Инвестициялық қызметін экономикалық мәні мен мазмұны

 

Екінші кезеңде талдау коэффициенттерін жоғарыда аталған әдістер бойынша есептеп аламыз.

Есептің шарты бойынша инвестицияланған капиталдың бағасы 0,19%, сол себепті дисконттау коэффициентін осы мәнге теңеп, таза келтірілген табысты табамыз:

 

 

Берілген мәліметтерді өзгертпестен инвестициялық жобаның  рентабельділік индексін анықтаймыз:

 

 

Ішкі табыстылық мөлшерін анықтау үшін кезекпе-кезек әдіспен  таза келтірілген табыстың мөлшері  нөлге тең болатын жағдайға дейін дискоттау коэффициентінің мәнін өзгертіп отырамыз. Біздің мысалымызда ішкі табыстылық мөлшері IRR= r = 18,1% тең болады; сәйкесінше

 

 

Инвестицияланған қаражаттардың  өтелімділік кезеңін анықтау  үшін инвестициялық жобаның салынған инвестициялардың сомасын толық қайтаратын кезеңдерді есептейміз. Біздің жағдайда бастапқы салынған 10000 мың теңге алғашқы үш жыл ішінде толық өтеледі:

 

  демек РР = 3 жыл.

 

Табыстың есептік көрсеткіші біздің мысалымызда мынаған тең:

 

 

Жоғарыда келтірілген көрсеткіштерді есептеп болғаннан кейін инвестициялық  жобаны талдаудың үшінші, яғни ең шешуші, инвестициялау немесе инвестициялар  салудың қажет емес екендігі туралы шешім қабылдайтын, кезеңі басталады.

Талдау нәтижесінде алынған көрсеткіштердің мәндеріне көз жүгіртетін болсақ, кәсіпорынның инвестициялық жобаларды бағалаудың ұстанып жүрген әдісіне қарай әр түрлі қорытындылар жасауға болады. Мәселен, таза келтірілген табыс, табыстылықтың ішкі мөлшері және инвестициялардың рентабельділік индексі көрсеткіштеріне сүйенетін болсақ, онда инвестициялық жоба тиімсіз болып табылады, яғни оны қабылдаудың қажеті жоқ. Ал енді инвестициялардың өтелімділік мерзімі және табыстың есепті көрсеткішіне сүйенер болсақ, онда аталған инвестициялық жобаны қабылдауға болады деп қорытынды жасауға болады. Мұндай жағдайда бір немесе бірнеше көрсеткіштерге сүйене отырып шешім қабылдауға болады. Түптеп келгенде мұндай шешімдерді қабылдауға кәсіпорынның алға қойған басқа да мақсаттары, шешім қабылдаушы тұлғаның өзіндік түйсік сезімі, инвестициялық қызмет бойынша тәжірибесі немесе басқа да қосымша факторлар әсер ететіні сөзсіз.

Жоғарыда келтірілген  инвестицияық талдау әдістері көп жағдайларда бірнеше инвестициялық жобаларды талдау барысында қолданылады. Кәсіпорын басшылығы осы әдістерді қолдана отырып, бірнеше инвестициялық жобалардан оңтайлы инвестициялық қоржынын қалыптастыра алады.

 

 

2.3. Альтернативті инвестициялық жобаларды бағалау

 

Бірнеше жобаларды жүзеге асыру мүмкіндігі бар жағдайларда тек бір ғана жобаны қабылдау керек болатын жағдайлар кәсіпорындардың өмірінде көптеп кездеседі. Мұның себептері алуан түрлі болып келеді, алайда басты себеп – қолда бар қаржы ресурстарының жетіспеушілігі болып табылатыны.

Кәсіпорында қабылданған  талдау әдісіне байланысты инвестициялық  жобаларды таңдау да әр түрлі болып  келетінін жоғарыда айтқан болатынбыз. Инвестициялық жобаларды талдау әдістерінің арасында өзара байланыс барын да білеміз:

 

егер NPV > 0,  онда  IRR > CC  және  PI > 1;

егер NPV > 0,  онда  IRR > CC  және  PI > 1;

егер NPV > 0,  онда  IRR > CC  және  PI > 1.

 

Осыған қарамастан, инвестициялық  жобалар бойынша біржақты шешімдер қабылдау мүмкін емес. Олай болса, кәсіпорын-инвестор үшін қандай әдісті қолданған мейлінші тиімді болмақ? Бұл сұраққа жауап беру үшін қарапайым ғана мысал қарастыралық.

