Бюджет жүйесі

Бюджеттік процесті ұйымдастыру бойынша бюджеттік  іс-әрекеттің барлық сатыларында  келесі негізгі мақсаттар шешіледі:

• жеке салықгық пен басқа түсімдер бойынша және әлеу-метті-экоыомикалық даму болжамдары мен арнаулы бағ-дарламаларға сәйкес бюджет кірістерін анықтау;

• бюджет шығындарын арнаулы және адрестік белгілер бойынша  тағайындау;

• ұлттық валюта тұрақтылығын қамтамасыз ету мен  эконо-микадағы инфляциялық тенденцияны  жеңуге бағытталған қаржылық тұрақтылықтың  жалпы бағдарламасымен бюд-жеггі  қиыстыру;

• экономиканы  ақталған қайнар кездер арқылы бюджет тап-шылығын қысқарту мен жою;

• әр деңгейдегі бюджеттер теңгерушілігі мақсатында мем-лекет кірістерінің қайнар көздерін сол бюджеттер және аймақтар мен  іс-әрекет салалары арасында қайта  бөлу арқы-лы бюджеттік реттеуді іске асыру;

• әр түрлі  үлкен ауқымдағы әлеуметті-экономикалық бағ-дарламалардың пропорционалдығы мен теңгерушілігін қамтамасыз ету  үшін болашақ бюджеттік жоспарлау  мен болжамдаудың рөлін жоғарылату;

• заңды  және жеке тұлғалар өздерінің салықтық міндеттеме-лерін орындау кезінде олардың қаржылық әрекеттері іііен кірістерін бақылау.

Бюджеттік процестің  ұйымдастыруы бюджеттік жоспарлау  бойынша өкілетті орган - ол Экономика  және бюджеттік жос-парлау министрлігінің келесі қаржы жылға арналған бюджет сая-сатының негізгі бағыттары  мен мемлекеттің нығайланған  қаржы жоспарының жобасын дайындаудан басталады. Жоба жыл сайын Қазақстан халқына арналған Республика Президентінің Жол-дауы, ортамерзімді әлеуметті-экономикалық даму жоспары, аумақтардың даму бағдарламалары, бюджетті атқарудың ағым-ды бағалауы, макроэкономикалық көрсеткіштердің динамикасы, ақша-несиелік пен фискалдық саясаттың негізгі бағыттарының негізінде жасалады.

Үсынылған құжаттар ұйғарымды болған кезде Республи-ка Үкіметі бюджет жобасын қалыптастыру мен өкілетті органға үсыну тәртібі және мерзімі жөнінде Қаулы қабылдайды. Сонымен қоса, барлық бюджеттік процеске қатысушылар Қазақстан Рес-публикасы Үкіметі бекіткен республикалық және жергілікті бюд-жеттерді құрастыру мен атқару Тәртібімен басшылық етеді.

Елдің бюджеттік  жайластырушылық пен бюджеттік  құқық-тарға негізделген бюджеттік процесс мазмұнымен оның іс-әрекет

кезеңдері анықталады. Жалпы айтқанда бюджеттік процесті іске асыру бюджеттік іс-әрекеттің  келесі кезеңдерін құрайды:

1. Бюджет  жобасын құрастыру;

2. Бюджетті  қарау және бекіту;

3. Бюджетті  атқару;

4. Бюджетті  атқару жөнінде есеп беруді  құрастыру мен оны бекіту.

Бюджет қалыптастырудың  бірінші кезеңінде мемлекеттік  биліктің орталық және жергілікті органдар өз функцияларын орындауға қажетті  ақша құралдарының көлемін анықтау мақ-сатпен әр деңгейдегі бюджеттердің жобасы құрастырылады. Бұл процеске дейін елдің бюджеттік саясатының негізгі бағыттары анықталады, жалпы экономика мен оның салалары және аймақтар дамуының болжамдық параметрлері жасалады, қаржы баланстар дайындалады. Бюджетті жасау үшін бастапқы көрсеткіштер ретін-де алдымыздағы жылғы жалпы ішкі өнім көлемі мен оның өсу қарқыны, инфляциалық процестер мен ұлттық валютаның АҚШ долларына қатынасты ортажылдық курсы сияқты макроэкономи-калық көрсеткіштер пайдаланады.

