Салықтық бақылау

Салық бақылауының жүзеге асырылу ауқымына байланысты:

• тексерілетін субъектінің барлық салықтық міндеттемесіне қатысты кешенді бақылау;
• тек қана  салықтың таңдаулы түрлері бойынша немесе салық төлеушінің белгілі бір қызметіне байланысты (салық салу объектісі есебінің дұрыс жүргізілуі) жүргізілетін бақылауға байланысты тақырыптық немесе арнайы бақылау деп бөлінеді.

Салық бақылауы ақпаратты  алу көзіне байланысты: а) құжаттарды тексерумен негізделетін, құжаттық. б) тексерілетін субъектінің ісі нақты  түрде зерттелетін болса, онда нақтылы  деп бөлінеді. Мысалға, субъектінің  мүлкіне инвентаризация жүргізілуі мүмкін, қолма – қол ақшасының, бағалы қағаздарын қоса алғанда, ғимарат, көлік құралы және т.б. бар немесе жоқ екендігі қарастырылуы.

Салық тексеруінің жүргізілу  ауқымына қарай, бақылау: а) барлық құжаттар мен тексерілетін субъектінің салық  міндеттемесіне қатысты  басқа да материалдар тұтас тексерілетін, тұтас деп бөлінеді. б) тексерілетін субъектінің тұрған орнына барып  тексерілетін жағдайда, шығатын салық  тексеруі деп аталынады.

Ұйымдастырушылық сипаттарына  байланысты салық бақылауы: а) алдын  – ала жоспарланып жасалынатын, жоспарлы бақылау. б) салық заңдылғын  бұзғаны үшін немесе салық міндеттілігін  орындамаған жағдайда, сол туралы ақпарат түскен кезде жүзеге асырылатын бақылау, жоспардан тыс бақылау  деп аталынады. Мысалға, заңды тұлға  қайта құрылатын болса немесе өз жұмысын тоқтататын болса.

Тексеретін немесе тексерілетін субъектінің өкілеттігіне байланысты  салық бақылауы: а) функционалды бақылау(Мұнда  тексеруші мен тексерілуші тұлға  арасында ешқандай байланыс болмайды – салық органдары мемлекеттік  кәсіпорындарды тексереді); б) әкімшілік  өкілеттік тәртібі бойынша тексеру  болып бөлінеді. Мысалға, жоғары тұрған орган төмендегі органдардың  қызметін тексереді. Көбінесе, кейбір әдебиеттерде салық бақылауының  мұндай түрлерін шаруашылық ішілік тексеру  деп те атайды. Нақты бір ұйымдардың, оның жетекшілері тарапынан тексерілуі.

Мұндай бақылаудың түрі қажетті  де керек бақылаудың бірі болып табылады. Кез-келген, салық төлеуші өзінің салықтық міндеттемесін толық және уақытылы орындап отыруы қажетті  шарт. Мұндай бақылаудың түрін мемлекеттік  деп атауға болмайды, ол өзіндік  бақылау деп аталынады.

Өйткені, біріншіден мемлекеттік  бақылау, ол – мемлекетпен уәкілетті  органдар арқылы (салық және кедендік органдар) жүзеге асырылатын бақылау. Мұнда, не заңды тұлғаның өзі бақылауды  жүзеге асырады немесе оның функционалды қызметі арқылы орындалады.

Екіншіден, кез-келген бақылау  «бақылаушы субъект – бақылауда  тұрған объект» сызбасы бойынша  жүзеге асырылады. Ал, өзіндік бақылауда  субъект те жоқ, объект де жоқ, субъект  өзін - өзі бақылайды, тексереді.  Екі жаққа қатысты салықтық қатынастар  туындамайды. 

Сондықтан шаруашылықішілік салықтық бақылаудың маңыздылығына  қарамастан, оны мемлекеттік салық  бақылауының қатарына жатқызуға  болмайды. Осы себептен, аудиторлық тексерулерді, олардың бүгінгі күні  танымалдығына және көпке таралғандығына қарамастан, олар мемлекеттік салықтық бақылаудың түрі болып саналмайды.