2 – мысал. Кестеде бірнеше инвестициялық жобалар бойынша бастапқы мәліметтер мен талдау коэффициенті берілген. Осы жобалардың ішінен ең тиімді деген нұсқаны таңдап алу керек. Инвестициялық жобаны жылдық 12 пайыздық несие арқылы қаржыландыру мүмкіндігі бар.

2 - кестенің мәліметтері жоғарыда айтылған инвестициялық жобаларды талдау туралы шешімдердің алуан түрлі болатындығын дәлелдейді. Мәселен, екінші жоба таза келтірілген табыс және инвестициялардың рентебельділік индексі көрсеткіштері бойынша ең тиімді жобалар болып саналады. Өз кезегінде, бірінші, үшінші және төртінші жобалар сәйкесінше табыстың есептік мөлшері, ішкі табыстылық мөлшері және өтелімділік мерзімі көрсеткіштері бойынша тиімді болып саналады.

2 - кесте Инвестициялық жобалар бойынша есептік көрсеткіштер

 

Жылдар	Ақша ағындары, мың  теңге
	1-жоба	2-жоба	3-жоба	4-жоба
–	-1200	-1200	-1200	-1200
1-жыл	0	100	300	300
2-жыл	100	300	450	900
3-жыл	250	500	500	500
4-жыл	1200	600	600	250
5-жыл	1300	1300	750	100
NPV, мың теңге	557,9	603,3	561,0	365,8
PI	1,46	1,50	1,47	1,30
IRR, %	22,7	25,0	27,1	25,3
PP	4 жыл	4 жыл	3 жыл	2 жыл
ARR, %	55,0	53,3	45,0	28,3

 

Түпкілікті шешім қабылдау үшін ресми және ресми емес көрсеткіштер қатар қолданылады. Ең алдымен айта кететін жағдай, дисконттау коэффициентіне сүйенетін әдістер (NPV, PI және IRR) теориялық тұрғыдан тиімді болып келеді, өйткені бұл әдістер ақша ағындарының уақыттағы құнын ескереді.

Сонымен, жоғарыда қарастырылған әдістердің ішінен инвестициялық жобалар бойынша шешімдер қабылдау үшін таза келтірілген табыс, инвестициялардың рентабельділік индексі және табыстылықтың ішкі мөлшері көрсеткіштерін қолданған қолайлы. Сонда да осы көрсеткіштердің ішінен бір көрсеткішті негізгі деп алу мәселесі қала бермек. Бұған басты себеп NPV – бұл абсолюттік көрсеткіш, ал PI және IRR– қатысты көрсеткіштер.

3 - мысал. кестеде екі  альтернативті инвестициялық жобалар  берілген. Әрбір жоба төрт жылға  есептелген, дисконттау коэффициенті r = 13%. Осы жобаларды бағалау қажет.

 

3- кесте Инвестициялық жобалардың есептік көрсеткіштері мың теңге

Инвестициялық жобалар	Бастапқы инвестициялар	Жылдық табыс	NPV	IRR	PI
А	-700000	250000	43618	16,0	1,06
Б	-100000	40000	18979	21,9	1,19
А – Б	-600000	210000	24639	15,0	1,04

 

3-кестеден байқайтынымыз, егер екі жобаны жеке-жеке алып қарастыратын болсақ, онда ол екеуі де қабылдануға тиімді, себебі олар көрсетілген үш көрсеткіш бойынша да оң нәтижелер беріп тұр. Алайда, егер жобалар альтернативті болатын болса, онда таңдау қиындау болмақ, өйткені А жобасы көрсеткіші бойынша (NPV = 43618)жоғары мәнге ие болса, Б жобасы және көрсеткіштері бойынша (IRR = 21,9 және PI = 1,19) тиімдірек болып тұр.

Мұндай жағдайларда  шешім қабылдау үшін келесідей тұжырымдарды жетекшілікке алуға болады:

• NPV көрсеткішінің мәні жоғары инвестициялық жобаны қабылдауға кеңес беріледі, өйткені бұл көрсеткіш кәсіпорынның болашақ экономикалық өсуін сипаттайды;
• сонымен қатар, капитал салымдары мен табыстардың өсімдік көрсеткіштерін анықтау үшін IRR көрсеткішін де есептеуге болады (2.3-кестенің соңғы қатары); бұл жағдайда егер IRR > CC болса, онда шығындар орынды жұмсалған, яғни үлкен капитал салымдарын қажет ететін жобаларды қабылдауға болады.