Бюджет жобасы атқарушы биліктің органдарымен жасалады, яғни республикалық бюджетті - бюджеттік  жоспарлау жөніндегі орталық  өкілетті орган, ал жергілікті бюджеттерді  — тиісті жер-гілікті органдар. Бюджет құрастыру барысында - ол елдің эко-номикасына әсері, қаржы ресурстардың әлеуметті-экономика-лық бағдарламалармен келістілігін қамтамасыз ету, бюджеттік құралдар бөлудің қажетті йропорциялары мен басымдылықта-рын және бюджет тапшылығын етеу қайнар көздерін белгілеу сияқты сауалдар шешіледі. Бюджет жобасын жасауда мемлекеттің әлеуметті-экономикалық саясатының бірізділік және ауыспалы-лық принциптері міндетті түрде сакталуы тиіс.

Бюджет жобаларын  құрастыру толығымен Республика Үкі-меті мен жергілікті биліктің тиісті атқарушы органдарына жүк-телгендіктен, республикалық және жергілікті бюджеттер жасау-дың тәртібі мен мерзімі және бюджет жобасымен бірге міндетті түрде тапсыратын қажетті құжаттармен жүмыс істеудің тәртібі Үкіметтің арнайы Қаулысымен анықталады. Бюджет жобасының

есептемелері  мен көрсеткіштері өкілдік билік  органдарына ресми түрде тапсырғанша  құпия сипатта болады.

Келесі кезенде  жоғары және жергілікті атқарушы органдар-мен (Үкімет және тиісті әкімшілік) мақұлданған  бюджет жобасы қарастыру мен бекітуге өкілдік органдарға (Парламент және тиісті маслихат) келіп түседі. Мұнда бюджет жобасы арнайы комитет-тер мен комиссияларда қаралады, яғни бюджет баптары анықтап талданады, нәтижәсінде тұжырым беріледі. Содан кейін бюджет жобасы Парламент палаталарында - Мөжіліс пен Сенатқа бюджет талқылауға түседі. Республикалық бюджет Парламент палаталары-ның бірге отырысында, ал жергілікті бюджеттер маслихаттар оты-рысында бекітіледі. Бюджеттік процестің осы кезеңінде алдыңғы қаржы жылғы республикалық бюджет жөнінде заң қабылданады.

Бюджетті  атқару кезеңі бекітілген қаржы бөлуге сәйкес бекітілген кірістер алу мен  шығыстарды іске асыру және бюджет таишылығын қаражаттандыру мен профицитті пайдалану жасала- і ды. Бұл кезең қаржы немесе бюджет деп аталатын күнтізбелі жыл бойы созылады. Бюджеттерді атқаруды Үкімет пен тиісті жергілік-ті атқарушы органдар қамтамасыз етеді. Осы әрекетте олар келесі принциптерді қолданады:

• уақтылы  принципі, яғни бюджет түсімдерін бекітілген мер-зімде есепке қосу мен бюджет құралдарын уақытында пай-далануды талап ету;

• бюджет құралдарын арнаулы пайдалану принципі, яғни бюджеттен бөлінген ақша құралдарын оларды іске асыруын реттейтін нормативті-құқықтық актілер мен бюджеттік бағ-дармалар паспорттарына сәйкес арнауда қатаң пайдалану-ды талап ету;

• бюджетті бірқалыпты атқару принципі, яғни бюджеттік  жыл соңында төлемдер көлемінің  қорландыруын жібер-меу үшін жыл  бойы бюджет құралдарын анықтап бөлуді талап ету;

• кассаның бірлестік принципі, яғни түсімдерді есепке алу мен шығындарды қаржыландыру бойынша жүргізілетін барлық қаржы  операцияларды Ұлттық валюта арқылы біріккен қа-зыналық есеп шотпен іске асыруды талап етеді.