  Қорытындылай келе, салықтық  бақылау мемлекеттік бақылауды   ұйымдастырудың  маңызды нысаны  болып табылатындығына көз жеткіздік.  Мысалға, салықтық бақылауды экологиялық  немесе санитарлық бақылауды  ұйымдастырумен салыстыруға болмайды.

Осыған байланысты, салықтық бақылауы мемлекеттің қаржылық қызметінің салық салуға қатысты барлық тексерулерінің , оның ішінде азаматтық –құқықтық  негізде жүргізілетін, салықтық міндеттеменің  уақытылы және толықтай орындалуына  деген бақылаудың  бір түрі болып  табылады.

 Салық бақылауының  барлық буындарын қамтитын мемлекеттің  материялдық мүддесі салықтардың  төленбей қалуының, мейлі экономикалық  болсын немесе әлеуметтік болсын, басқа проблемалардың барлығынан  да басым түсіп отыратындығынан  хабардар етеді. 

Салық бақылауы – салық қызметі органдарының салық заңдарының орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарна-ларының толық және уақтылы аударылуын бақылау. Салық бақылауы тек салық заңдарының орындалуын , жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының толық және уақтылы аударылуын бақылау ғана емес, сонымен қатар, салық және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдердің дұрыс есептелуі мен уақтылы төленуін тексеріп, сондай-ақ, Қазақстан Республикасы заңдарының бұзылмауын қадағалайды. Салық бақылауының мақсаты мен міндеті әртүрлі. Басты міндеті – салықтан жалтаруға тосқауыл жасау, мемлекеттің табыс бөлігіне түсетін кірістерді қамтамасыз ету, Қазақстан Республикасы заңдарының бұзылуын жою.

Бюджетке уақытылы және салықтардың  толық төленуі мен есептелуінің толық тексерістердің өткізілуі, бірінші  орынды салық органдарына заң  арқылы берілген құқықтар мен міндеттеріне тәуелді болады, оларға құжаттар ревизиясын өткізу, ол сынақтар мен басқа да төлемдерді меншік түрімен ведомстволық қолдануына тәуелсіз заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардан, есептеу мен  төлеуі.

3.Тарау. Қазақстандағы  салық бақылауын ұйымдастыру  механизмін  жоспарлай отырып  жетілдіру бағыттары

Қолданылып жүрген бақылау  процедураларын жетілдіру салық  органдарының бақылау жұмыстарының тиімділігін арттырудың маңызды  факторы болып табылады. Салықтық бақылау жүйесінің негізгі басымдықтарына мыналар жатады:

• салық органдарының шектеулі мамандық және материалдық ресурстарын неғұрлым тиімді бағыттауға мүмкіндік беретін, салықтық тексерулерде аз күш пен қаржы жұмсау арқылы жоғары нәтижеге қол жеткізетін құжаттық тексерулер жүргізу үшін салық төлеушілерді іріктеудің тиімді жүйесінің болуы;
• салық ведомствосының жасаған біріккен кешенді стандартты процедурасының, сонымен бірге салық органдарына жауапкершіліксіз немесе селқос салық төлеушілерге салықтық бақылау саласында әсер ете алатындай жоғары билік беріп отырған заң негізінде салық тексерулерінің тиімді формаларын, тәсілдерін және әдістерін қолдану;
• әр салық инспекторының қызмет нәтижесін объективті қарауға мүмкіндік беретін олардың жұмысын бағалау жүйесін пайдалану, бақылау жұмыстарын жоспарлауда ауыртпалықты тиімді бөлу.

Бақылау тексерулерін жүргізу  үшін салық төлеушілерді тиімді іріктеу  проблемасы Қазақстан Республикасына тән салық заңдарын жаппай бұзушылық  жағдайында жоғары маңызға ие болып  отыр. Жоғарыда айтылған іріктеу жүйесі неғұрлым тиімді. Өйткені құжаттық тексерулерді жүргізу үшін салық  төлеушілерді іріктеудің екі тәсілін  қолданады: кездейсоқ және арнайы іріктеу. Бұл құжатты тексерулер арқылы салық  төлеушілерді мейлінше қамтуға мүмкіндік  береді. Бақылау жұмыстарының болжамсыздығы  мен төтеншелігі себебінен болатын  салықтық заң бұзушылықтың алдын  алуды қамтамасыз етеді.