Қаржылық талдау саласындағы  мамандардың жүргізген зерттеу жұмыстары NPV көрсеткішін есептеу әдісі ең қолайлы да тиімді екендігін дәлелдейді. Бұл көрсеткіштің еншісіндегі артықшылықтары екеу:

• таза келтірілген табыс көрсеткіші инвестициялық жобаны қабылдаған жағдайдағы кәсіпорын капиталының өсіміне баға бере алады; көрсеткіш басқарушы қызметкерлердің мақсаттарына толықтай жауап бере алады;
• бұл көрсеткіштің бірнеше инвестициялық жобалар бойынша мәндерін қосып, олардың қосынды шамасын инвестициялық қоржынды оңтайландыруға қолдануға болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Қазақстандағы кәсіпорындардың инвестициялық белсенділігін арттыру

3.1. Кәсіпорындардың инвестициялық қызметінің негізгі мәселелері

 

Қазақстанда өзіндік өндірісті дамыту экономикамыздың шикізат секторынан тәуелділік мәселесін шешуде маңызды орын алады. Осы жағдайларға байланысты отандық кәсіпорындарды техникалық жаңаландыру сауалдары көкейтесті болып отыр.  Әр түрлі дереккөздерге сүйенсек, Қазақстанда негізгі құралдардың тозу деңгейі 60%-дан 80%-ға дейін жететін көрінеді. Бұл, әрине, кәсіпорындардың тиімді инвестициялық саясат жүргізуіне қолайлы жағдайлар жасауды талап етеді.

Кәсіпорындар үшін инвестициялық  жобаларды қандай қаражат көздері арқылы қаржыландыру және оларды қалай жүзеге асыру мәселесі өте маңызды. Осы тұрғыдан қарағанда кәсіпорындардың инвестициялық әлуеті меншікті және тартылған қаражаттар есебінен қалыптасады.

Егер Қазақстандағы  кәсіпорындардың өздерінінің өндірістік деңгейін дамыту мақсатында инвестициялық жобаларын қаржыландыру құрылымына көз жүгіртер болсақ, онда тартылған қаражаттардың жыл санап басым үлес алып, өзінің маңыздылығын көрсетіп келе жатқандығын байқауға болады (4- кесте).

4-кестеден байқайтынымыз, өндірісті инвестициялауға салынған меншікті қаражаттардың үлесі 2004-жылы 64,3% құраса, 2008-жылы  бұл көрсеткіш 61,0% дейін төмендеген. Сәйкесінше, инвестициялауға тартылған қарыз қаражаттардың үлесі 35,7%-дан 39,0%-ға жетіп жығылған. Сонымен қатар, меншікті қаражаттардың абсолюттік өсімі 1999-2008 жылдары 209% құраған.

Кәсіпорындардың инвестициялық  қаражаттар тарту құрылымы да көңіл  аудартады. Әдетте, қарыз қаражаттар тарту экономиканың қаржы институттары жүйесі – банктер, зейнетақы қорлары, сақтандыру компаниялары, лизингтік компаниялар, шағын несие ұйымдары. Қаражаттар тартудың нысандары алуан түрлі болады.

4 – кесте Инвестициялық жобаларды қаржыландыру көздері

млн. теңге 

Көрсеткіштер	2004-жыл	2005-жыл	2006-жыл	2007-жыл	2008-жыл
Меншікті қаражаттар	492 683,0	751 801,0	792 909,0	917 061,0	1 080 000
үлесі, %	64,3	62,5	58,6	59,5	61,0
Тартылған қаражаттар:	273 182,7	451 503,3	559 202,4	625 207,4	690 131,0
Банктік несиелер	39 683,0	115 889,0	103 768,0	129 237,0	139 000,0
үлесі, %	14,5	25,7	18,6	20,7	20,1
Шет елдік инвестициялар	169 594,0	197 949,0	281 716,0	239 594,0	246 500,0
үлесі, %	62,1	43,8	50,4	38,3	35,7
Бюджеттік қаражаттар	45 517,0	76 267,0	104 501,0	164 982,0	185 000,0
үлесі, %	16,7	16,9	18,7	26,4	26,8
Өзге инвестиция көздері	18 388,8	61 388,3	69 217,4	91 394,4	119 631,0
үлесі, %	6,7	13,6	12,4	14,6	17,3
Жалпы инвестициялар	765 867,0	1 203 304	1 352 111	1 542 268	1 770 131