Бюджеттік жыл  аяқталғаннан кейін әрекеттейтін бюджет про-цесінің ақырғы кезеңі - ол бюджет атқару жөніндегі арнайы орган-дардың есеп беруді құрастыруы. Арнайы органдар - ол ресігубли-калық бюджетті атқару жөніндегі орталық өкілетті орган (Қаржы министрлігі) және жергілікті бюджеттерді атқару жөніндегі тиісті органдар (әкімшілік). Есеп биліктің өкілеттік органдарына үсынынады, мұнда ол белгіленген тәртіп бойынша бекітіледі.

Бюджеттік жүйенің қызмет етуін құқықтық қамтамасыз ету

Бюджет жүйесінің  қызмет етуі заңнамалық нормалармен  рет-теледі. Бюджет жүйесінің құрылуы мен әрекетін және билік пен басқарудың мемлекеттік органдарының бюджеттерді жасау, қа-растыру, бекіту, атқару жөніндегі құзыретін анықтайтын барлық заңнамалық нормалар өз алды бюджеттік құқықты көрсетеді. Республикалық және жергілікті бюджеттерді жасау, қарастыру, бекіту мен атқаруы Бюджеттік кодекс және «Қазақстан Республи-касындағы жергілікті мемлекеттік басқару жөнінде» атты заңмен анықталады.

Бюджеттік кодексте барлық бюджет түрлері бойынша анық-тама берілген, кірістер мен шығындардың  атаулары жазылған, бюджет атқару жөнінде  есеп беруді құрастырудың тәртібі, олар-ды бекіту мен бақылау сауалдары қарастырылған. Мұнда тиісті бюджет кірісі болып толығымен және норматив бойынша бөлініп түсетін салықтар мен түсімдер анықталған. Ұлттық қордың қалып-тасу тәртібі, қайнар көздері мен пайдалануы және оны басқаратын Кеңестің функциялары Бюджеттік кодексте анықталған.

Бюджеттік қатынастарды реттеу аумағындағы мемлекеттік  органдар құрылымына ҚР Президенті, ҚР Парламенті, Респуб-ликалық бюджетті атқаруын бақылау жөніндегі Есеп комитеті, ҚР Үкіметі, бюджетті жоспарлау, атқару женіндегі орталық өкілетті органдар, жергілікті өкілдік және атқарушы органдар кіреді.

Бюджеттік кодекс бойынша Қазақстан^Республикасы Прези-дентінің бюджеттік қатынастарды реттеу аумағындағы  уәкілдігі республикалық бюджетті жасау мен оны атқару жөнінде  есеп берудің тәртібін анықтау, Республикалық  бюджет комиссиясы жөніндегі Ережені, оның құрамын анықтау, бекіту, елдің бюджет-тік саясатының негізгі бағыттарын анықтау болып табылады.

Бюджеттік кодекске сәйкес елдің заңнамалық органы - Парла-менті  бюджеттік қатынастарды реттеу аумағында  республикалық бюджеті және оған енгізілген өзгерістер мен қосымшаларды бекі-ту, Үкімет пен Есеп комитетінің  республикалық бюджетті атқару жөніндегі  есептерін қарастыру мен бекіту және басқа да қажетті уәкілдіктерді  атқарады.

Республикалық бюджетті атқарылуын бақылау жөніндегі  Есеп комитетінің бюджеттік қатынастар аумағындағы уәкілдігіне сыр-тқы  бақылау жүргізуінің тәртібін тағайындау мен оны іске асыру, мемлекеттік  қаржы бақылау стандарттарын  жасау, қабылданған шешімдерді атқаруына  мониторинг жүргізу және заңнамалы-нор-мативтік актілерге сәйкес басқа да қызметтер кіреді.

