын молайтуға техникалық прогресс себепші болады. Ол салық декларацияларын қабылдау мен өңдеумен айналысатын және т.б. бөлімдердегі қызметкерлер санын қысқартуға әкеп соғады. Компьютерлендіруді қолдану тексерушілердің еңбек өнімділігін жоғарылатуға ықпалын тигізер еді.

Бақылау жұмыстары салық  тәртібін ерікті сақтау деңгейін жоғарылатуда үлкен роль атқарады. Бұл үшін тиісінше салықтық тексерумен қамту керек. Осыған байланысты төтенше тексерулер ұйымдастырып, төлемдердің толықтығы мен салық  төлемдерінің өз уақытында іске асырылып жатқандығына көз жеткізген жөн.