Салықтық бақылаудың ең маңызды  түрлерінің бірі болып салық төлеушілерді құжаттық  тексеру болып табылады. Мұндай тексерулер бүгінгі таңда  әлемде қосымша салық түсімдерінің 20 % жуығын береді және салық төлеушілерді салық заңына бағынуға тәрбиелеудің құралы болып табылады, сондай-ақ салық төлеушіге салықты төлемеуге қарағанда, оны төлеу пайдалы болатындай жағдайларды құруға мүмкіндік береді.

Салық төлеушілердің кең  ауқымын салықтық жоспарлы құжатты  тексеру аумақтық Салық Комитетінің  шектеулі ресурстарына байланысты мүмкін болмауда, сондықтан салықтық құжатты  тексерулерді жүргізу үшін салық  төлеушілерді таңдап алу міндеті  өте маңызды болып табылады.

Салықтың түріне қарамастан, тексеру объектілерін таңдаудың  бір ғана әдісі қолданылады. Бұл  орайда көптеген салық қызметтері бір  әдіске сүйенбей, бір уақытта бірнеше  әр түрлі әдістерді қолдануды  қалайды. Мұндай таңдау жасаудың мақсаты  әдетте потенциалды, бірақ ықылассыз  салық төлеушілерді іздеп табуға мүмкіндік береді.

Бүгінгі таңда дамыған  елдер салықтық тексерулерді жоспарлауды  автоматтандыру тұрғысында салықтық басқаруды  жетілдірудің біршама тәжірибесін  жинақтаған, ол салық ережесінің орындалуын бақылау шараларын жүргізу кезінде  салық қызметкерлерінің қызметін барынша  тиімді етуге және стандартизациялауға  арналған.

Тексеру үшін салық төлеушілерді таңдаудың ең қарапайым әдісі  болып кездейсоқ таңдау табылады. Басқа көптеген жолдарымен салыстырғанда  кездейсоқ таңдау, әдетте, аз қосымша  түсімдер береді. Көбінесе, кездейсоқ  таңдау әдісі салық төлеушілерді іріктеуді құру үшін қолданылады, ол бойынша әрі қарай басты жиынтықтың сипаттамасы туралы талқылайды.  Мысалы, АҚШ-тың Федералды салық  басқармасы ұдайы жеке және заңды  тұлғалардың кездейсоқ жолмен таңдап алынған декларацияларын, сыртқы көздерден  алынған ақпараттарды пайдалана  отырып, мұқият тексереді. Бұл арнайы бағдарламалардың шеңберінде жүргізіледі, ол «салық төлеушілердің заңға бағынушылығын  өлшеу» (TCMP – Taxpayer Compliance Measurement Program) деп аталады. Осы тексерулердің нәтижелері бойынша салық төлеушілердің бас жиынтығында салыққа «бағынбаудың» немесе салықтан жалтарудың дәрежесін көрсететін бағалар құрылады. Осы мәліметтердің негізінде салық декларацияларын салықтық таңдаудың критерийлері жасалады, оларды ұсынушыларды барып тексеру арқылы барынша жоғары салық түсімдерін күтуге болады.

Осыған ұқсас бағдарлама Канаданың Мемлекеттік салық  қызметінде де бар – ол «Процессуалды  бақылау» (Processing Review) деп аталады. Осы бағдарламаның шеңберінде кездейсоқ жолмен өздерінің жиынтық табыстарының бір бөлігіне жеңілдік режимі бойынша салық салынуы немесе ешқандай да салық салынбауы тиіс деп көрсеткен жеке тұлғалардың декларациялары таңдап алынады.

Батыс елдерінің көптеген салық қызметтері жиі қолданатын әдіс салық қызметінің қолында бар  барлық ресурстарды (уақыт, ақша, мамандар) салық түсімдерінің үлкен бөлігін  беретін ірі салық төлеушілерді тексеруге шоғырландырудан тұрады. Мысалы, АҚШ пен Канадада ірі салық  төлеушілердің ең жоғарғы пайызын  кәсіпорынның табысына салынатын салықтың дұрыс есептелуіне қатысты салық  органдары тұрақты бақылауға  алған. АҚШ-тағы штаттардың салық басқармасы сатудың үлкен көлеміне ие кәсіпорындарды тексеруге көп көңіл бөледі.