Бюджеттік кодекске сәйкес ҚР Үкіметінің бюджеттік қатына-стар аумағындағы құзыретівз келесі қызметтер кіреді:

• әр түрлі  көрсеткіштер есептеу одістерін  анықтау;

• бюджеттерді  жасау мен атқару тәртібін қамтамасыз ететін әр түрлі процедуралар тағайындау мен бекіту;

• республикалық  бюджеі пен оны атқару женіндегі  есепті ҚР Парламентіне үсынылу;

• ҚР Ұлттық банкімен бірге ҚР Ұлттық қорын қалыптастыру мен пайдалану женінде жылдық есеп беру.

Бюджеттік кодексте бюджёттік жоспарлау, бюджетті атқару, ішкі бақылау жөніндегі орталық  екілетті органдар және облыс, республикалық  маңызы бар қалалар, астана мен аудандардың  құқықтары бекітілген.

«Қазақстан  Республикасындағы жергілікті мемлекеттік  басқа-ру жөнінде» атты Заң жергілікті мемлекеттік басқару аумағын-дағы қоғамдық қатынастарды реттейді және жергілікті өкілдік пен атқарушы органдардың уәкілділігі, ұйымдастыруы мен іс-

әрекет тәртібін анықтайды. Осы Заңға сәйкес жергілікті мемле-кеттік басқаруы - ол тиісті аумақтың ахуалына жауапты және сол аумақта  мемлекеттік саясатты жүргізу мақсатында өз іс-әрекетін іске асыратын жергілікті өкілдік және атқарушы органдардан құрайды.

Жергілікті  өкілдік орган - ол жергілікті түрғындармен сай-ланушы, олардың жігерлерін әлпеттейтін  және оны іске асыру мен бақылау  үшін заңнамалар негізінде шаралар  анықтап, қол-данатын сайламалы орган - Мәслихат. Мәслихаттың уәкілдігіне  тиісті аумақтардың жоспарлары, экономикалық және әлеуметтік даму бағдарламалары, шығындар жоспарларын бекіту жатады. Мәслихат жергілікті бюджеттерді атқару бойынша сыртқы бақы-лау жүргізу  мен сол женіндегі есеп беруді қарастыру жасайтын өзінің ревизиялық комиссиясын сайлайды.

Жергілікті  атқарушы органдар - әкімгершіліктер  зацнама-ларға сәйкес тиісті аумақтар бойынша жоспарлар, экономикалық және әлеуметтік даму бағдарламаларын, бюджеттер  жасап, мас-лихаттарға бекітуге үсынады  және олардың атқаруын қамтамасыз етіп, сол женінде есеп беруді қалыптастырады. Жергілікті мем-лекеттік басқарудың экономикалық және қаржылық негізін ке-лесілер  құрады:

• жергілікті бюджет;

• заңды  тұлғалар маңында бекітілген коммуналдық мүлік;

• заңнамаларға сәйкес бекітілген басқа да коммуналдық  мүлік.

«ҚР жергілікті мемлекеттік басқару жонінде» атты ҚР заңын-да бюджетің кірістері мен  шығындарын қалыптастыру және рет-теу  жөніндегі арнайы ережелері де анықталады. Мемлекет және оның аумақтық бөлімдерінің бюджетті-күқықтық мәртебесі негізі — ол осы құқықты іске асыруға пайдаланатын кең таралған бюд-жеттік уәкіліктікті құрайтын дербестік бюджет жөніндегі құкық. Биліктің әрбір деңгейіндегі уәкіліктікте өз ерекшеліктері бар, бірақ бюджеті қалыптастыру, оны атқару және бөлінген бгоджет-тік ақша беруді пайдалануын бақылау процестері биліктің атқа-рушы органдарының уәкіліктігінде болады.

Жеке бюджет түрлерінің сипаттамасы мен экономикалық мазмұны

 

 

 

 

 

 

 

 

Әдебиеттер:

1.  ҚР Бюджет кодексі

2. ҚР «Республикалық бюджет туралы» Заңы.

3. Қаржы.  Оқулық. Ильясов Қ.Қ., Құлпыбаев Б.С.  Алматы: 2006 ж. 

4. Мемлекеттік  бюджет. Оқулық. Өтебаев Б.С. Алматы 2006 ж.