Тексерулердің мұндай стратегиясы көптеген дамыған елдерде басым болып келеді. Тәжірибе көрсеткендей, шектелген ресурстармен (уақыт, қызметкерлер) мұндай тексерулерді жүргізу салық органдары мамандарының жұмыс уақытының бірлігіне есептегенде қосымша түсімдердің үлкен көлемінің шығарылуына мүмкіндік береді. ҚР салық органдары салықтық тексерулерді жоспарлауға ерекше көңіл бөледі, себебі жұмыс уақытын тиімді пайдалану, жалпы салық органдарының экономикалық – бақылау жұмыстарының нәтижелері салықтық тексерулерді жүргізу жоспарын құрудың сапасына, салық төлеушілерді таңдап алудың дұрыстығына байланысты болады.

Салықтық басқаруды жетілдірудегі  түбегейлі қадам болып «Салық аудитын электронды бақылау» ақпараттық жүйесін(САЭБ АЖ) енгізу табылады, ол салықтық тексерулерді жоспарлау мен жүргізуді автоматтандыруға мүмкіндік береді.

САЭБ жүйесіндегі бақылау  жұмысын жоспарлау процесін автоматтандыру «нүктелік аудитты» жүргізу арқылы бақылау шараларын жүргізу кезінде  салық мамандарының қызметін барынша  тиімді етуге мүмкіндік береді.

Салық органдарын ақпараттандырудың  шеңберінде салық төлеушілерді іріктеу  әдістемесі шаралардың өзара байланысты кешені түрде шешіледі – автоматтандырылған камералды бақылау, салықтық тексерулерді жоспарлау мен жүргізудің прогрессивтік әдістері.

Тексеру үшін салық төлеушілерді автоматтандырылған түрде іріктеп  алу салықтық есеп берудегі қателерді  анықтау, салықтық есеп берудегі мәліметтердің  арасындағы, яғни салық төлеуші ұсынған  салықтық есеп берулер мен басқа  да құжаттарды зерттеу мен талдаудың  негізінде атқарылатын камералды  бақылаудың нәтижелеріндегі қарама қайшылықтарды табу үшін құрылған.

Бақылау тексерулерімен ауқымды  қамтуды ұлғайту қажет. Мұндай жұмыс  тексеруші салық қызметкерлерінің санын көбейту арқылы ғана емес, сонымен бірге тексерушілердің  еңбек өнімділігін арттыру арқылы да іске асуы мүмкін. Бұған техникалық прогресстің жаңалықтары себепші  бола алады. Мысалы, тексеруге дайындық процесін жеделдетуге септігін тигізетін  салық органдарының жаппай компьютерленуі, компьютерлерде әр салық төлеуші  туралы мәліметтер базасының болуы. Сонымен бірге Австрияда тәжірибеден  өткендей тексеруге шығатын әр салық  инспекторының портативті компьютерді  пайдалануы да аса маңызды болмақ. Біріншіден, олар тексерушілерді тексеру  барысында қажет болса, екіншіден  құжаттық тексерулердің актілерін  толтырғанда да пайдалы болар  еді.

САЭБ АЖ қатысты сыртқы ақпараттық жүйелер салық төлеушіден салықтық есеп беру фомаларын қабылдау кезіндегі салықтық тәртіп бұзушылықтарды тіркейді. Бұл орайда салықтық есеп беруді өңдеу кезіндегі «техникалық» қиындықтармен туындаған тәртіп бұзушылықтарды електен өткізу мақсатымен салықтық тәртіп бұзушылықтарды алдын  ала өңдеу қамтамасыз етіледі.

Тексерілуге тиісті салық  төлеушілерді іріктеу процедурасын жетілдіру қажет. Критерийлерді  қалыптастыру мақсаты тәртіпті салық  төлеушілерді тексеруге кететін  уақытқы неғұрлым аз жұмсауды көздейді. Яғни барлық ресурстар салық заңдарын бұзушылық кездесуі мџмкін кәсіпорындарға бағытталуы тиіс.